Эхэ тухай сэдэб

 

Эхэ

 

Балма хүгшэн һэришэбэ. Гэр соонь харанхы, хүйтэн байба. Түлижэ түлижэ хааһан пеэшэниинь үни хада хүрэшэнхэй янзатай. Тиигээдшье гэрынь хуушараа, муудаа. Һайдхадаа газаа хүйтэниинь гэжэ хүйтэн гэшэгүй. Һалхи шуурганай шангадаад ерэхэдэ, орбогорхон гэрынь оёороороо гэхээр доһолон, даража унашана аа гү гэхээр хүдэлхэдэл гэнэ.

Балма хүгшэн һүниин түлэг дунда һэришэһэнээ гайхабагүй. Һүүлэй хорёод жэл соо тэрэнэй һэреэгүй һүниинь гэжэ тоолохо болоо һаа, хурга дарама үсөөхэн. Түрүүн үнөөхил үдэр һүнигүй тэрэни тамалдаг бодолдо эзэлэгдэн, унтажа ядаһандаа һэридэг һэн. Харин мүнөө Балма урданай Балма бэшэ, мүнөө тэрэ хүгшэрөө. Үбэлэй һүни Балмын сэдьхэл эзэлһэн гашуудал мэтэ дууһашагүй ута, харин хүгшэн хүнэй үргэһэн хэды майб даа, мэдээжэ хаям. Магад эды удаан саг соо һүниһөө һүнидэ һуражашье болоо. Үргэһэ нойр гээшэ һурасын хэрэг. Теэд хэн мэдэбэ даа, магад үнөөхил тэрэ бодолынь хаанаб даа, нэгэ  тээ, зосоонь үлэжэшье болоо. Тиигээд һүниндөө, хүнды гэрэйнгээ оёорто гансаараа үлөөд хэбтэхэдэнь, хүгшэн эхын зүрхые мүнөөшье болотор амар тала үзүүлэнгүй гасалгажашье болоо. Теэд хэн мэдэбэ, хэн мэдэбэ, хүнэй зосоохиие хаража үзөө бэшэ аад, мэдэхэ гээшэ бэрхэтэй. Харин мэдээгүй аад, хэлэхэшье гээшэ бэрхэтэй. Угайдхадаа Балма үлүү булуугаа хүндэ хөөрэжэ ябадаг хүгшэн бэшэ.

Балма һэришоод удаан, хүдэлэнгүй хэбтэбэ. Гэртэнь зайн гал оруулһан шабын түмэр һалхинда утаар, уйтайгаар, зосоо уйтарма уйтайгаар-уйлагананашье гү даа, ёолоношье гү-гэншэнэ…

Хорёод жэл… Хэды үдэр, хэды һүни энэ хорёод жэл соо бэе бэеэ һэлгээб?! Тэды үдэр, тэды һүни Балмын сэдьхэлые гансахан лэ бодол эзэлжэ, тамалжа ябаа. Тэрэ хүбүүн тухайнь бодол.

Балмын газар уһан дээрэхи габ гансахан лэ үри — Нима-Сэрэн хүбүүниинь – хорёод жэлэй урда тээ дайнда мордоо. Харин мүнөө болоходо Балма хүгшэнэй анхан хада хүнэй тухай хүбүүтэй, үриин зэргэ үритэй байһанайнь гэршэ болоһон хүбүүнэйнь сэрэгһээ урид үмдэжэ ябаһан хубсаһан, тиихэдэ сэрэгһээ эльгээһэн гурбан хушуутай, карандашаар бэшэһэн, оройдоол наймахан бэшэгүүд үлэнхэй.

Балма тэдэниинь бурханаа хадагалагшадаа адли наряар, ямбатайгаар, анхан хада хадамда гарахадань эсэгынгээ бэлэглэһэн эреэн шэрэтэй, модон ханзынгаа оёорто хадагалжа ябадаг. Нима-Сэрэмни ерэхэшье гэжэ найдаһандаа тэрэ хадагална бэшэ, харин миин даа, зүг лэ хадагалдаг. Теэд, сэхынь хэлэбэл, юундэ хадагалдагаа өөрөөшье хүсэд мэдэдэггүй.

Энэ бүдшье, энэ нэгэ татахада шууршаха нимгэн һальмагар саарһаншье аяар хорёод жэлэй турша соо яагаашьегүй үлөө. Харин наһан соогоо хэдэн иимэ саарһа, хэдэн иимэ бүд эдэлхэ багжагар сула эзэниинь үни хада үгы…

Үгы…Түрүүшээр энэ аймшагтай үгэдэ эхын зүрхэн этигэгшэгүй бэлэй. Бэшэнһээнь, сугтаа ошоһон нүхэдһөөнь, нэгэн гээ һаа, амиды мэндэб гэһэн гү, али шархатаад, бараг боложо байнаб гэһэн бэшэг, үгышье һаа наһа бараба гэһэн бишыхан хүхэхэн саарһан ерэдэг һэн.

