Повестьнууд

БУСАХАЛ ДАА ХАБАР

I

Зунай һүүлэй бороотой бараан үдэшэ танигдаагүй тосхоной зайдан үйлсэдэ Намжал харгын машинаһаа бууба. Жолоошодоо уршышаһан гурбан солхооб һарбайнгаа баярые хүргөөд, тэрэ кабинынгаа үүдэ нээбэ. Газааша гарамсаарнь шиигэй хүйтэн амисхаал хамар өөдэнь сорьёодхибо. Жэжэхэн хүйтэн бороо һалхинда үлеэгдэн эршэдэжэ, суба дээгүүрнь шабжаганаад, хоротойгоор, аягүйгөөр нюурыень шэрбэбэ. Намжал жэдэжэ, субынгаа заха бодхобо. Тиигээд дэбтэжэ нилсайшаһан шабар соогуур холо холо һүрэн, үйлсын хойто хажуугай налшагархан сайлалгын гэр тээшэ гүйбэ.

Сайлалгын гэр соо мүн лэ бүрэгэр байжа, Намжал оро ороһоор юумэ обёоржо ядан тээлмэрдэжэ, зуг татаба. Зүгөөр уданшьегүй нюдэниинь дадажа, ямаршье гуримгүйгөөр табижархиһан сайр хүлтэй столнуудые, эндэ тэндэ таруугаар һууһан хэдэн хүнүүдые, үндэһэтүүлжэ шэрдэһэн шара модон буфет болон тэрэнэй саана зогсожо байһан маряатай, тарган эхэнэрые хараба.

Гэр соо ханха зайдан, зүдэрүү шэнги.  Гэбэшье, гансал иимэрхүү, харгы һахиһан һууринуудай бишыхан сайлалгын газарнуудта ушардаг шараһан һонгинын, хэншээһэн хартаабхын, ургамалай тоһоной хэншүүгэй болон эдеэнэй ууралай, мүн бэшэшье юунэйб даа, Намжалда үнинэй танил үнэр урдаһаань анхалжа, халуун эдеэ, дулаан булан һануулба.

Эдихэ юумэеэ абаад, дэгэл дээгүүрээ хүрхигэр ногоон суба углаһан, ташарайгүй үбгэнэй һуугааша столой саана ошожо, Намжал һууба. Үбгэжөөл һорожо һууһан сайгаа орхижо, Намжал тээшэ оножо ядангяар шэртэбэ. Тиигээд амшагар уралаа хэды еды мүймэрүүлээд, наранда ёлгоодоһоншуугаар һарабшалжа:

— Хэмши даа? — гэжэ этигэл ядангяар асууба.

— Эндэхи бэшэб, холым.

— Али юм бэ! Би нөөхи тэрэ Галсан гээшэ гү гэжэ һанаалби… — гээд, үбгэжөөл урдахи табагтай халаашаһаа жаахан түгдэрхэй борхигор хара долёобороороо хюмһалдажа абаад, ама уруугаа хэбэ. Жажалхадань үргэндэхи бишыхан буурал һахалханиииь ёдойжо, нэрэгүй борбогошобо. — Жэгмэдэй хүбүүн Үдын Байшан уруу малай докторой курсада орохоо ошоо ёһотой һэн, би тэрэ Галсан ерээ ха гү гэжэ һанаалби.

Тиигээд һонирхоһон янзатай һуурияа бага дүтэлүүлжэ, Намжал уруу нэнгэбэ:

— Хаана ошохошниб?

— Холош ошохогүйб даа, энэ хүрэтэрби.

— Аа-а… — гээд, үбгэжөөл дахин сайгаа һорожо, бодолгото болобо. —  Айлшан гү, али… — гээд, юундэшьеб хоолойгоо аалин болгожо, — али… ямар хэрэг… ажалаар? — гэжэ үг-маг гэбэ.

— Ажал бэд даа, үбгэжөөл, ажал. Һургуулитнай али багаар агшаб?

— Юун гэнэш, һургуули?.. — гэжэ үбгэн абаһаар ойлгоогүй шэнги болобо. Гэбэшье, һураһаниинь хаанахиб гэһэндэл, хэм гадна оролдосотойгоор заажа эхилбэ — Эндэһээ зүүлжээ гараад, үйлсөөр ошоходотнай, тээ ябад гээд, үйлсын урда хажууда, баруулжаа гурбан сонхотой нэгэ ехэ гэр байха. Тэрэтнай Ошоржабтан гээшэ. Залгамал ехэ гэр даа, оложо ядаха юумэ байхагүй. Тэрэ Ошоржабтанай зүүхэнээр урагшаа орожо, урда үйлсэ гараад, зүүлэхэдэтнай байха даа һургуули — ехэ томо гэр, оложо ядаха юумэ байхагүй… Наа тээхэнэнь мангажиин байха.

Үбгэнэй үлүүдэ шашажа, бүри ойлгосогүй болгожо худхажархиха хэбэртэй болоходонь, Намжал тэсэжэ ядан таһалба:

— Эндэһээ иигээд зүүлэхэ болоно гүби?

— Тиимэ ааб даа, тиихэдэтнай тээ саанахана, үйлсын урда хажууда Ошоржабтан…

— Зай, мүнөө олохо бэзэб. Һайн даа, үбгэжөөл.

Намжалай газаашаа гарахада, хүсэд бүүдэгэр болоһон байба. Бороо бага һэб гэнгир, һалхилха янзатай. Хэдэн үдэрэй үһээдэ нэбтэржэ, үрзылдэжэ харлашаһан тосхоной гэрнүүдэй оройгоор барагар хүндэ, холын аянда һанги һүрэшэһэн үүлэд доохонуур, дууһашагүй уйтайгаар хайшаашьеб, зүүлжээ нүүнэ. Гансал тэнгэриин баруун хаяа үүлэнһээ сүлөөрэнхэй, нариихан мүльһэн зуруудаар хүйтөөр сэнхиинэ. Нюрга уруугаа дагжа һүрэжэ, Намжал субынгаа заха бодхоод, малгайгаа дараба.

Тамхяа носоожо, хоёр гараа хармаан уруугаа саана хүрэтэр гударжа, сайлалгын гэрэй гэшхүүр дээрэ удаан зогсобо.

Энэ зүһэгүй набтархан тэнгэри дорохи танигдаагүй бишыхан тосхоной хооһон, шабар шабха үйлсэ хараха бүреэ ямар нэгэн гансаарданги, хүн амитанда мартагдашаһан, орхигдошоһон шэнги мэдэрэл сэдьхэлыень мүлжэжэ, зосоонь баһал иимэ уйтан, бүрэнхы болоходол гэбэ. Юундэшьеб тэрээндэ өөрынь түрэһэн Сахюурта нютагынь, гарасын аманай добуухан дээрэхи урагшаа, харгы уруу хараһан хоёр сэлмэг, сэнхир сонхотой гэрхэн, эжынь һанаандань оробо.

Яаһан жэгтэй үе байгааб даа тэрэ.

Түрэһэн тосхониинь, тосхонииень тойроод байгша тэрэ тала гүбээнүүдшье, Сахюурта голойнь эрьеын шаргал элһэн, һөөг бургааһан бүхэн мэдээ орохоһоонь хойшо Намжалда дадал, танил һэн. Харин тэдэнэй саагуур байһан хамаг юумэн хуу «хадын саана» гэжэ нэрэтэй, тэрэнэй үгы бииньшье Намжалда огго хамаагүй байгаа. Намжал энэ дэлхэй дээрэ дууһашагүй үни ажаһуунаб гэжэ һанагша һэн, тиигэбэшье аяар холуур зэрэлгээтэн хүхэрэгшэ тэдэ үлхөө хадануудай саана нэгэтэшье гаража үзөөгүй байгаа. Тэрэ «хадын саана» ондоо, баһал тиимэ тосхон, нютагууд, томонууд, гоёнууд хото городууд оршодог, тэндэнь мүн лэ иимэ зонууд ажаһуудаг гэжэ тэрэ мэдэхэгүй байгаа. Олон юумэ тиихэдэ тэрэ мэдэхэгүй байгаа.

Эхэ эсэгын энэрхы сэдьхэл, хөөрэһэн һүн, хүхюун зугаа, нааданһаа ондоо энэ дэлхэй дээрэ үхэл, үбшэн, үлэсхэлэн хооһон, хүнэй хара сэдьхэл ба хатуу гар байдаг гэжэ тэрэ баһал мэдэхэгүй байгаа. Теэд мэдээдшье яахаб даа: өөрынь энээхэн юртэмсэ соо тэрэнэй дуратай, хэрэгтэй хамаг юумэн хуул бии байгаа ха юм.

