Наран бүхэли үдэртөө үлгэн дэлхэйн үргэн хонгор нюруу дээгүүр элшэ халуугаа элбэг дэлбэгээр сасажа, эсэшэһэн мэтэ үдэшэ болохо бүри һулара һуларһаар, аяар тэрэ саагуур манаран хүхэрэгшэ хадануудай шобхо хюрөө оройнууд дээгүүрхи барагар хара үүлэнүүдэй хаяануудые улайлгаһаар, харагдахаа болин хоргодоно. Уданшьегүй үдэрэй гэрэл нэрбэгэр бүрэнхы боро хараан боложо, ой, тала, үбһэшэдэй отог дээгүүр унжын, хамаг юумэн өөрынгөө үнгэ зүһэ алдажа, бүртэгэр боро будэг бадагтай худхалдана. Отог соо хэншье үгы, гансал Балдан баабай энэ тэрэ зэмсэг зэрэ үдэжэ, хадхажа һууһанаа, харанхы болоходонь, газаашаа гаража, үни һууһандаа шалажа шархирһан нюргаяа тэниилгэжэ, нэгэ удаа һуняажархёод, бага ялтирган һагад гуламтын хажууда ошожо, бурма худхана. Үнэһэнэй оёорто хэбтэһэн хэдэн сусал үлеэжэ, галаа носоогоод, бригадынгаа ехэ тогоондо уһа хэжэ, хажуудань бишыхан хара горшоогтой сайгаа гал дээрэ табина. Тиигээд гааһаа носоожо, галайнгаа хажууда һуугаад, тэнгэри өөдэ харан, зосоогоо бодоно:
— Наран буртагта орожо, баһал үнөөхи бороо хурань орохоо шэглэбэлтай даа, тэрэ гэжэ хатаа болоһон үбһыем баһал норгожо, баһал һүйд татахань бэд даа.
Үбһэшэдшье мүнөө ехэл орой болотор хүдэлбэ. Хэбэрынь баһал үбһэёо норгоохогүй гэжэ оролдоо хэбэртэй. Бүри һайса орой болоһон хойно тэдэнэй ерэжэ, мори хараа мулталхада, Балдан баабай гашуун шара сайгаа яаран татажа һоросогоогоод, түжүүрхэ дээгүүрээ ногоон субаяа нэмэрижэ, һүнингөө манаанда гараба.
— Байза, эдээнээ Агбаанай бууса абаашаха болоо гээшэ гү даа, ногоониинь хэзээшье һайн байгаа ёһотой. Энэ орой болотор ябаһан моридые үглөө үглөөгүүр болотор садхаагаагүйдэ аргагүйл даа. Адагуусаншье һаа, баһал эдихэ дуратай ябаа юм бэзэ, — гэжэ үбгэжөөл зуурандаа шэбшэнэ.
Орой болохо бүри бүгшэм бүтүү боложо, боргооһо батаганаанда ядалдаһан моридынь боролжо бургааһа шударан, иишэ тиишээ тарашахаяа һанажа, Балдан баабайе тухашаруулна. Үе үе болоод лэ:
— Һүүдь гэнэм, шолмонууд газари! – гэжэ шанга шангаар хашхаржа ябаад, Сабдигшанаа нэшэжэ, өөрөө урагшаа гүйшэхөө һанаһан мэтэ үгсэлзэн, моридойнгоо хойноһоо бургааһа худхан хатаргана.
Тэнгэридэ нэгэшье мүшэн харагданагүй. Барагар хара, туулган хүндэ үүлэнүүд улам бүри нэрбылдэн, мэнэ мэнэ даража унахаа байһандал, улим доошоо һанжахадал гэнэ. Хаанашьеб гараһан һэбшээхэн Балдан баабайда аляархаһан мэтэ, шүрбэгэр һахалыень үрбэгэнүүлээд үзэнэ. Гэнтэ холын сахилгаанай улабар һула гэрэл үүлэнүүдэй хаяа агшан зуура гэрэлтүүлээд, уданшьегүй, хаанаб даа, тон холо, газар дороһоо шэнги, бүдүүзгэй хүндөөр тэнгэри хүнхинэбэ. Һалхин улам шангадаад абана. Байн тэнгэриин дуун улам бүри дүтэлжэ, үбгэжөөлэй орой дээгүүр нэербэ. Сахилгаан зунай халуунда һоно батаганаанда тэсэжэ ядаһан мориндол, барбайлдан нэрбыһэн үүлэнүүдые иишэ тиишэнь үргөөхэ гэһэншүү, абьяастайгаар шарбана.