Харин Нима-Сэрэнһээнь энэ найман бэшэгэй һүүлээр амиды мэндэб гэһэн гүү, али шархатабаб гэһэн бэшэгшье, наһа бараба гэһэн бишыхан хүхэхэн саарһаниинь ерээгүй. Юуншье ерээгүй. Теэд Балма энэ аймшагтай үгэдэ этигээгүй хүлеэгээ. Дайнай таратар хүлеэгээ. Дайнай тараһаншье хойно хүлеэгээ. Теэд хүбүүнииньшье, хүбүүн тухайнь мэдээншье ерээгүй. Тиихэдэнь хүгшэн эхын хүлеэхэшье, найдахашье арга һалаа. Ядахадаа тэрэ абаралшан, мэдэлшэнүүдээр гүйжэ эхилээ. Абаха эдихэ дуратайшуул олон, харин тэдэнэй айладхадаг абарал өөһэдэйнь тооһоо үсөөн бэшэ. Нэгэниинь: ”амиды мэндэ ябана, удахашьегүй иигээд ерэхэ”, — гэхэ, нүгөөдэнь: ”хүлеэһэнэй хэрэг һалаа, хүгшы, хүбүүнтнай бурханай боди хото боложо түрөө”, — гэхэ, харин гурбадахинь: ”хаанашьеб даа, нэгэ тээ, мэндэ ябана, зүгөөр ерэхэ болзорынь үдыхэн”, — гэжэ айладхаха. Түрүүшээр тэдэнэй хэлэһэн үгыень Балма хүгшэн газарта дуһаангүй татадаг, этигэдэг бэлэй.

Теэд нэгэн доро “амиды”, ”үхэнхэй” гэһэн хоёр үгэдэ этигэхэ гээшэ бэрхэтэй. Ябан ябан сүхэрһэн эхын сэдьхэл, эды һайхан “амиды мэндэ” гэһэн үгэдэ этигэхээ болижо шиидээ.

Эхын зүрхэн үри хүүгэнэйнгээ хаанашье ябабал миин лэ хооһоор һанаагаа зобоод үлэдэггүй. Яажашье һаань, ямаршье аргаар һаань, тэрэ хүүгэндээ туһалха гэжэ зободог эхэ хүнэй зүрхэн гээшэ иимэл нэгэ нүгэлтэй. Теэд Балмада гансахан хүбүүнэйнгээ сайень шанажа, оймһо баарьяынь хадхажа, үри хүүгэдынь хүдэлгэжэ һууха зол заяан тудаагүй. Мүнөө Балма гансал маани уншажа, ганса үрингөө хойтынь ябадалда туһалха аргатай үлөө. Үдэртөөшье, һүниндөөшье һэришоод хэбтэхэдээ, тэрэ маанил-маанил-маанил уншадаг бэлэй. Хэды мааниб — бүм, доншуур, сая гү? Хэн мэдэбэ. Балмын уншаһан бүхы энэ маани тоолохо тоо сохом биишье гэхэ гээшэ бэрхэтэй.

Балма һэриһэнээ гайхабагүй. Тэрэ ондоо юумэ гайхаба. Энээнһээ урда һэрин лэ сасуунь зүрхыень энэ гэр соохидонь адли баһал тиимэ харанхы, баһал тиимэ хүйтэн, зосоо жэхымэ мэдэрэл абаргада хабшуулан зобоогшо һэн. Харин мүнөө хүгшэн Балмын зүрхэн дорюунаар, хүсэтэйгөөр сохилжо байба. Зосоошье уужам, сүлөө гэрэлтэй шэнги. Юунэйшье болоһые түрүүшээр Балма ойлгожо ядаба. Тиигээд гэнтэ һанажархиба, ойлгожорхибо. Сахилгаан мэтэ түргөөр, хурсаар энэ бодол зосоохиинь гэрэлтүүлбэ.

Тээсгэн һаяшаг нютагайнь үбгэн Ивалгын дасан сагаа һарын хуралда гэжэ ошоо юм. Балма хүгшэн баһал эжэлжэ ядаад, хүбүүнэйм абарал эрижэ ерыт, мүн баһа олоной буянда оролсуужан гэжэ нэгэ шэлтэйхэн зулын тоһо, колхозһоо абаһан пенсиингээ хахадые тэрэ үбгэнөөр эльгээһэн юм.

Харин тэрэ үбгэниинь арбаад хоножо, үсэгэлдэр лэ бусахадаа: ”Хүбүүнииньшье үни хада үгы юм хаям даа. Мүнөө дүрбэдэхи түрэлдөө, зүүн хойто зүгтэнь набтархан шара һамгатай айлда хүбүүн боложо түрөөд байна”, — гэһэн абарал асарба.

Хэрбээ “амиды” гэжэ абаралай буубал, Балма сохом үнэншэхэгүй байгаа. Харин хүбүүень баһал, дахин хүнэй үри боложо, угайдхадаа  бүри хажуудань түрөө гээшэ эхын сэдьхэлдэ тааруу, дүтэ, дүтэһөө гадна, зүрхөө хаха баярлажа байба. Балма энэ абаралай арсашагүй зүбтэ улаан голоороо этигэбэ.