Теэд хамаг юумэн мүнхэдөө байра дээрээ байдаг бэшэ даа. Саг үнгэржэ, Намжал һургуулида ороо һэн. Хоёрдохидо һуража ябахадань, дайнһаа хүндэ шархатай бусаһан эсэгэнь наһа бараа бэлэй. Хэзээдэ ходо зугааша, хүхюун эсэгынгээ энэ дэлхэйн ажал хэрэгһээ холодошонхой, энээнһээ хойшо хэзээ нэгэтэ баярлахаяашье, энеэхэеэшье болишоод, жэгтэй хүдэлсэгүй хэбтэхыень харахадаа, эжынгээ үрэ зүрхэ хүдэлгэмэ уй-хай дуулахадаа, Намжал ажабайдалые эгээн түрүүшынхиеэ ондоо нюдөөр хараа һэн. Тиигээд түрэлхид, танилнууд болон хүршэнэрэйнгөө сугларжа, мэнэ һаяхана амиды ябаһан эсэгыень шэрэжэ, хүдөө табихаа гаргахадань эсэгэеэ хайрлаһан, шаналһандаа гү, ажабайдалай иимэ хайрагүйдэ голхорһондоо гү, али тэрэ түрэлхид хүршэнэрэйнгөө юушье хэжэ, хубилгажа шадаха шадалгүй байһанда хороо бусалһанда гү (энээнһээ урда бүдүүн зон юушье хэжэ шадаха гэжэ Намжал үнэн зүрхэнһөө этигэдэг байгаа ха юм!) Намжал удаан, эсэтэрээ, гомдолтойгоор, хоротойгоор уйлаа һэн.

Теэд үхэһэн хүн шортоол үхэжэ, газар доро ороод лэ дүүрэдэг гээшэ ха даа. Харин хажуудань хэбтэлсэжэ үхэхэ бэшэ һэн хойноо, амиды үлэгшэдтэ —  гашуудал, уйдхарайнгаа хэршье ехэ һаань — ажаһууха хэрэгтэй. Һара жэлнүүд үнгэржэ, Намжалай энэ наһанайнь түрүүшын ехэ уйдхаршье мохожо, зүрхэн дээгүүрнь арайхан мэдэгдэхээр хобол үлөөн үнгэрөө һааб даа.

Жэл бүхэндэ класста орожо, багшынгаа элдэб хөөрөөнһөө, һургуулиингаа бишыхан библиотекын үнгын зурагтай номхонуудһаа тэрэ танигдаагүй холын орон нютагуудай, хүн амитанай жэгтэй һонин ажабайдалтай болон гайхамшаг ушаралнуудтай танилсажа эхилээ һэн. Түрүүшээр — Робинзон, улаан арһата индеецүүд, дээрмэшэд, далайн эрэлхэг, үрөөһэн нюдэтэ капитанууд …Майн Рид, Жюль Верн, Джек Лондон. Һүүлээрнь — Чкалов, папанинецууд, челюскинецүүд…

Нэгэтэ, бүри үхибүүн ябахадаа, Намжал тугалаа бэдэржэ ябаһаар, Сахюурта голойнгоо баруун бэеын добуун өөдэ гараба. Зунай сэлмэг, дулаахан үдэшэ һэн. Агаар тунгалаг. Аяар дээгүүр үхэр хараасгайнууд гүн үндэрэй захагүй сүлөөдэ баяр жаргалаа багтаажа ядан бухиндаһандал, үе үе наранай толондо тудалдаһан далинуудаараа ялалзан, элин халин хүйлэнэ.

Наран орожо байгаа.

Добуунай оройдо гаража, Намжал наранай орожо байһан тэрэ баруун зүг уруу шэртэбэ. Тиихэдэ гэнтэ урдань нээгдэһэн үзэсхэлэн зурагһаа нюдөө һалгажа ядан һүрдэжэ, амяа татан, тэрэ удаан хүдэлэнгүй зогсобо. Дороһоонь эхилээд, аяар тэрэ баруугаар үлхэлдэн зурыһан, тэнгэриин үнгэһөө арай илгамаар хаданууд хүрэтэр нэмжыһэн энэ үргэн тала алтан толоор дүүрэшэнхэй, үерлэн халижа байгаа һэн. Энэ тала дээгүүр сугларан орьёлһон бөөн хүхэ үүлэд мүнөө хаяагаараа мүн лэ баһа шарамал алтаар нюдэ һаргаан яларжа, дуһал дуһалаар хайлан, алтан аадараар адхаршахаяа байһан мэтээр Намжалда һанагдаба. Тэрэнэй хараса Сахюуртын голой тохойнуудые зубшан, энэ алтан толото үер соогуур оймон саашалһан бургааһа шугын оройгоор хаймадан, тэдэ хадануудһаашье сааша, тэдэ үүлэнүүдһээшье сааша, тэнгэриин сээл номин гүн уруу шунган, хүсэгдэхөөр бэшээр ошобо. Намжал баясхаланта мэдэрэлһээ залд гэшэбэ. Тон холо, хаанаб даа нэгэ тээ, тэрэ алта шарамал үүлэнүүдһээ сааша оршоһон, баһал иимэ яларма алтан ганжартай ордонуудтай үзэсхэлэн орониие харахадал гэбэ. Юун энэ орон бэ? Ном соогуур хэлэгдэдэг тэрэ гайхамшагта оронуудайнь нэгэниинь гү? Али магад тэрэ һүлэмхихэн зулынгаа гэрэлдэ хүгшэн эжынь хаража ядадаг бурханайнь орон энэ гү?

Энэ бодол Намжалай баяртайнь ямар нэгэн ойлгогдошогүй, сэдьхэл уяруулма гуниг ниилэжэ, сээжэ соонь багтажа ядан дүүрээд, амииень хаахадал гэбэ. Эжэлүүдгүй нюдэниинь жаргалай нулимсаар дүүрэжэ, ямаршьеб нэгэ тон холын, хүртэшэгүй, һайн һайхан, өөрөөшье мэдэхэгүй юумэн тухайгаа шаналан, удаан, аалихан, үгэгүйгөөр уйлаха дураниииь хүрөө һэн…

Тэрэ гэһэнһээ хойшо түрэһэн тосхонииньшье, багаһаань хойшо түрэһэн дайданьшье Намжалда юрын, эгээлэй, һонигүй мэтээр һанагдадаг боложо эхилээ бэлэй.

Теэд жэлнүүд ошожо, Купершье, индеецүүдшье шэнэ, бүри хүсэтэй, һонин эрмэлзэлнүүдтэ булигдажа, Николай Островский болон залуу-гвардеецүүдтэ һуурияа сүлөөлжэ гээгдээ һэн.

Зүгөөр хайшаашьеб, хүртэшэгүй холо уруу зорин, газар дэлхэй үзэхэ, ямар нэгэн эрэлхэг габьяа туйлаха хүсэл бодол Намжалые хэзээдэшье орхидоггүй бэлэй.

Табан жэлэй саада тээ Намжал түрэһэн тосхоноо орхижо, эгээн холынгоо аян замда түрүүшынхиеэ мордоо һэн. Тиихэдээ энэ хүсэлэйнгөө хэзээ нэгэтэ бүтэжэ болохо байһандань Намжал халта этигээд һалаа бэлэй. Хүсэлһэн дээдэ һургуулидаа конкурс дабажа шадангүй, һөөргөө бусажа ябатараа, хооһон гартай гэртээ тэхэрихээ эшэжэ, Улаан-Үдынгөө багшын дээдэ һургуулиин тоо бодолгын факультедтэ ороо һэн. Шэнэ олон нүхэдөөрөө шууялдажа, хүхилдэжэ ябахадаа Намжал сагайшье ошоһые ойлгоогүй үнгэршоо гээшэ ха даа. Энэ табан жэлэй турша соо «багша болохоб» гэһэн бодолдоо найдан дадажа, тэрэнэйнгээ һайншье, муушье тухайнь ехэ бододоггүй байгаа байна. Үнгэрхэдөө комиссиин урда «хүдөө гараха» гэһэн шиидхэбэришье абаад байхадаа, энэмни ямар удхатай гээшэб гэжэ тэрэ мүнөөнэйхидэл тодоор ойлгоогүй бэлэй. Тэрэ хүдөө гараха, багша болохо үдэр мүнөөшье, үглөөшье тохёолдохоёо байна бэшэ, харин хэзээб даа нэгэтэ ерэнэ аабза, тэрэ болотор бодохо юумэн бодогдожо үрдигдэхэ. Харин тиихэдэ… тиихэдэ Намжал һургуули дүүргэһэнэйнгээ баярта дашууран, элдэб ондоо хэрэгүүдтэ тархяа эрьенхэй ябаа һэн.