Гэнтэ аймшагтай ялагар сахилгаан һүниин харанхые хаха зуран, Балдан үбгэнэй нюдэ һаргааба. Тэнгэри айхабтар абяатайгаар няжаганаад, бута хаха һүрэжэ унашахадал гэбэ. Һалхин шангадажа, аадар зүүн тээһээ хүүен ерэжэ, ганса нэгэн хүйтэн хүндэ дуһалнуудһаа үргэлжэ болон шааяшаба. Шиигэй хүйтэн амисхаал хамар руу сорьёодхино. Балдан үбгэн борооһоо хураха гэһэндэл, тархияа субынгаа заха руу улам саашань татажа бэгзышоод, мориёо шабхуурдажа оробо.
— Агбаанайл бууса хүрэжэ абаа һаа, хонохо газар олохо һэм. Тиигээгүйдэ, нэбтэ шобто сохюулхаһаа бэшэ, ондоо юу байха һэм…
Уданшьегүй Агбаанай буусын үрмэдэһэ ногоондо булагдашаха болоһон гэр, хорёонууд харанхы сооһоо барбайлдан гаража ерэбэ. Сахилгаанай хүхэ гэрэлдэ гэрэйнь үүдэ, сонхынь хонхогор хара нүхэнүүд Балдан тээшэ зосоо жэхымээр шагаана. Түргэхэн мориёо сэргэдэнь уяад, эмээлээ абажа байхадаа, үбгэжөөл бодоно:
— Юрэдөө, энэ Агбаантан гээшэмни анхан хада халуун хэшэгтэ дайрагдажа, үбгэ, һамга, үхи хүбүүгүй, булта үхэһэн хатаһан юм гэлсэгшэ. Үнгэрөө һаа, элдэб үнгын үхэдэл шүдхэрнүүдшье ябажал байхадаа балай ядахагүй гээшэ. – Теэд зосоогоо юуншье гэжэ бодоо һаа: — байһаар мүнөө жара гарашаһан хойноо шүдхэрһөө айжа, газаа бороодо сохюулжа байхамни гү даа? – гэжэ һанаагаа заһана. – Теэдшье мүнөө болотор эндэнь малшад үбэлжөөд лэ байна гүб даа. Амитан балай шүдхэртэ даруулжа, эдюулжэ байна гэлсэгшэгүй гүбэ…
Эмээлээ абамсаараа тохомтойнь тэбэреэд, гэр руу ялхирган дабшаба. Үүдээрнь орохоо ябатараа гэнтэ зүг татан зогсожо, юундэшьеб шагнаархаба. Анир шэмээгүй, эрьелдээдшье харахадань – юумэ харагдабагүй – шэб балай харанхы. Тиигээд мэдэхэ, шадаха мэгзэмэйнгээ эхи заха уншаһаар, зүрхэлөөд лэ орошобо. Гэр соошье хон-жэн, гансал тэнгэри мүнөөхеэрээл забда залигүй нэернэ. Бороо гэрэй хушалта, хана сохин, абааштайгаар шабжаганана.
Балдан һэмээхэн нэгэн, хоёр алхам хээд, амияа даран, дахин шагнаархаба. Гэнтэ тэрэ амилхаа болин, урагшаа бага үлын татажа, харасаяа харанхы руу хадхан зогсошобо. Пеэшэнэй саана, юуншьеб амилна хэбэртэй. Зүб даа, амилна, удаанаар, дороһоо абажа, гүнзэгыгөөр агаар һороод, хамараараа бага үлэ мэдэг эшхэрээтэйгээр мүн лэ удаахан гаргана. Балдан баабайн магнайгаар гансата хүйтэн хүлһэн адхаржа, хүлнүүдынь шэшэрэлдэн, палаахада няалдашаһан мэтэ хүдэлбэгүй. Теэд ехэшье удаан тиигэжэ байбагүй: мүнөөхи юумэнэйнгээ амилһан газарһаа юунэйшьеб һанаа алдан һаршаганажа, уухилхадал гэхэдэнь, Балдан үбгэн гэнтэ байраһаа хобхоршоһон мэтэ ухаа мэдээ алдажа, эмээл, тохомоо хараһан тээшээ шэдэжэрхёод, үүдэнэй тотого, богоһоһоо торожо, мүргэжэ ябаад, газаашаа гүйжэрхибэ.