Зүгөөр түрүүшээр тэрэ үбгэнөөрөө зүүн хойнонь, тиихэдэ үшөө набтархан шара һамгатай айл байха юм һэм гэжэ ехэ үни зүбшэн ойлгожо ядабад. Юундэб гэхэдэ, Балма өөрөө тосхонойнгоо эгээн зүүн хойто захын орбогорхон гэр соо һуудаг байгаа. Зүүн хойнонь набтар шара һамгатайһаа байха ямаршье айл үгы юм.

Айладхаһан юумынь мартажархёод, худалаар хэлэжэ һууна гэжэ һанана аа гү гэһэндэл:

— Тиигэжэл хэлээбшэбы даа, — гэжэ үбгэжөөл дахин муу юумэ һаналтагүйгөөр дабтаба.

Гайхалаа бараха хирэндээ дүтэлжэ байтараа гэнтэ үбгэжөөл:

— Үгы, юрэдөө, зүүн хойто гэжэ энэ хажуудахи тосхонииемнай хэлээгүй юм гү? — гэжэ таатай юумэ һанаһандаа үндэгэшэбэ.

— Зүнтэгэлһэнэймнай заха энэл даа, — гэжэ хүгшэншье ухаа алдаба, — Теэд набтар шарахан һамгатай тэндэ хэнэйхи байлтайб?

— Тэндэ хэнэйхииньшье хара гү, али шара һамгатайень бидэ яажа мэдэхэбибди. Ошоод лэ һурагшалха юм гүбэ, — гэжэ тугаарай орёо таабари тайлаһан үбгэжөөл энэ жэжэ юумэ тообогүй.

Тиигээд:

— Тэндэл гэжэ хэлсэе, бэшэ олон юумэ байхагүй, — гэжэ тоосоогоо дүүргэһэн дээрэ тоолобо…

Зүб даа, яажа мартажа болохоб. Балмын хорёод жэл соо хооһоор хүлеэһэн хүбүүниинь энэ мүнөө хажуудань, оройдоол зургаа модоной газарта, ойронь шахуу байна ха юм. Хүгшэн эхын уншааша тэрэ хэдэн сая, доншуур маани туһалаагүйдөө яагааб даа.

“Амитанай үри боложо түрөө хадаа удаан жаргал, ута наһа эдлэжэ яба даа, хүүгэмни”, -гэжэ Балма хүгшэн наманшалба.

Тиигээд хайшан гэжэ хүбүүндээ ошохо, хайшан гэжэ тэрээнтэеэ золгохо тухайгаа удаан бодобо. Теэд хүгшэнэй бодолой хэдышье ута һаань, үбэлэй һүни бүри ута байба. Харин Балма хүбүүгээ ошожо хараха тухайгаа бодоходоо бүри тэсэжэ ядаба. Ядахадаа арбан таба шэрээ дээрээ һүүжэ можоёо урилан эрьелдээдшье үзэбэ. Теэд энээнһээнь һүни үлүү богони болобогүй.

Аргынгаа барагдахада, хүгшэн бодожо, галаа түлибэ. Сайгаа шанажа нэгэ аяга юундэшьеб яаража, һэбэлжэ байжа уужархёод, бэшэ бэеэ һамааруулха юумэ олобогүй. Гайхахадаа газаашаа гаража, хашаа руугаа һалирба. Нэгэшье бодоһон айл байбагүй. Сог мүшэнэй нилээн баруулжаа тонгойгоош һаань, үшөөл харанхы зандаа. Үнеэнииньшье хэбтэриһээ бодоодүй байба. Хүнэй бии болоходо, һэриһэн янзатай, гүнзэгыгөөр һанаа алдажа шуухираад, залхуугаар нэгэ-хоёр хибэдэһээ хибэжэ эхилбэ. Үнеэндээ үбһыень үгөөд, гэртээ орожо дахин хэды аяга сай һоробо.

Тиигэһэншье хойнонь газаа үнөөхи харанхы зандаа байба. Бурханайнгаа урда зула носоожо, сан табяад, Балма дээрэ наманшалан удаан, эсэтэрээ мүргэбэ.

Арай шамайхан гэгээ оруулаад, ханзынгаа оёорой эгээл һайн хубсаһа үмдэжэ, Балма колхозой правлени руу гүйбэ. Теэд правлени харанхы байба. Үүдынь татаад үзэбэ, тэрэнь суургатай байба. ”Яагаа мүнөөнай зон яаралгүй нобшо… Харин бидэ урдань эды багта…” гэжэ аман соогоо гэмэржэ ябаад, бригадиртан тээшэ шамдаба. Бригадиртан һаял бодожо байба. Нюураашье угаагаадүй, пеэшэнэйнгээ амһарта гуталаа үмдэжэ һууһан Галдан бригадир Балмын орожо ерэхэдэ, ойлгожо ядан гэлыбэ.

— Үгы, энэ үүр — сүүрээр Балма хээтэй хайшаа уухилба гээшэбта?