Харин мүнөө энэ үдэрынь одоол даа, бодото бэеэрээ хүрэжэ ерэбэ гээшэ. Тиигэн гэхэдэ, Намжал юушье хараагүй, юушье үзөөгүй, ямаршье хүндэ туһатай, ашатай юумэ бүтээгээгүй, баһал дахин үнөөхи хүдөөгөө бусажа ерэбэ ха юм даа. Иигээд лэ бүхы наһаараа эндэ үлэхэ…

Гүнзэгыгөөр һанаа алдажа, тамхияа гэшхүүрэй урдахи хонхор соо тогтоһон бороогой уһа уруу шэдэжэрхёод, хайрсагаа барижа, энэ танигдаагүй тосхоной шабартай хооһон үйлсые бүрхөөн унаһан боро хараан уруу тэрэ шэнгэн ошобо.

II

Үйлсын хонхор соогуур тогтоһон шалбаагууд соогуур намарайхидал бараан, сиидэгэр тэнгэри хүйтэн толбоор ялайлдана. Тиигээд лэ шабар, шабар. Хүлөө табиха хуурай зайгүй уһа зуужа нилсайшаһан газар.

Түрүүшээр Намжал гуталнуудаа норгохогүй гэжэ шадалаараа оролдобо. Теэд удабашьегүй ботинкануудынь нэбтэржэ, хүлэйнь улые нойтон шииг аягүйгөөр, хүйтөөр хайраба. Һүүлэй һүүлдэ мүр ганса болошобо. Намжал харгын дундахи гүбэгэршэг далан дээрэ гаража, зүүлжээ сэхэ гэшхэлбэ.

Үнөөхи үбгэжөөлэйнь тулхабаалһан Ошоржабтан гээшэ энэ ха — үйлсын урда хажуугай залгамал гэр. Тиигээд урагшаа… һүүлээрнь зүүлжээ…

Хэды соо үйлсын шабар худхаһанай һүүлээр, Намжал ехэнүүд харанхы сонхотой, «Г» үзэг мэтээр годирһон, хүнхигэр ехэ гэртэ хүрэжэ, хаб-яб суургадажархиһан үүдыень тулгаба. Сэсэг набшатай зон угтажа байха гэжэ хүлеэгээгүйшье һаа, хүдэлхэ һургуулитайгаа түрүүшымни уулзалга дан иимэ байха гэжэ һанаагүй Намжал бахардажа, зуг татаба. Юундэшьеб тэрэ тойрожо хараашалба, теэд харанхытай худхаран бүүдыһэн гэрэй оройнууд болон хэдэн гэрэлтэй ялагар сонхонуудһаа бэшэ юумэ харабагүй. Мүн һургуулиин газаахи таримал хуһадай набша, мүшэрнүүд соогуур бусайдалдаһан һалхин һанаа алдан уйлана. «Иигээд хайшаа ошохо ёһотой юм?» — гэжэ нэгэн доро түдэгэсэн, мүн баһа танигдаагүй хэн нэгэндэ гомдоһон шэнгеэр Намжал бодобо. Энэ шабар шабха, энэ тосхон, суургатай харанхы һургуули, үнгэрхэдөө сайлалгын гэр соохи тугаарай һонюуша үбгэжөөлэйшье гэмтэй байһан юм шэнги, Намжалай сухалынь хүрэбэ. Эдэ бүгэдэ тэрээндэ ямар нэгэн хэрэггүй, хооһон, тиигэбэшье аягүй зүүдэн мэтээр һанагдаба. Хэрбээ үглөөгүүр түрүүшын дайралдаһан машинада һуугаад лэ һөөргөө гэртээ харишадаг һаа… Тиигэбэл энэ тосхоншье, һургуулишье тэрээндэ ямаршье хабаагүй, дэлхэй дээрэ тэдэнэй байһан, үгышье хамаагүй байха байгаа. Теэд тиигэхэ аргагүй. Намжал эндэ үлэхэ ёһотой.

Энэ хооһон, харанхы гэрэй хажууда гансааран зогсожо байхань зосоо жиирэггүй, аягүй шэнги болошобо. Тугаарайнь гансаарданги, орхигдошоһон шэнги бодол зосоонь улам хурсаар түрэхэ хэбэртэй болобо.

«Хамаагүй, директорэйдэнь, гэртэнь ошохо байна» гэжэ Намжал шиидэбэ.

Директорынь залуубар түхэлэй, маряатай, нюдэндөө шэлтэй, набтархан хара хүн байба. Ороһоор мэндэеэ хэлээд, Намжал хармаануудаа һуулижа, эндэ эльгээгдэһэн тухай саарһаяа үгэгүйгөөр һарбайба. Тэрэнь мүн лэ абяагүй абажа уншаад, урдахи хүнэймни абари янза энэ саарһан дээрэхи бэшэгтэнь адли, тааруу юм ха гү гэжэ шалгаха гэһэндэл, шэл дээгүүрээ Намжал уруу наряар, хёрхоор шагаагаадхиба. Тиихэдэнь барбагар хүндэ нидхэнь һанагдаагүй хүнгэхэнөөр дээшээ хөөрэжэ, үндэр духань хэдэн ута, гүнзэгы уршалаануудаар хүндэлэн зүһэгдэн, шарайнь юрэ харагдаашаһаа, һураггүй хүгшэн, ямар нэгэн эсэнги аяшарһан мэтээр үзэгдэбэ.

• Так, так…

Гэрэлтэй дулаахан гэртэ ороод һуухадаа, Намжалай бэень тэниижэ, гэнтэ мэдэхэдээ аяшаржа, эсэшэһэн байба. Эзэлүүдгүй нойрынь хүрэжэ, өөрөөшье мэдээгүйдөө эбһээлжэрхибэ.

Директор гансата тэрэнииень обёоржо, хоёр альгаараа шиидэнгеэр стол тулажа, Намжал уруу баһа нюдэнэйнгөө шэл дээгүүр хараба.

— Зай, болоо. Харин мүнөө амарагты. Һургуулимнай байра байдалаар хямһашаг юм. Байһан юумэмнай хуу эзэтэй. Тугаар ОНО-той хөөрэлдөө һэм. Бүһэтэй хүн ерэхэ гэжэ дуулахадаа, түрүүлэгшэтэй хэлсэжэ, ганса бэе хадатнай таниие колхозойнгоо зоотехник хүбүүнээр хамта оруулаа һаа яаха юм ааб гэжэ бодоо бэлэйбди. Гэмгүй хүбүүн, баһал танда адли дээдэ һургуули дүүргээд, хоёрдохи жэлээ колхоздомнай хүдэлжэ байна. Юун гэжэ һананат?

— Яаха һэм, намда өөрэгүй.

— Зай, болоо. Тиигэбэл амарыт даа. Унтари хэбтэри абаашаһан байха ёһотой — хэлээ һэм.

«Шангашаг хүн хаш» гэжэ Намжал бодобо. Өөрыень хараашьегүй аад, хэдэн хүнэй тэрээндэ һанаагаа табижа, байра байдал тухайнь хэлсэһэн, унтаришье мартаагүй байхадань, Намжал зондо хүлеэгдэжэ, хэрэгтэй байһандаа баярлан, зосоонь ойлгогдошогүй омог һэмээхэн түрэбэ.

— Һайн даа.

— Валера-аа! — гэжэ директор хүбүүгээ дуудаба.

— Ши энэ.. — гээд, торолдожо, ямар нэгэн юумэ мартажархёод, һанажа ядаһан мэтэ, Намжал уруу хараба.

— Намжал… — Намжал юундэшьеб өөрһөө аягүйрхэн маргажа, Бадмаевич, — гэжэ гүбэрбэ.

— …ши энэ Намжал Бадмаевичые Дармаевта хүрэтэр хүргэл даа. Олохо бэзэш?

— Олохо хүн аабзаб даа.

— Зай, баяртай. Үглөө үглөөгүүр һургуули уруу ерээрэйгты. Багшанараараа танилсахат. Үшөө хөөрэлдэхэбди. Бага сага хэхэшье юумэн олдожо болохо.

Намжал директорэй хүбүүе дахажа, баһал харанхы үйлсын шабар соогуур нилээн удаан, хайшаашьеб, баруун урагшаа һалирба.

• Холо гү үшөө?
• Балайшье холо бэшэл даа, тээ тэндэхэнэ.

Һүүлэй һүүлдэ үйлсын баруун хажууда байһан, газаагаа хорёо харшашьегүй, ганса тобхор гэртэ тулажа ерэбэд.

— Энэ, — гээд, хүбүүн тогтобо. — Би ябахамни гү?

— Яба, яба. Һайнши даа.

Харанхыда тэмтэржэ, үүдэнэйнь барюул олоод, Намжал оробо. Энэнь пеэшэнэйнь хажуугаар хоёр болгожо хёосоор таһалһан, ехэшье бэшэ, жиирэй гэр байба. Пеэшэнэй баруун таһалга соохи шэрээ дээрэһээ дунда зэргын, шамбай бэетэй, харахада спортсмен түхэлэй хүбүүн бодожо, гарыень шангаар, гамгуй адхаба.