Хайшан гэжэ жолоогоо тайлаһанаа, яажа мориндоо мордоһоноошье һананагүй. Гэнтэл мэдэн гэхэдээ, Сабдигшандаа зайдаар мордошонхой, отог тээшээ шадал мэдүүлэн гүйлгэжэ ябаба. Тээ һайсахан саана ошоһон хойноо амияа нэгэ бага доро оруулжа, морёо татаад, эжэлүүдгүй гэдэргээ хараба. Теэд үнөөхил шэб балай харанхыһаа бэшэ юумэ үгы. Бороошье хүнэгөөр адхаһан зандаа.
Отогтоо хүрэжэ ерэхэдэнь, хүнүүд үни унтанхай байба. Мориёо отогойнгоо хажуудахи һарбагар хуһанда уяжа, һэмээхэн отогтоо ороод, нэбтэ шобто һүрэшэһэн хубсаһа хунараа бажуужа, балбажа байжа бага һабхараагаад, айхабтар гүнзэгыгөөр һанаа алдан, шэрдэг дээрээ һуушаба. Зүрхэниинь үшөөл түшэгэнэһэн зандаа. “Үгы, юрэдөө, энэм иихэдээ юун үхэдэл шүдхэрынь байба гээшэб! Тэрэ үйлөө харлаһан Агбаантанай юумэ байба гээшэ гүү? Юун гэһэн бузар булай юумэ гээшэб, нохойһоошни боложо үбдэхэ, бузартахашье гэжэ байжа болохол. Үглөөдэртөө артелеэ гаража, Санхиин Доржодо сэржэм үргүүлхэ болобо гээшэ гү даа. Баһа анхандаа хубараг ухаантай ябаһан хадаа юу хээ тухайлха гээбы”, – гэжэ байжа элдэб үнгын юумэ бодоно. Тиигээд үбһэшэдөө һэрюулжэ, хараһан үзэһэнөө хөөрэхэ гэһэн аад: “ юугээ эдэ шолмонуудни ойлгохо, үнэншэхэ һэм даа, хаанашье байгаа, үзэгдөөгүй шүдхэрһөө айжа, адууһа моридоо алдажархёод ерэбэ гэжэ үшөө наадалжа байхаһаа бэшэ ондоо юун эдээндэ байха һэм”. Тиигэжэ шиидээд, үргэһэнэйнгөөшье хүрөөгүй һаа ехэл эсэнги янзатай, аг-ха, ёг-хо гэжэ хэбтэшэбэ.
Тээ гэгээтэй болохоһоо абан, аадаршье замхаба. Балдан баабай иишэ тиишээ тарашаһан моридоо арай гэжэ суглуулжа, хорёодонь хаажархёод, Сабдигшандаа учётчик хүбүүнэйнгээ хасаг эмээл тохожо, хэндэшье хэлэнгүй, (хэбэрынь хайшаа ошохошниб, ямар хэрэгээр гэжэ асуугаад һалахагүй гэжэ хашараа ёһотой) артель руу шамдуухан хатаргаба. Наранай һайсахан дээрэ гараһан хойно артелиингээ сээнтэр хүрэжэ, гэртээшье оронгүй, айлай захада байдаг Санхиин Доржын бишыхан гэртэ мориёо тулгаба. Гэртэ ороходонь, Доржо шэрээ дээрээ дабшалжа һуунхай, юушьеб уншажа байтараа, ехэл сошоһон янзатай түргэхэн саашань хэжэрхёод, нюдэнэйнгөө шэл дээгүүр, үсэгэлдэрэй архиһаа хэбэртэй, бүлсэгэр нюдөөрөө Балдан баабайе сэхэ шэртэн, набтархан һандали тээшэ заажа:
— Суугты, зай юун болооб? – гээдхинэ.