— Галдан, юрэдөө, ши Харгааһата гаража ерэхыем нэгэ мори асал даа намда, — гэжэ хүгшэн сэхэеэ табиба.

Морин хомор, теэдшье хуул иишэ тиишэ ябаха байнал даа, нэгэ морин, Доржын халтагшан, зүгөөр та, хээтэй, тэрэнээр ябажа бирахагүй гээбта даа, хирэдэг хэбэртэйгшэ гэжэ байгаад, Галдан олон табаяа тоолохоор забдаба.

— Шамһаа моришье эриһэмни энэ, юрэдөө нэгэ боожолжо Харгааһата хүрэхэ юумэ үгэхэ һаа үгэ. Үгы һаашни энэ бэеэрээ түрүүлэгшэдэ ошохом, — гэжэ Балма хээтэй Галданай шашаа үнишье шагнаха янзагүйгөөр шангаржа, асуудал эрид табиба. Бригадир нэгэ хэды галайнгаа амһар руу хаража һуун татаад, бага шэлээ һабардаад, маажаад:

— Тэрэ нэгэ Шарабай хээр гэжэ юумэ биил даа, тэрэни барижа ошохо болообта? — гэжэ гүбэрбэ. -Шарга зэмсэгтэй гүт?

Моритой болоһондоо баярлаһан Балма хүгшэн газаашаа яаража, үүдээ хаажархиһан хойноо:

— Олохоб, — гэжэ бригадиртаа харюусаба.

Балмын Харгааһата хүрэхөө ябахада, сагаан жабар сооһоо һаял наран бултайба. Сэн-бун болошоһон Балма анхан хада нагасатанайнь үри һадаһан болохо нэгэ айлда хүрэжэ морёо байлгаба.

Яаража байжа сайлаад, айлайнгаа эзэн эхэнэртэй урда таһалга руунь орожо, Балма хүгшэн нэгэ оролго шэбэр-һабир гэлдэбэ.

Тиигээд дахин шаргадаа һуужа, магазинай үйлсын баруун хажуугай урдаһаа гурбадахи гэр бэдэрэн догшуулба.

Тэрэ гэрынь зүүгээрээ гурбан сонхотой, үндэр ехэ, шэнээр бариһан гэр байба. Тёосо барижа хадаһан харшынь үүдэнэй хажуудахи зайн галай столбдо морёо уяад, орохо гэжэ ябатараа Балма гэнтэ юундэшьеб зүрхэсэжэ, аалидаба. Нэхы дэгэл дороһоонь зүрхэнэйнгөө шангаар, түргэ түргэн сохижо байһые мэдэрбэ. Эды тухай яаража, зорюута ерэһэн аад, мүнөө болоходо, иигэжэ орохоо халажа ядан түдэгэсэһэнөө гайхаба, теэд  ойлгобогүй.

Гэртэ ороходонь, тэрэ айлайхинь сайлажа байба. Тэдэнь өөрынь лэ хүбүүнай тухай наһанай, залуухан, яһалашье набтар шарахан һамгатай, айлайхи байба.

— Һайн гүтэ, — гэжэрхёод, Балма саашань юушье хэхэ, юушье хэлэхэеэ ойлгожо ядан үүдэндэ зогсобо. Зүгөөр нюдэниинь эжэлүүдгүй столой саагуур харагдааша хоёр бишыхан үхибүүд тээшэ ошобо. Горитойхониинь, басаганиинь, жаахан хонхогорхон табаг сооһоо юушьеб тухагүй халбагадана. Харин нүгөөдэнь хүбүүн хаш. Тэрэнь бүри бишыхан, һая үенһөө үнгэржэ ябаһан янзатай. Эхэнь тэрээнээ үбэр дээрээ һуулганхай, бишыхан халбагаар хооллуулна.

Балмын нюдэн тэрээхэн хүбүүндэнь тогтожо, шэг шарайень һалахаар бэшэ хомхойгоор шэншэлбэ.

Гэрэй эзэн эхэнэр үхибүүгэй урдаа бариһан зандаа үндыжэ:

— Һуугты, — гэжэ һандай татаба.

Һуугаадшье байхадаа, Балмын нюдэн тэрээхэн хүүгэнһөө һалабагүй. Түрүүшээр Балма тэрэни адлирхуушье гээшэ гү гэжэ һанаба. Зүгөөр хараһаар хараһаар байтарань адлишье юумэ ехэ олдобогүй.

Энээхэн хүбүүниинь түхэреэн шарахан, мяхалиг сулахан хүбүүхэн байба. Харин Нима-Сэрэниинь багадаа ташарайгүйхэн, гонзогор харахан хүбүүн байһан юм. Харин һаншагтань, тээ нидхынь дээхэнүүр харахан мэнгэ бии бэлэй. Үетэниинь тэрэнээ: ”Үү, энэ һаншагташ хулпаа ябанал!” — гэжэ наадалдаг юм һэн.