• Сэрээтэр.
• Намжал.

Гэр соонь юуншье үгы шахуу. Сэрээтэрэй хэбтэһэн таһалга соо зүүн талаарнь, ханада няалдаһан номой хуушан шкаф, хоёр гурбан стулнуудые тойруулһан стол, шэрээгэйнь мухалайда сагаан простыня нэмэрүүлэн үлгэһэн хубсаһан. Мүн галгүй ушааг дээрэнь нэгэ томо горшоог, шаазан гүйлгэһэн үнэгүй ногоон гүсэ байба.

Гэр соогуурхиие Намжалай хараашалхые обёоржо, Сэрээтэр хүхюугээр энеэбэ:

— Хэр комфорт бэ? Гэмгүй бэзэ? Гоёор хэлэбэл — үгытэй интеллигент, үгышье һаа, мүнөөнэйхеэр — хүдөө ажахын мэргэжэлтэн. Биш, нүхэр, үшөөл студент хэбээрээ байһаарби, — гээд, Намжалай урмынь хухалхагүй гэһэндэл, мүрыень альгадаба. — Бараг даа, нүхэр, бү уйда, гэмгүй ажаһууха байхабди.

Энэ танигдаагүй хүбүүнэй иигэжэ хүхюунээр угтаһанда гү, али мүнөөхил үнинэй дадал, үгытэйшье һаа, сэдьхэлдэ урин хамтын байрынхида адлишуу байдалда ороходоо гү, — юундэшьеб, Намжал уушхаржа, зосоонь хүнгэн, салуу болобо. Сэрээтэршье, тэрэнэй энэ ханха зайдан гэршье тэрээндэ үнинэй танил, дүтэ шэнгеэр һанагдаба.

• Зай, тайла, тайла дэгэлээ.

Гэр соо нилээн һэрюубтэр байжа, Намжал далаа хабшаба.

• Энэ пеэшэнгээ түлидэггүй хүн гүш?

— Хаа-яа. Хаана сүлөө байхаб. Хамаагүй хүйтөөр хүмүүжүүлдэг ёһо бэедэ туһатай байха, — гээд, Намжалые дахуулжа, нүгөө таһалга уруугаа оруулба. — Эндэл байхалши даа. — Сэрээтэр үнэгүйхэн хушалтатай, хамтын байранууд болон жиир айлаар байдаг юрын түмэр шэрээ зааба. — Ямар бэ?

— Яаха һэм, һурагдаһан хэрэг бэзэ.

Намжалай хубсаһаа тайлажа, хүсэд түбхинэжэ үрдеэдүй, харгынгаа тооһо угааха гэжэ байтар:

— Нүхэ-аар, — гэжэ Сэрээтэр ооглобо, — гэдэһэншни үлдэнэ гү? Намдаш эдихэ юумэн гэжэ байхагүй.

— Үгы, тугаар һаяхана эдеэлээ һэм.

— Биш эдеэлээ үды байналби. Сайлалгын газар хаагдашахань гээшэ гү даа. Нүхэр, ошоод ерэе хоюулан, эндэхэнэ холо бэшэ.

Намжал энэ һүниин зоргоор баһа дахин шабар махахаяа зүрхэ алдаба. Теэд бэшэ хэхэ юушьегүй, хооһон гэр соо гансааран хэбтэхэ болохоб гэжэ һанахадаа, хэды эсэнхэйшье һаа, зүбшөөбэ:

• Ябаял даа, теэд.

Сайлалгын гэртэ мүнөө хэншье үгы, гансал углуугай стол тойрожо, хэбэрынь механизаторнууд янзатай, тоһон болоһон хубсаһатай гурба-дүрбэн хүбүүд  һууба. Урдань мүртэй эдихэ юумэншье үгы, хэдэн хооһон стаканууд лэ байба. «Архи уужа һуугаа алтай» гэжэ Намжал тухайлба. Сэрээтэр тэдэнэй хажууда ошожо, бултанайнь гар барижа, хуушанайнгаа танилнуудаар уулзаһан янзатай, хүхюунээр мэндэшэлэлдэбэ. Тиигээд юуншьеб тухай, шэбир-һабир гэлдэбэ.

— Доохонуур шэбэнээд үзэ,- гэжэ наада тээнь һууһан үндэр хүбүүн һөөлдэнхэй хоолойгоор  хиигалба. Бэшэниинь Намжалые һэнгэргүйгөөр, удаан, сэхэ гэтэбэд. Намжалай юумэшье эдихэ дураниинь хүрэбэгүй. Харин Сэрээтэр шалаатайгаар, удаан олон янзын юумэ абажа эдеэлбэ. Тиигээд, гайхана аа гү гэжэ һанаһандал:

— Энэ үглөөнһөө хойшо хонин дээгүүр ото ябаһанаа тугаар, шамһаал урдахана ерээд байгааб. Үдэдэ эдеэлээгүй шахууб, — гэжэ хөөрэбэ.

Эдеэлжэ дүүргээд, Сэрээтэр үнөөхи буфедэй эзэн эхэнэртэй юушьеб тухай удаан тоосолдобо. Һүүлдэнь гэртээ ерээд, нэгэ шэл архи гаргажа, стол дээрэ табижархиба. Хилээмэ зүһөөд, саарһанда орёолтотой асарһан юумэеэ задалхадань, тэрэнь дабһатай загаһан байба.

— Һуу наашаа, — гэжэ Сэрээтэр Намжал уруу стул түлхибэ. — Зай, нүхэр, танилсаһанайхиие гэжэ нэгэ нэгые барижархиял даа, — гээд, Намжал тээшэ хүхюунээр эмнеэдхибэ. — Гэмгүй хоюулан ажаһууха бэшэ аабди, аа?

— Тиимэ ааб даа, — гэжэ Намжал дүүрэн архитай аяганууд уруунь эртээнһээ зүрхэ алдан хараба. Гэбэшье, арсахаяа юундэшьеб аягүйшэрхэжэ, стол дээрэ үлэгшэ стаканииень шангаар адхаба.

— Зай, мэндэ…

Сэрээтэрэй архияа хүлд-хүлд гэтэр гудамхихыень харахадаа, нюдэниинь халтиржа, охидоһониинь хүрэбэ. Намжалай зүрхэсэжэ һуухыень харахадаа, Сэрээтэр баадхан яаруулба:

— Зай, зай, гүбижэрхи, ехэ юумэ бэшэ ха юм.

— Бишни, нүхэр, барихагүй хаб даа, — гэжэ Намжал дүмүүхэнээр арсаад туршаба.

— Н-но! — гэжэ Сэрээтэр уралаа һориилгон енгүүтэйгээр татаба. — Барижархииш даа.

Зүрхэеэ доро даража, охииень абахагүй гэжэ оролдон, Намжал уужархиба. Түрүүшээр амяа абажа ядан, хилээмэ үнэрдэбэ. Теэд уданшьегүй зосоонь халуу бусалжа, шэхэ узуур уруунь дулаахан долгёор урдажа, тархинь манаран, зөөлэхэнөөр, аятайгаар эрьебэ.

Тэдэнэр шэлээ хооһолоод, үшөө удаан энэ тэрэ хэрэгтэ хэрэггүй юумэн тухай шашалдаба. Тиигэбэшье һүүлэй һүүлдэ аяшарһан Намжалай үргэһэниинь тулажа, хэдышье хүсэлөө һаань, зубхинь даагдахагүйгөөр анилдаба.

Тэдэнэй столһоо бодоходонь, тамхинай үнэһэ тоншодог хонхогор сайр амһартань папиросуудай узуурнуудаар дүүрэжэ обойшоһон байба.

— Миниихеэр хада ши гэмгүй хүбүүн байнаш, — гэжэ Сэрээтэр унтахынгаа урда Намжалай мүрыень шангаар альгадаба. Харюудань Намжал тэрээндэ баясхалан хүргэхэ гэһэншүү, урдаһаань хаража, тэнэмһүүгээр миһэрбэ.

Шэнэ сагаан бүд бүрилгэтэй, һэрюухэн, аятай унтари соо ороходоо, Намжал бүхы бэеэ тэниилгэн һуняажа, өөрөө өөртөө энеэбхилэн:

«Ажабайдал үргэлжэлһөөр…» гэжэ бодожо үрдибэ.