Балдан үбгэн юунһээшье эхилжэ, ямар хэрэгтэйгээ хөөрэхөө ойлгожо ядан, түдэгэсэжэ һуутараа, арай гэжэ үг маг гэһээр, ямар ушараар Доржодо ерэһэнээ ойлгуулжа үгэбэ.
— Зай, зай ойлгосотой, — гэжэ Доржо толгойгоо дохибо. – Ехэл буруу юум байн, теэд сэржэм үргэжэ, адис аршаангаа уугаад, утаад байхад, бараг зайлана бэз. Юу-хээ уншахадашье болохо.
— Зай, тиихэдээ ехэл болоо, ерэһэн хэрэгни бүтэбэ гээшэ. Оролдожо ябахынтнай түлөө ёһотой, — гээд Балдан үбгэн хармаанһаа хорин табан солхообоо гаргажа, Доржодо һарбайгаад, — тиигээд битнайш галгиһуум даа, үдэ болошоогүйдэ бригадаа хүрэхэ һанаатай, яаралтайшаг хүн һэм, — гэжэ һөөргөө мордобо.
Бусаха замдаа Балдан ехэл һанаагаа амаржа, зосоогоо уужам тэнигэр болошонхой хатаргана. Байсын булаг хүрэжэ, мориёо уһалжархёод, саашаа холошье ошоогүй ябатарнь, урдаһаань набтархан Зээрдэгшэнээ хаһаг тэргэдэ оруулжа догшуулһан Сэдэбэй Митэб ушаржа, зэргэлэмсээрээ мориёо татажа:
— Һайн гүтөө, Балдан баабай! – гэжэ хододоо хүхюун, шанга хоолойгоороо мэшдэшэлбэ.
— Һайн даа, зай ши иихэдээ хаанаһаабши?
— Энээ руу бага зэргэ барилгын модо элбэгтэй газар хараашалааб. Баһа ан гүрөөл, шубуу шонхоройшье дайралдаа һаа, орхихолгүй һанаатай ябаһанаа бусахамни даа.
— Теэд ямар олзо… – Балдан баабай гэнтэ Митэбэй тэргэ дээрэ өөрынгөө эмээл, тохомой байхые харажархихадаа, хэлэхэ гэжэ байһан үгэеэшье мартажа, мэгдүүтэйгээр асуугаадхиба. – Энэ минии эмээл, иихэдээ, хаанаһаа шэрэбэ гээшэбши?
— Танай эмээл юм гү? Хари энэ һүни Агбаанай буусада хонохо бэшэ, үглөөгүүр бодон гэхэдээ эмээл олзотой болошоод байгаалби, — гэжэ Митэб мүнөө Балдан баабайн хэр зэргээр айһыень тухайлһан мэтэ урдаһаань нюдөөрөө энеэбхилэн хэлэбэ. – Эзыень оложо ядаад, гайхахадаа энэ шэрэжэ ябаалби. Харин иигээд, эзэниинь олдошохо юм һэмбы.
Балдан баабай бэшэ хөөрэлдэбэшьегүй.
— Аса наашань! – гэжэ Митэбһээ эмээлээ абаад, энэ һүни дэмыдэ айһан, тухашарһанаа һанахадаа, сухалынь гансата хүрэжэ, Сабдигшанаа саб байса шабхадаадхиба. Тиигээд Санхиин Доржодо дэмыдэ үгэһэн хорин табан солхообоо һанахадаа, бүри ехээр уурынь бусалжа, Сабдигшанайнгаа ама угзаран, Митэбтэеэ баяртайгаашье хэлсэнгүй, бригада тээшээ гүйлгэжэрхибэ.
1958 он.
Рассказ напечатан под названием «Шүдхэр» в кн. “Эстрадный сборник” БурМонгиз., У-У., №1-1958,стр.37
“Буряад үнэн” от 18 декабря 1987г. Рассказ “Шүдхэр» был напечатан под названием « Һүниин буусада”.