Эзэн эхэнэр танигдаагүй айлшанайнгаа юумэ хэлэхынь хүлеэжэ, удаан шагнаархан һууба. Теэд айлшаниинь юушье хэлэбэгүй, юушье дуугарбагүй. Эзэн эхэнэр гайхаһан янзатайгаар нэгэ дахин үбгэн руугаа харажархёод, дахин хүбүүгээ эдеэлүүлжэ эхилбэ.

— Наашаа һуужа сай уугты, — гэжэ үбгэниинь Балмада хандаба. Теэд Балма мүнөөхил хүбүүгээ гэтэшэнхэй, хүдэлэнгүй һууба.

—  Наашаа һуужа сай уугты, — гэжэ үбгэниинь шангаханаар дабтаба. Хэбэрынь Балмые шэхэ хатуушаг хүгшы гэжэ һанаа хаш.

Сайшье уужа һуухадаа, Балма тэрэ хүбүүнһээ нюдөө һалгабагүй.

Хүбүүнэйнгээ бага ябадагынь хэзээ хэзээнэйхидээ орходоо элеэр, тодоор зосоонь оробо. Үгы даа, үгы, жаахаш адли бэшэл даа. Өөрынь хүбүүн юумэшье эдихэдээ иигэжэ эдидэггүй һэн. Энэнь хомхойгоор, дуратайгаар, бүри хажуугаарнь тоомоо таһархатай, амаа ехээр ангайн, тангаасагүйгөөр эдинэ. Харин Нима-Сэрэниинь иимэ хомхой бэшэ, юумэ эдихэдээ хододоо баалуулха тооной эдидэг бэлэй.

Тиимэ даа, урдань өөрынь хүбүүн бэшэ, харин тон амяараа, ондоо зоной үхибүүн. Балма өөрынгөө хүбүүе хаанашье ябаа һаань, ямаршье болошоод байгаа һаань нюдөөшье аняад таниха. Мүнөө хүгшэн баһал иигэжэ энэ мэхэлүүлбэ хаям даа. Теэд үни хада үгы хүбүүгээ мүнөө эндэ ерэшоод, бодото бэеэрээ һуужа байхын тухай һанаха гээшэ яаһан тэнэг хэрэг бэ даа. Теэд хүбүүниинь үнэхөөрөө эндэ ерэшоод һуугаа гээшэ һаа, хажуудаа һууһан түрэһэн гансахан эжыхэнээ иигэжэ тоонгүй, урдаһааньшье харангүй, амяараа хүнэй үбэр дээрэ һанаа амгалан эдеэлжэ һууха һаал? Өөрөө иимэ болошоод һууха бэшэ, харин энээхэнэй тухай хүбүүтэйхэн болоод ябаха байгаа бэшэ гү?

Балмын нюдэн уһатажа, нэгэ сэлсэгэр нулимса зубхи дээрэнь багтажа ядан, хүгшэнэй уршалаатай, наршагар хасар уруу гоожобо. Балма гэнтэ бодожо, малгайгаа үмдөөд, үгэшье хэлэнгүй, газаашаа гарашаба.

Хахадсаань болотор ууһан сайнь стол дээрэ үшөөл уурал һабаһаар байба.

Үбгэ һамган хоёр гайхалсан, бэе бэеэ шэртэбэ. Тиигээд һамганиинь хүбүүгээ абаашажа шэрээ соонь табижархёод, өөрөө сайлахаар столдо һууба.

Юушье ойлгоогүй үлэшэһэн үбгэнэйнь бодожо сонхоор шагаахада, тэрэ жэгтэй айлшанайнь шарга зүүн захын айлай саагуур харагдахаа болин орожо ябаба.

 

Эхын дуран

 

Уянга

                                                                                 Эрхые һуранхаар — бэрхые һура! (арадай үгэ)  

 

Хаанахи тэрэ холын, буурал сагаан анха балар сагай сиибэн хүхэ манан соогуур төөрин, харанхы хогоосон Юртэмсын захагүй хиигээр гансаардан ябахадаа, умай соогоо бүрилдэн ябааша үриие  мэдэржэ, Газар-Дэлхэй агууехээр баясаба. “Хүбүүн үриин түрэбэл, баатар янзаар һургахаб. Энээнһээ хойшо би хэзээдэшье гансаардахалгүйб, этигэл найдамта эжэл нүхэртэй болохоб”, — гэжэ һанахадаа Газар-Эхын зүрхэн халуун баяраар лугшаа һэн.

Хүйтэн мульһэн, халуун галай гасалан зоболон амасаһан Газар-Дэлхэй Ажабайдалай али зэргэ шэрүүн шангые туршанхай, тиигэжэ тэрэ эрхэ ганса хүбүүндээ хүбэн хүнжэл, торгон мансы бэлдээгүй. Тиигэжэ Замби-Түбиин хүйтэн шулуун хүрьһэн дээрэ Газарай хүүгэн мүндэлөө. Газар тэрээндэ Хүн гэжэ нэрэ үгөө. Эхэһээ гарахын эрдэм  ухаан түгэлдэр Бурхан-Тэнгэрииншье үри бэшэ һэн тэрэ, үдэр бүри үндыжэ, хоног бүри тэнжэдэг үльгэр домогой баатар хүбүүншье бэшэ һэн тэрэ, харин юрын лэ нялхадал — ухаагүй, туһагүй, нарай нюсэгэн хүүгэн һэн. Юрын лэ нялхадал, тэрэнэй шадалгүй, нюсэгэн гарханууд эхынгээ сээжээр хүхыень бэдэрэн тэмтэрээ гээ. Теэд гансал бардам шанга һэн тэрэнэй тэрэ холын-холо сагай манан соогуур хашхарһан хамагые эреэшэ хашхараан.