 

III

Үлзытэ тосхон Үдын голые зубшан зүүн баруун тээшээ гонзойһон нэмжээ талын хойморто, хүбшэ ойгоор бүрхөөгдэһэн үндэр хүхэ хангил хадануудай үбэрөөр нэбшыдэг. Баруун тээхи халзан добуунайнь урда боорёор тойроод ерэһэн заһамал харгы тосхоной хойто захын үйлсөөр үнгэржэ, захаарнь жэрылдэһэн телеграфайнгаа столбнуудтай хамта зүүн тээшээ, үргэн талын үбсүүн дээгүүр төөрин, хараанһаа алдагдан ошодог. Тосхоной урдуур Үдын гол урдадаг. Тэрэнэй эрьеэр уляаһа, үшөөһэнэй болон улаан бургааһанай нэбшэгэр һөөгүүд ургадаг. Саашаа үргэлжэ нарһан тужа эхилдэг. Холо болохо бүреэ тэрэ хүхэрэн манаржа, аяар холуур ошожо, үлхөө сэнхир хаданууд болоһоор, намарай номин тэнгэритэй ниилэдэг.

Үглөөгүүр Намжал хүндэшэг тархитай бодожо, яаралгүй эдеэлээд, үдэшынгөө ябаһан газараар тухайлан, һургуули уруу ошобо.

Үсэгэлдэрэй бороо огто ороогүй мэтэ, тэнгэри нэгэшье үүлэгүй, наратай сэлмэг үглөө байба. Мүнөө, үдэр гэрэлтэйдэ зосооньшье уужам, һаруул болоһон шэнги.

Һургуули хүрэжэ, үүдэн дээрэнь бага хэсылдюулэн һагад хадаһан томо шара үзэгүүдтэй гаршаг хаража, ойро зуура тогтобо.

ҮЛЗЫТЫН НАЙМАН ЖЭЛЭЙ ҺУРГУУЛИ

«Энэл ха юм даа, минии ажаллаха газар», — гэжэ Намжал бодобо.

Һургуулиин үндэр ута коридор соо нарагүй, һүүдэгэр, хүйтэн байба. Шэрын болон шиигэй үнэр тэрэниие бүри һүүдэрлиг һэрюун болгоһон шэнги. Халтиршана аа гүб гэхээр ялагар шара шала дээгүүр, сүмөөхэнөөр ябажа, «Директор» гэһэн гаршагтай  үүдэн уруу шэглэбэ. Ханада үлгөөтэй раманууд сооһоо Пушкин, Гоголь, Толстой болон ородой бусад агууехэ зохёолшод Намжалай араһаа алхам бүхэнииень наринаар адаглан хинажа байһан мэтээр һанагдаба.

Директор мүнөөхил нюдэнэйнгөө шэлтэеэ, хуушан маягаар оёһон шүмэгэр захатай хара хүхэ костюм болон һөөлжүү хээтэй галстугтай столойнгоо саана, юушьеб бэшэжэ һууба.

• Зай, хэр амарбат? Байратнай ямар бэ?
• Һайн даа, гэмгүй.

— Болоо. Тиигэбэл ажал тухайгаа бага хэлсээд орхихомнай гү? Манай зүгтэ иимэрхүү нэгэ һанамжа байгаа юм, — гээд, директор столойнгоо һугалга уудалжа, нимгэхэн хабшааһан сооһоо утаашань, хүндэлэн уруунь карандашаар хүсэнэглэһэн саарһа гаргаба. — Хэрбээ танда хоёр класста — табадахи,  долоодохи хоёрто — тоо бодолго, зургаадахида физикэ үгөө һаа юун гэжэ һанаха байнат? — гэбэ.

Урдань эндэ заажа үзэһэн, али классайнь ямарыешье мэдэхэ бэшэ һэн тула, Намжалда алинииньшье адли, илгаагүй байба.

— Яаха һэм даа, намда хамаагүй.

— Та-ак, — гэжэ директор ханангяар хэлэбэ, — тиихэдэ үшөө нэгэ иимэ юумэ байна. Та залуу, шэнэ хүн байна гээшэт. Эртээнһээ, ажалайнгаа түрүүшын алхамһаа үхибүүдээр хүдэлхэ дүршэл олохо шухала гээшэ. Тиимэ аабза? Тиимэ һэн тула бидэ таниие долоодохи класста хүтэлбэрилэгшэ болгохо гэжэ хэлсээ зомди. Арсахагүй бэзэт?

Намжалай харюу хэлэжэ үрдеэгүй байтар, саашань үргэлжэлүүлбэ:

— Гайтайхан класс байжа болохо. Нёдондо багшань үбдэжэ, хэдэн хүн һэлгэһэн байха. Харин олон багшанар һэлгэхэдээ, мэдээжэ ха юм: нэгэн — нэгэ эрилтэ табиха, нүгөөдэнь — ондоо, зариманиинь бираха, зариманиинь бирахагүй — һүүлэй һүүлдэ тэрээхэн классай журамынь нилээн доошолһон байха. Харин та залуу, шударгы, оролдосотой, дээдэ мэргэжэлтэй хүн байна гээшэт, тэрэ классай хэрэгые заһаха байха ёһотойт гэжэ найдахаар байна.

«Шударгы», «оролдосотой» гэхэдээ директор үнэн дээрээ тиигэжэ һанаһандаа бэшэ, харин иимэ байха ёһотойт гэжэ наринаар ойлгуулан мэдүүлбэ ха гэжэ Намжал ойлгобо.

— Ойлгосотой, — гэжэ тэрэ малгайгаа мушхаба. — Теэд бираха гээшэ гүб?

— Бирахагүй юумэ гэжэ байхагүй юм. Бирахаяа һанаһан, хүсэһэн, оролдоһон хүн заатагүй бираха. Би тиигэжэ бодогшоб. Та юун гэжэ һананат?

— Тиимэл юумэ ааб даа, — гэжэ Намжал хүсэд зүбшөөһэн, болиһыньшье ойлгохоор бэшээр үг-маг гэбэ.

«Тиимэ журамгүй, хүндэ класстай хүдэлхын тула ехэ дүршэл хэрэгтэй, харин намда хоёр-гурба һарын практикаһаа бэшэ юуншье байхагүй, тиигээдшье үхибүүдтэ үгэеэ дуулгаха тусгаар дүй, шадабари байха ёһотой», — гэжэ бодобошье, директортэ энэ һанамжаяа хэлэхэеэ юундэшьеб халабагүй.

Һургуулиин эхилтэр үшөөл үдыхэн байба. Түрүүшын хэдэн үдэр Намжал һургуули уруугаа харгылжа, лаборантка басаганаар тоо бодолго ба физикын кабинедэй һуралсалай хэрэгсэлнүүд болон приборнуудай тооһо тоодхо сэбэрлэлсэбэ, эмхи гуримынь ололсобо. Мүн библиотекэ ошожо, заахадаа хэрэглэжэ боломоор номуудые шэлэжэ абаба. Мүн лэ энэ мэтын заа зуухан хэрэгүүдһээ бэшэ һургуулиин эхилтэр хэхэ юумэниинь байбагүй.

Сэрээтэрынь ехэнхидээ гэртээ байнагүй. Хөөрэхынь ёһоор, хонидоо искусственна аргаар үрэжүүлгые дууһажа ядажа тулишанхай, отаранууд болон үрэжүүлгын пунктнуудаар бүхэли үдэрөө барана. Гэн гэһээ, зарим үедөө һүнишье ерэнэгүй.  «Һүниндөө хэр отарануудаар ябана хабши?» — гэжэ Намжал һэжэг түрэнэ. Сэрээтэр өөрөө хадаа «орой болотор суглаан болоод, хүбүүдтэ ошожо унташоо һэм», — гэхэ зэргээр хэлэдэг. Теэд Намжалда Сэрээтэрэй хаанашье хоноходо ямар хамааб даа. Зүгөөр лэ бүхэли үдэр гэртээ гансааран һуухань шалаатай. Орой бодожо, эдеэлхэеэ ошонгоо, бага сага тосхоноор зайна. Теэд зайжашье хүдөөдэ хаагуур ябахабши даа, мэдээжэ ха юм: магазин орожо харана бэзэш, тиигээд почто орожо гарахаш, тиигээд… Тиигээдшье дүүрээл шахуу ха даа. Ямаршье хэрэггүй аад, үйлсөөр миин ябажа ябаха баһал таатай бэшэ. Тиигэжэ Намжал гэртээ бусаха баатай бологшо һэн.

Намжал сонхынгоо хажууда һуужа, Үдын голой эрьеын шугы, саагуурнь хүхэрөөшэ нарһан тужа, хадануудые ямаршье бодолгүй нюдөөр удаан харагша һэн. Байн байн зосоонь түхэл дүрсэгүй, өөртэньшье хүсэд ойлгогдошогүй бодолнууд түрэжэ эхилдэг һэн. Ехэнхидээ тэдэнь эхи захашьегүй, бэе бэетэеэ холбоогүй, дууһахагүй бодолнууд, хэзээ нэгэтэ үнгэрһэн юумэнэй таһархайнууд гү, али ерээдүйн сагууд тухай ойлгогдошогүй һиимэгэр хүсэлнүүд…

Хаанаһаашьеб Хорло һанагдана. Ута гэзэгэнүүд болгожо гүрэһэн елэн хара үһэтэй үндэр нариихан басаган бэлэй. Хэзээб даа, аяар юһэдэхи класста һуража байхадаа, Намжал тэрэ басаганда бүхы эдирхэн сэдьхэлээрээ дурлажа, тэрээнгүйгөөр ойрохоншье зуура энэ дэлхэй дээрэ амидаран ябажа шадахагүйб гэжэ һанадаг, энэ һаналдаа этигэдэг бэлэй. Тиихэдэ Хорло арбадахида һурадаг байгаа. Хабартаа, номгон дулаахан үдэшэ тэрэ басаган һургуулидаа хани басагадаараа шалгалтадаа бэлдэжэ байһанаа, гэртээ бусагша һэн. Тэрэ хэмынь мэдэхэ болошоһон Намжал бусахыень хүлеэжэ, ном уншаһан хэбэртэй, гэрэйнгээ хэрэлсы дээрэ үни удаан һуугша бэлэй. Заримдаа, талаантай үдэшэнүүдтэнь, Хорло үнэхөөрөөшье хажуугаарнь үнгэржэ, Намжал тээшэ налгайгаар миһэд гэгшэ һэн:

• Яагаа орой болоһон хойно ном уншанаш, нюдөө муудхаахаш.

Намжалай зүрхэн гансата дэбхэрэн сохилжо, ямаршье харюу хэлэхэеэ ойлгожо ядан мэгдэһээр гээгдэшэхэ. Тиигээд Хорлын нариихан үндэр дүрсын нахилзан, хүршынь гэрэй саагуур харагдахаа болитор ошохыень гомдолтойгоор харан үлэгшэ бэлэй.

Заримдаа Хорло бүри орой, харанхы болотор бусагшагүй һэн. Тиихэдэнь тэрэ үдэшэшье, бүхы тэрэ үдэршье Намжалда хооһоор, ямаршье туһагүйгөөр, һонигүйгөөр үнгэрһэн мэтээр һанагдадаг байгаа. Намжал Хорло тухай миин, хүнэй хөөрэлдэдэг юрын үгэнүүдээр бодожо шададаггүй һэн. Тэдэнь дан лэ һаа жиирэй, ямаршье гүнзэгы удхагүй шэнгеэр тэрээндэ һанагдадаг байгаа.

Пушкин болон Лермонтовһээ сээжэлдэһэн мүрнүүдээрээ Намжал Хорло тухай бододог болоо һэн. Илангаяа Лермонтовэй иимэ мүрнүүд тиихэдэ Намжалай сэдьхэлые ханаадаг, Хорло тэрэ хоёрой хоорондохи мэдэрэл холбоондо тон адляар һанагдагша бэлэй:

Они любили друг друга,

Но встреч избегали всегда…

«Зайгуул, тэнэг лэ ябагдаа байна даа», — гэжэ бодоходоо, Намжалай гансааранайнь энеэдэһэн хүрэбэ.

…Харин һүүлдэ, Хорлын ондоо тээшээ һургуулида ошоһон хойнонь, Намжал ухаангүй гуниглаа бэлэй. Хаанаһаашьеб адресыень оложо, бэшэг бэшээ һэн. Юуншье гэжэ бэшэһэнээ мүнөө тэрэ хүсэд һананагүй. Зүгөөр тэрэ бэшэгтэнь харюушье ерээгүй, тиигээд лэ үнгэрөө һэн бэзэ.

Намжал гансааран миһэржэ, тэрэ юһэдэхиин хүбүүе хайрлангяар тархяа һэжэрбэ:

• Энеэдэтэй…

Зүгөөр Намжал ехэнхидээ урдань хүлеэжэ байгаа ажабайдал тухайгаа, өөрынгөө энэ шэнэ, тиимэ һэн тула һонирхолтой, бэлэншье һаа, тайлбарииень мартажархиһан таабари мэтэ ажал хүдэлмэри тухайгаа бодогшо һэн. Тиихэдэнь тэрэнь юундэшьеб ходо иимэрхүүгээр тэрэнэй һанаанда орогшо бэлэй: Намжал — һургуули соогоо оролдосотой, хүндэтэй багша. Үхибүүдыньшье хуу томоотойнууд, үгөөр. Тэдэнэр бултадаа багшадаа дуратайнууд. Үбэлэй ута үдэшэнүүдтэ, хэшээлэйнгээ һүүлээр тэдэнэр багшындаа сугларжа, элдэб номуудые хаража, һони һонин асуудалнуудаар удаан хөөрэлдэдэг. Багшань тэдэнээ халуун сайгаар хүндэлжэ, байгаалиин элдэб һонирхолтой, заримдаа таагдашагүй ушарнууд, гайхамшаг намтарта эрдэмтэд ба аяншад тухай, юртэмсэ болон тэрэнэй үшөө хүндэ мэдэгдээгүй, гүн уруу нэбтэрэн оролго, хүндэл сэсэн «ухаатай» шэдитэ оньһон машинанууд гэхэ мэтэ өөрыень һонирхуулдаг, зүрхэ сэдьхэлынь хүдэлгэдэг элдэб юумэн тухай тэрэ шабинартаа һонирхолтойгоор хөөрэнэ. Харюудань үхибүүдынь мүн лэ баһа өөһэдынгөө ажабайдал, ехэ ба бага гомдол, муулар болон баяр тухайгаа, өөһэдынгөө һанал бодол, хүсэл эрмэлзэл тухай багшадаа хөөрэжэ, хэн нэгэнэйнь ажабайдалда тохёолдогшо орёо хүндэ асуудалые тэдэнэр хамтынгаа хүсөөр шиидхэнэд…

Энэ бодолойнгоо аятайда дашаруулан, Намжал шэрээ дээрээ хүдэлэнгүй удаан хэбтэгшэ һэн. Тиигээд гансааран миһэрэн хэбтэһэнээ ойлгожо, өөрөө өөрһөө эшэһэн мэтэ, һуга харайжа бододог байгаа.

• Фу, ямар тэнэг юумэн тархида орогшоб.

Һүүлээрнь тамхяа носоожо, Намжал гэр соогуураа углууһаань углуу хүрэтэр гэшхэлэгшэ бэлэй. Тиигэбэшье, тугаарайнь бодолнуудһаа үшөө үни болотор зосоонь хүнгэн, дулаахан мэтэ байдаг һэн.

 

IV

Тиигээд лэ сентябриин нэгэн тулажа ерэшэбэ.

Энэ үглөөгүүр Намжал урданайхидаа орходоо жэшээгүй эртэ һэришоод, удаан унтажа ядаба. Сэрээтэрэй таһалга соо шэрээ хахинажа, үргэһэтэй һөөлдэнгир хоолой:

• Яагаа эртэ бодообши? — гэбэ.
• Һэришоод хэбтэхэнь шалаатай байна.
• Юун бэ, зүрхэн бага сага лугшана гү?
• Бараг ааб даа, юундэ тиитэрээ лугшаха һэм.
• Зай, тиигэбэл бүхы амжалта…

Хүршынгөө утюгаар үсэгэлдэр үдэшэ эльбэһэн хара хүрин костюмаа, сагаан самсаа үмдэжэ, эгээн дуратай, сайбар хүрин зүһэтэй, мүнөөнэй ёһо дууряажа, шүдэгэр нариханаар уяһан галстугаа зүүбэ. Тиигээд гэрэлэй урда ошожо удаан зогсобо. Зэртын татаһан хүрин нюдэтэй, бишыха нахид гэһэн хамар дээгүүрээ бага сага бүдэнтэй, долгитоһон шаргал үһэеэ гэдэргэнь һамнаһан нарин сагаан хүбүүн урдаһаань һэримжэтэйгээр,  хёрхоор хаража байба. Хоёр тээшээ эрьелдээд үзэбэ, теэд гэрэлдэ байгша тэрэ хүбүүнэй түхэлдэ Намжал ямаршье зэмэ олобогүй. Тиигээд бэшэ хэхэ юумэнь олдобогүй. Харин һургуулиин эхилхэ хүрэтэр үшөөл үды. Сонходоо ошожо шагааба, нэгэ хэды гэр соогуураа ябаба, шэрээ дээрээ хэбтээдшье үзэбэ — теэд саг ошожо үгэбэгүй.

Ядаа гэжэ сайлалгын гэрэй нээгдэхые хүлеэжэ эдеэлээд, Намжалай һургуулида ошоходонь, аяар холоһоо тэрэниие үхибүүдэй хүхюун хөөрдэм шаг шууяан, энеэлдээн, хашхаралдаан угтаба. «Һургуулимнай амидыраа ха юм,- гэжэ юундэшьеб тэрэнэй зосоо оробо. — Түрүүн үхибүүдэй үгыдэ энэ гэр зосооһоонь амииень абажархиһан хооһон хүрхигэр бэе мэтэ байгаа байна. Үхибүүдэй дундуур гарахадаа юундэшьеб зүрхэниинь хөөрэжэ, ямар нэгэн ойлгогдошогүй, айдаһатай бодолоор сээжэнь дүүрэн, зосоонь уйтархадал гэбэ.