Харин “Хүлеэ, хүүгэмни”, — гэжэ Эхэнь энгэрээ тобшолоо гээ. — Бэлэн юумэн дээрэ ябаа һаа,  баатар хэзээшье болохогүйш, уудалха онгилхоо залхуурбал ухаа хэзээдэшье орохогүйш. Һура, хүүгэмни, үгы юумые бэдэржэ, бэдэрһэн юумэеэ оло, олдоогүй һаань, хэрбэеэ – тэмсэ, тэмсэлдээ хододоо ила!”

Тиигэжэ Хүн бэдэржэ, оложо, харин олдоогүй һаань – тэмсээд, илажа һураа. Бэлэн бэшэ һэн. Эхынь энэ шэрүүн шанга һургаал, хүндэ али олон алдуу — эндүүшье хэхэдэнь, хүбүүгээ  хайрлан, Газар тархиинь эльбэжэ һамааруулаагүй.

Он жэлнүүд, зуун жэл, галабууд газар дээгүүр элин халин үнгэрөө.

Газар-Дэлхэйн хүбүүн хурдан хурса ухаатай, хамагые шадаха, хамагые илаха Баатар боложо дэгжэбэ, Эхынь дэлюун дэлгэр сээжэ дээрэ эрмэлзэл хүсэлынь багтахаа болин дэлибэ.

Баатар хүнэй түрэхэдэ, Хүлэг түрэдэг номнолтой. Дэгжэһэн дальбараа уурхайгаа орхижо, уудам сэнхир огторгойгоор аласые зоридог заншалтай.

Үшөө жэлнүүд үнгэрхэл, агта хүлэгөө хазаарлан, хизаар захагүй, юртэмсын танигдаагүй холын түбинүүдээр тэрэ Хүн аян замдаа мордохол.

Зүгөөр һанаа амгалан хүбүүгээ эмгэн буурал Газар-Эжынь холын замда үдэшэхэ: тэрэнэй хүбүүн хари холын газарһаа хосоронгүйгөөр бусахал — үгы юумые бэдэржэ, оложо, олдоогүй һаань – тэмсээд, илажа, тэрэ бага наһанһаа һуранхай.

1958 он.

Буряад үнэн, 1987 оной декабриин 18. “…Дуран, бодолойш дууе дахинаа һэреэхэл”
А.Цыденова хэблэлдэ бэлдээ.

 

Эхэ

 

Мүнөөл үдэр, хайшаншье гээд һэм,

Мүнгэн толгойеш адаглан һуутараа,

Урихан шарайеш отолон зураһан

Уршалаануудые гэнтэл харажархёоб.

 

Олон даа тэдэ – урагшаашье, хойшоошье

Ото зүһэнхэй магнайеш, хасарыш.

Үнэтэ номой үгүүлэл мүрнүүдтэл,

Үнгэрһэн наһанайш үльгэрые хөөрэнэл…

 

…Һанадагби мүнөөшье: һүүдэгэр дэнгэй

Һүлмэгэр туяа һарын толонтой

Дараансын  даршаатай набтархан гэр соомнай

Дуугүйгөөр худхалдан тэмсэнэ.

 

Халуундаа тэршэлжэ, дэмырэн хүбүүншни

Хажуудаш аалихан гэншэнэ.

Хасар урууш урдаһан нёлбоһоо аршажа,

Ханаараа эжэлүүдгүй бурханаа бэдэрнэш.

 

Гансахан үрынгөө гасаланда баригдан,

Гарһаашни мултаршан алдажа байхада –

Түрүүшын уршалаа тэрээхэн һүниие

Тамгалан шарайдаш зуражашье болоо.

 

Дайнай дүлэнэй утаа тунаһан

Дүшөөд онуудай хүшэр үдэрнүүд,

Эртын хабарай нэгэ үглөөгүүр

Эсэгэ тухай ерэһэн мэдээн –

 

Бултадаа, бултадаа шинии шарайда

Бэшээтэй эли мүнөөшье үлөөл.

 

Харин мүнөө,ехэ болонхой,

Хэдышье шамайгаа ямбалан ябахадааш,

Эдээхэн уршалаа баллаха  хүсэгүйдэм,

Эжымни, намайгаа хүлисөөрэй.

 

Ким Шогдопович Цыденовэй

эжы тухай дурсалга

 

Уран зохёолшо, поэт, багша, уран зурааша Ким Цыденов хадаа минии эсэгэ Цыжипов Жамьян Цыжиповичай эгэшэ Цыжипова Цырмаагай хүбүүн байһан. Эжынь минии абга эгэшэ болоно.