Багшанарай таһалга хүн зоноор, тамхинай утаагаар дүүрэн байба. Энэ олон, ехэнхидээ танигдаагүй уладые харахадаа, Намжал өөрөөшье ойлгоогүйдөө сошордон ойро зуура зуг татаба.

— Гарагты, гарагты наашаа, — гэжэ ногоон сэмбэ хушалтатай столой саана һууһан директор даллаба. — Танилсагты шэнэ нүхэдөөрөө.

Тиигээд бэшэндээ хандажа:

• Энэ манай шэнэ ерэһэн нүхэр, тоо бодолгын багша, — гэбэ.

Намжал дүтүүр байһан хүнүүдһээ захалжа танилсаба. Теэд аягүйрхэһэндөө юм гү, али бэеэ нарилжа, ямар нэгэ буруу юумэ хэлэжэрхинэ аа гүб гэжэ айһандаа гү — зүгөөр Намжал танилсаһан зонойнгоо нэгэнэйньшье нэрые хадуужа шадабагүй…

— Аа, коллегэ, — гэжэ хажуу тээшэнь богонихоноор үһэеэ эльбэһэн, ута нарин туранхай хүнэй гарынь бариһыел һанаба. «Математик ха юм,- гэжэ Намжал зосоогоо бодобо. — Хэн гэбэ бэлэй, Дансаран Санжеевич гэбэ һэн гү даа?»

Хөөрэлдөөн Намжалай орожо ерэхэдэ хэды соо замхажа таһалдаһан аад, уданшьегүй дахин анханайнгаа харгыда орожо үргэлжэлбэ. Намжалай ерэһыеньшье мартажархиһан юумэндэл, хэншье тэрээндэ бэшэ онсо анхаралаа хандуулбагүй. Намжал юушье хэхэ мүрөө оложо ядажа, зогсожо байһанаа, сүлөөшэг газарыень бэдэржэ, столой саана ошожо һуугаад, дээгүүрнь хэбтэһэн газетэ, журналнуудые шэншэбэ.

Багшанарынь дууһан шахуу наһатай зон байба.

Тэдэнэр үнинэй харалсаагүй, дүтэ танил, һуурижаһан зоной маягтайгаар энэ зундаа яажа амарһан, хаагуур ябаһан, юу хараһан тухайгаа хөөрэлдэнэ. «Үеын хүн үгы хадаа һонигүй байхань ха» гэжэ Намжал зосоогоо бодобо.

Гэнтэ абьяастайгаар, халима баяртаа хахаһан мэтээр, хонхо жэнгиршэбэ. Намжал залд гэжэ, зүрхэниинь түргэн, сошордуугаар сохилбо. Байһан зон булта хүлгэн, хүл хөөрсэг боложо, газаашаа гараба.

Һаянай ходо харалган, бараан, һалхитай үдэрнүүд байһан аад, мүнөө зорюута үхибүүдэй, багшанарай баярые хиртүүлхэгүй гэһэндэл, дулаахан, тунгалаг намарай үглөө игааба. Һулабаршье болоһон һаа, элшэеэ үшөөл алдаагүй наран басагадай яларма сагаан фартугуудые, улаан галстугуудые хурса, һүртэй болгон наадана. Үхибүүд хүлгэһөөр, шууялдаһаар, һүүлэй һүүлдэ жэрэгэр ута шугам боложо жагсаба. Тэрэнэй хоёр хажууда наймадахи, нэгэдэхи классайхид хоёр урда урдаһаа хаража зогсобо. Багшанар нэгэ бүлэг боложо, тугаарайнгаа хөөрэлдөөнһөө үшөөл һалажа ядаһан шэнги, доохонуур шэбэр-һабир гэлдэнэ. Тээ саанань баһа нэгэ бүлэг боложо түрэлхид сугларба.

Директор урагшаа гаража, үхибүүдэй энэ зундаа үбһэндэ, жасын огородто хүдэлжэ, түрэл колхоздоо али зэргэ ехэ туһа хүргэһэн тухайнь, мүнөө жэлэй һуралсалай зорилго, үхибүүдэй уялга тухай үгэ хэлэбэ. Зосооһоонь ямар нэгэн гоёхон шубуухайн мэнэ мэнэ ниидэжэ гарашахые хүлеэһэндэл, директорэй ама руу гэтэжэ адуулшанхай хонгор бишыханууд мүнөө жэлэй нэгэдэхиниие харахадаа, юундэшьеб Намжалай зосоо уяржа өөрынь эгээн түрүүн һургуулида ошоһон үдэр ойро зуура элихэнээр һанагдаадхиба.

Директорэй һүүлээр колхозой түрүүлэгшэ үгэ хэлэжэ, үхибүүдтэ эрхимээр һуража, һайн хүнүүд болохыень хүсэбэ. Тиигээд багшанарай зүгһөө, түрэлхидэй зүгһөө нэгэ нэгэ хүн тобшохоноор үхибүүдтэ хандаба. Эгээн һүүлдэ наймадахи классайхинай дундаһаа өөрэ, түргэн харахан басаган гаража, урдань сээжэлдэһэн янзатай үгэ торон тогтонгүйгөөр дажаганаса хэлэбэ. Тиигээд наймадахиин һурагшад талын сэсэгүүдэй һүргүйхэн нэгэ нэгэ баглаануудые нэгэдэхиндэ барюулба. Тэдэнь сэсэгүүдээ хаанаашье хэхэ мүрөө оложо ядажа, бүдүүн зониие шарайшалан зогсобод.

«Найман жэл болоод байхада эдээхэн хөөрхэд баһал иимэ, наймадахиин шэнги болошонхой байха гээшэ гү даа?» гэжэ Намжал үнэншэжэ ядан гайхаба. Теэд болоод лэ байна ха юм. Зүгөөр эдэнэрэй элдэһэн талхандал, уян нугархайханууд, ухаансарханууд боложо, бэхижэн торнихонь энэ үдэрһөө хойшо багшын гарта даалгагдаа. Хэдэн олон ами наһан, хуби заяан багшын гарта найдагдажа үгтэнэ гээшэб гэжэ һанахадаа, мүнөөл гэнтэ али зэргэ хүшэр, хүндэ харюусалга мүр дээрээ даажа абаһанаа элеэр, тодоор ойлгожо, айдаһаниинь хүрэбэ: «Шадаха гээшэ гүб, бираха гүб?»

Дээдэ һургуулида орожо ядаад, унаад байхадаа хэды олон хүбүүдэй өөһэдынгөө энэ хохидолдо бэеэ зэмэлдэггүй, харин багшанараа гэмнэдэг байһыень Намжал хараа гээшэб. Хэн мэдэбэ, магад үнэхөөрөөшье тиимэ муу багшанар байжа болоо, магад тэдэ хүбүүд өөһэдөөшье зэмэтэй байгаа аалам. Зүгөөр хэзээб даа, нэгэтэ хэн нэгэн өөрынгөө ажабайдалда тохёолдоһон урагшагүй ябадалда Намжалые гэмнэжэ ябаха болоо һаань, яаһан муухай гээшэб. «Шадаха гээшэ гүб?» гэһэн бодол дахин зосоонь түрэжэ, харюу оложо ядаһандаа аймшагтайгаар үбшэнтэйгөөр һэшхэлыень химэлбэ.

Һургуулиин эхилэлгэдэ зорюулагдаһан ёһолол дүүрэжэ, үхибүүд үрхирэлдэн, класс классуудаараа тарабад. Уданшьегүй Намжал һуралсалай талые даадаг наһажаал, бүдүүзгэй, тарган һамгантай дахасалдан, тэдэ классуудай нэгэн уруу оробо. Хори гаран үхибүүд, гансата хүл дээрээ бодожо, тэдэниие дард гэмээр мэндэшэлбэ. Намжалай зүрхэн шангаар, түргөөр сохилжо, үхибүүдэй нюурнууд нэгэ адли түхэреэн, билагар улаанууд толбонууд болон урдуурнь ирайлдаба.

— Энэ танай классайтнай хүтэлбэрилэгшэ ­­- Намжал Бадмаевич гээшэ, танилсагты.

Тэрэ эхэнэрэй даруу, тодо, ямар нэгэн онсо хүгжэм мэтэ уянгатай хоолой Намжалай сэдьхэлые нэгэ бага номгоруулба. Иимэрхүү хоолойгоор гансал үнинэй хүдэлһэн, дүршэл ехэтэй багшанар дуугардаг. Намжалай арбадахида һурахадань литература заадаг багшань тон иимээр дуугардаг һэн. Танил, дүтэ энэ хоолой Намжалай зосоо хаха орожо, самбарта гараад, багшада хэшээлээ харюусахаа байһан һурагша мэтээр өөрыгөө һанаадхиба. Зосоонь гансата гэрэл орон зэлдыжэ, хамаг юумэн байра байрадаа тэхэрин зогсобо. Намжал тэрэ эхэнэртэ хандажа, бүхы зүрхэнһөө:

• Һайнта даа, — гэбэ.