Би мүнөө Ким Цыденовэй эжы тухай хөөрэхэ хүсэлтэйб.

Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институдта һуража ябаха үедөө Ким ахай «Эхэ» гэжэ шүлэг бэшэһэн. Энэ шүлэгынь 1958 оной мартын 8-най «Буряад Үнэн» һониндо толилогдоо һэн. Цырма абгайдаа уншажа үгэхэдэм, һэмээхэн нёлбоһоо аршажа һуужа шагнаа бэлэй. Юуб гэхэдэ, шүлэгэйнь удха авторай өөрынь намтарта тон  дүтэ байгаа: Мужыхада нээрээшье «дараансын даршаатай набтархан гэр соо» байдаг байһан, бага наһандаа хүндөөр үбшэлжэ «эжынгээ гарһаа мултаршан алдаһан» байгаа ха юм. «Урда тээнь олон үхибүүдээ гээгдэхүүлһэн хадаа, энэ хүбүүмни баһал ябашахань гээшэ гү гэжэ айһандаа «ханаараа эзэлүүдгүй бурханаа бэдэрһэн лэ» байхаб» ,- гэжэ тиихэдэ Цырма абгаймни хөөрөө һэн.

Минии абга абгай 1904 ондо Мужыхын бодонгууд угай Наһатын Жигмидэй Цыжиптэн гэжэ айлай хоёрдохи үринь боложо түрэһэн намтартай. Дээшээ хараха Димид гэжэ эгэшэтэй, дороо Цыбик-Доржо, Дыжит, Должомоо, Жамьян- Доржо гэжэ дүрбэн дүүнэртэй һэн. Эхэ эсэгэнь юрын лэ малша, дунда шадалтай айл байһан. Жэлэй дүрбэн сагта намаржаан, үбэлжөөн, хабаржаан, зуһалангуудаа һэлгэһээр лэ байтар он жэлнүүд ходорон ошоо һааб даа.

Тиихэ сагта һургуули һударшье һураха аргагүй, басаган хүн гэрэйнгээл ажал хэжэ наһаа үнгэргэдэг байһан. Хорёод наһандаа Барбуудын Цыденэй Шогдоп гэжэ хүндэ хадамда гаража, айл бүлэ боложо түбхинэһэн. Гомдолтойнь гэхэдэ, үхибүүдынь тогтодоггүй байгаа. Нялха нарайдаа элдэб шалтагаанаар үбдөөд лэ – гээгдэшэхэ. 1937 оной үбэлэй эхиндэ хүбүүн үри түрэжэ, эхэ эсэгэеэ баярлуулаа һэн ааб даа. Энэ хүбүүгээ аргагүй нарилжа, ямбалжа өөдэнь болгожо байтарнь, Шогдоп эсэгэнь хүндөөр үбшэлжэ наһа барашоо бэлэй. Нүхэрһөө гээгдээд, бишыхан хүбүүтэй гансаараа үлэшэхэдөө, абга абгаймни баабайндаа бусаа һэн. Аха дүүнэр соогоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай хүндэ хүшэр жэлнүүдые үнгэргөө. Хүбүүншье яһала горитойхон болоо. Дайнай һүүлээр Дампилай Доржижаб гэжэ хүнтэй хамтаржа, Үльдэргэ нютаг зөөжэ ошоо һэн.

Нүхэрынь Хяагта Хүндын һүнэй фермые даагшаар хүдэлхэдэнь, Цырма абгай һаалишанаар ажаллаһан. Ким хүбүүниинь һургуулидаа абьяастай бэрхээр һурадаг, номдоо шуналтай, хурса, һонюуша, эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлхэл гэжэ оролдодог хүбүүн байгаа. Бурханай заяаһан талаан бэлигтэй, уран гартай, дүрбэн тэгшэ шадабаритай: гоёор зураг зураха, аялга хүгжэмдэ дуратай, скрипкэ, лимбэ дээрэ наадажа шадаха, үгэ хэлээр баян, ород буряад  хэлээр тэгшэ һэн. Эжынгээ ураниие Ким хүбүүн һажааһан байгаал даа. Цырма абгай юумэ оёходоо тусгаар уран байһан: буряад һамганшье, басаганшье дэгэлнүүдые, малгай, бээлэй, гутал хүрэтэр хуу оёдог байгаа. «Зингер» гэжэ хүлэй машинатай һэн. Үдэшэ, үглөө забһарлан тэрэл машинын саана юумэ оёжол һуугша һэн даа. Нютагайнгаа олохон лэ зондо буряад хубсаһа оёжо үмдэхүүлһэн байха. Хүндэ үгы гэхэгүй, аргатайл һаа туһалхые оролдохо, ехэ урин налгай зантай, зоной хүн байгаа.

Эхэнэр хүн «тогоогоороо» буян олохо гэжэ буряад зон дэмы хэлсэдэггүй. Манай Цырма абгай аргагүй хүндэмүүшэ, элбэг гартай, одоол  “ тогоотой” эхэнэр байһан. Эдихэ хоол шанаха, буйлуулхадаа ехэ шадамар, ороһон гараһан зониие халуухан сайгаараа хүндэлжэл һууха даа. Илангаяа, бууза- хуушуур, шарбин, бообо гэхэ мэтые шараһан- булаһан лэ байха. Ороходош сай уулгангүй табихагүй, заатагүй эдеэлүүлхэ: «энэ  «монсогорхонуудые» эди»,- гэжэ урдашни шарбин бууза табиха. Тэдэ «монсогорхонуудайнь» амтатай гээшэнь аргагүй, хэлээ таһа хазажархихоор. Иимэл гэрэй эзэн эхэнэр байгаал даа минии абга абгай.

Ким Цыденов эжынгээ нимгэхэн сагаан сэдьхэл, урин налгай зангынь, уран гарынь абахаһаа гадна, газаахи түхэл маягынь, нарин хурса шэг шарайень, баруун хүлөө досоо тээшэнь татаад ябадаг ябадалынь тон адляар һажааһан бэлэй.

Гансахан хүбүүгээ гэнтэ алдажархихаһаа гүнзэгы уйдхар гашуудал эхэ хүндэ энэ дэлхэй дээрэ байхагүй. Эгээл иимэ тодхор тулай Цырма абгайе дайража, газар мүргүүлээ һэн даа. Гурбан үринэрынь үшөөл багаханууд байгаа.

Ким Цыденовай «Эхэ» гэжэ рассказай герой Балма хүгшэн баһал «газар уһан дээрэхи габ гансахан лэ үриеэ» дайнда алдана. Хорёод жэл соо энэ хүгшэн хүбүүгээ хүлеэжэ, үгылжэ, унтаха үргэһэгүй зобоно- тулина. «Хорёод жэл соо һүни үдэргүй сэдьхэлыень гансахан лэ бодол эзэлжэ, тамалжа ябаа. Тэрэ хүбүүн тухайнь бодол». Энэ Балма хүгшэндэл гансахан хүбүүгээ урдаа хараһан Цырма эжыень арбаад гаран жэл соо баһал энэ хүгшэндэл «зосоонь харанхы, хүйтэн, жэхымэ мэдэрэл абаргада хабшуулан зобоодог лэ» байһан байха. Теэд Цырма абгаймни Балма хүгшэндэл ори гансаараа үлэшөө бэшэ, харин хүбүүнэйнь гурбан һайхан үринэр, Аня бэринь тулгуур- тулгань болоһон гээшэ.

«Эхын зүрхэн хүүгэнэйнгээ хаанашье ябабал, миин лэ хооһоор һанаагаа зобоод үлэдэггүй. Яажашье һаань, ямаршье аргаар һаань, тэрэ хүүгэндээ туһалха гэжэ зободог эхэ хүнэй зүрхэн гээшэ иимэл нэгэ нүгэлтэй»,- гэжэ Ким Цыденов «Эхэ» гэжэ рассказ соогоо бэшэһэн байдаг.

Эгээл «иимэл нэгэ нүгэлтэй» Цырма эжынь эсэгэһээ гээгдэһэн Виндарья, Амгалан, Дэлгэр ашанараа өөдэнь болголсоод, Виндарья ашаяа нютагайнгаа эрхим хүбүүдэй нэгэн Эрдэм Доржиевта хадамда үгэлсоод, бишыхан гуша Зоригойнгоо амтатайханииень үзөөд, наяад наһандаа хүндөөр үбшэлжэ, Аня бэридээ, ашанартаа һайханаар үргүүлээд, түрэлөө урилан бурханайнгаа орондо мордоо һэн даа. Хөөрхы, хайрата минии Цырма абга абгаймни!

Теэд яахаб, ажабайдал үргэлжэлһөөр!

Ким Цыденовэй үхибүүд бултадаа дээдэ эрдэмтэй, хүнэй зэргэ хүнүүд болонхой, эсэгынгээ нэрые нэрлүүлжэ ябана даа. Абынгаа нэрэмжэтэ зохёохы конкурс эмхидхэжэ, үндэр хэмжээндэ үнгэргэнэ. Энээндэнь омогорхомооршье, үнэнхэ зүрхэнһөө баясамааршье.

Мүнөө Амгалан Кимович Цыденовэй хүбүүн баһал хоёрдохи Ким Цыденов хүнэй аргашан мэргэжэлтэй, сэбэр һайхан нюур шарайгаараа, урин налгай зан абаряараа, уран наринаараа үбгэн абаяа һануулан, зондо туһатай хүн болоод ажаллажа ябана.

Алима аша басаганиинь үбгэн баабайнгаа богонихон наһан соогоо хэжэ үрдеэгүй хэрэгыень үргэлжэлүүлхэ уран зурааша болонхой. Энээхэн басаганиинь Цырма хүгшэн эжыдээ тон адлихан.

Хэн мэдэбэ, аша хүбүүнэйнгээ үри бэе боложо түрөө аалам гэжэ этигэмээр.

Цыбигма Жамьяновна Цыжипова багшын ажалай ветеран.

2014 оной декабриин 5