Һуралсалай талые даагшын гаража ошоһон хойно, хори гаран паар ялагар харахан нюдэнүүдэй урда Намжал гансааран ёдойжо үлэбэ. «Журам муутайхан болоһон класс байха» гэһэн директорэй үгэнүүд һанаандань орожо, «тэдэнэй алиниинь эгээн оромгүй хаб?» гэжэ шалгаха гэһэндэл, Намжал тэдэниие нэгэ нэгээр шарайшалба. Үхибүүдшье хүдэлэнгүй, мүн лэ урдаһаань гэтэшэнхэйнүүд. Зариманиинь тэрэнэй костюм, галстук, шушууртай сэнхир значок һонирхоһон янзатай шэртэнэ, зариманиинь урдаа алтаншье тархитай хүнэй байгаа һаа, гайхахагүй түхэлтэй зогсоно. Зүгөөр тэдэнэй ехэнхинь Намжал уруу һэримжэтэйгээр, һэргэгээр, ямар нэгэн далда, нюуса оньһотой машина шэншэлһэн мэтээр хаража байба. Гансал урда захаархи эгээн хойто партада һуудаг, бэшэндээ орходоо муухан хубсаһатай нарихан ута хүбүүн һэнгэргүйгөөр тархяа үргэжэ, убайгүй нюдөөр Намжал тээшэ миһэд гэн харана. «Эгээн оромгүйнь энэ хаш» гэжэ Намлжал тухайлба.

• Һуугты.

«Эхинһээнь хойшо энэ класстай шангахан байха байна, — гэжэ Намжал шиидэбэ. — Эгээл шухалань юуб гэхэдэ — баһуулхагүй». Тиигээд юун гэжэ эхилжэ дуугархаяа бодожо, Намжал класс соогуураа урагша хойшоо ябасагааба. Хори гаран паар ялагархан хара нюдэд тэрэнэй алхам бүхэнииень алдангүй, хойноһоонь дахаба.

— Үхибүүд, — гэбэ Намжал. — Таанаршье, бишье эндэһээ иишэ хамтын нэгэ ажалтай, нэгэ зорилготой зон болобо гээшэбди: таанар — һураха, харии би — таанарые һургаха. Тиимэ бэзэ?

— Тиимэ, — гэжэ үхибүүд жэгдэ бэшээр дард гэлдэбэ.

— Харин энэ хамтынгаа хэрэг, зорилгын урагшатай байхынь, бүтэхынь тула бидэ нэн түрүүн бэе бэеынгээ үгэ ойлголсохо, дуулалсаха ёһотойбди. Тиимэ бэзэ?

Урда захын партануудта һууһан хэдэн басагад:

• Тиимэ, — гэбэ.

Бэшэниинь бүри һэримжэтэй боложо, саашань юун гэгшэ ааб гэжэ һүрмылдэшоод һууба.

— Крыловой хун шубуун, хабшаахай, сурхай гурбан тухай басни мэдэхэ аабзат?

Эндэ тэндэһээ хэдэн хоолой:

— Мэдэхэ, мэдэхэ, — гэлдэжэ юундэшьеб баяртайгаар харюусаба.

— Тэдэ гурбан шэнги нэгэмнай — урагшаа, нүгөөдэмнай — хойшоо, гурбадахимнай — хажуу тээшээ жүдхэхэ болоо һаамнай, манай хэрэг яашье байраһаа хүдэлхэгүй ха юм. Тиимэ гүб даа?

— Тиимэ, нээрээ тиимэ — гэлдэжэ, үхибүүд хүхилдэбэ.

— Тиимэ һэн тулань бидэ яаха ёһотойбибди?

Үхибүүд урдаһаань хараад, дуугай һуубад.

Намжал нэгэ хэды хүлеэжэ зогсобо. Теэд хэншье харюусабагүй. Өөрынгөө асуудалда Намжал өөрөө харюусаха баатай болобо.

— Нэн түрүүн — эбтэй эетэй, нэгэн адли хүсэлэнтэй байха. Тиимэ бэзэ? Зай, тиигэжэ ойлголсоо һаа, саашань танилсаха ёһотой болоно гүбди даа. Бэе бэеэ танихагүй һаа, яажа сугтаа хүдэлхэбибди.

Үхибүүд дахин хүхюутэйнүүд боложо, аалихан энеэлдэбэ. Намжал тэдэниие нэгэ нэгээр бодхоожо эхилбэ.

• Дондокова Дугарма.
• Жалсанова Ханда.
• Бадмадоржиев Эрдэни.
• Митыпов Ринчин…

Урда захаархи эгээн хойто партада һуудаг үндэр нариихан хүбүүн бодожо, шангаар, юундэшьеб хүхюутэйгээр нэрэеэ хэлэбэ:

• Галсанов Цырендоржо…

Һургуулиин тараһан хойно Намжал ямар нэгэн хүндэ дабаа дабаһан шэнги, гансата һал һуужа, зосоогоо хооһон болошоһон мэдэрэлтэйгээр сайлалгын гэр тээшэ яараба. Үүдэ орожо ябахадаа, гэшхүүрэй хажууда байһан бүлэг һамгадай хэнэйньшьеб хойноһоонь:

• Үнөөхи шэнэ ерэһэн багша,- гэхые халта дуулаба.

 

V

Иигээд лэ Намжал — хүдөөгэй багша.

Үглөө бүхэн долоон сагта бодожо, яаража байжа сайлажархёод, Намжал һургуули тээшэ шамдадаг. Үглөө бүхэндэ тэрэнь Намжалые үхибүүдэй огсом хүхюу шаг шууяагаар, хүүен байгаа өөрынгөө онсо ажабайдалаар угтадаг. Үглөө бүхэндэ тэрэнэй нюдэн үүдэн дээрэнь бага хэсылдюулэн һагад хадаһан томонууд шара үзэгтэй гаршаг тээшэ ошодог. Саһа, мүндэр, һалхи шуурганшье байг — хамаагүй, Намжал үглөө бүхэндэ эндэ ерэхэ уялгатай.

Муухай, бэшэшье һаань, гуталаа хэрэлсын урдахи шударуулда яаралгүйхэн аршажа, һургуулиингаа шэнэхэн шара шэрэтэй үүдэ татадаг. Тиигээд аман соогоо гүнгэнэн ябаһан дуугаа богоһын наана орхижо, үхибүүдэй мэндэдэ үгэгүйгөөр дохисогоон, нарихан ута коридороор тэрэ саашалдаг.

Эртэшье, оройшье ерээ һаань, багшанарай таһалга соо тэрэниие һуралсалай тала эрхилдэг томоотой, тарган, наһажаал эхэнэр угтадаг.

• Амар сайн!

Һуралсалай талые даагша нюдэнэйнгөө шэлээр тэрээн уруу ялагад гэжэрхёод:

• Мэндэ амар, — гээд, хэжэ һууһан ажал уруугаа дахин шунгадаг.

Пеэшэндэ ошожо, даараашье бэшэ һаа, ёһын тэдыдэ альгаа хэды еды шарасагаагаад, сигаретэ гаргажа аһаагаад, Намжал үглөө бүхэндэ шэнэ газетэнүүд соогуур һүүлшын һониниие түүдэг заншалтай. Тиигэһээр байтар үүдэн нээгдэжэ, үгэ үсөөнтэй, үндэр туранхай, тоо бодолгын багша Дансаран Санжеевич ородог. Хубсаһаа яаралгүй болгоомжотойгоор тайлажа үлгөөд, ута нарин столой саагуур жүдхэжэ, тэрэ Намжалай урда түбхинэдэг. Хэды соо өөрыгөө тойруулжа, стол дээгүүрхиие арилгаад, дүүргэһэн хойноо хэзээ бүхэндэ нэгэл асуудалаар Намжалда хандадаг:

• Зай, дэлхэй дээрэмнай үсэгэлдэртөө ямар һонин болобоб?

Тиигэһээр байтар түрэлхи хэлэнэй, ажалай, биологиин, һүүлээрнь географиин болон түүхын багшанар һубарилдаһаар ерэдэг. Харин бултанай һүүлдэ ород хэлэ заадаг, дундуур бэетэй харахан басаган орожо, зоной араар үнгэрөөд, ямар нэгэн сүлөө газарта гаража, мүн лэ абяагүйхэн хородог. Нёдондо хада дээдэ һургуули дүүргээд, хоёрдохи жэлээ эндэ хүдэлнэ. Бүхы һургуули соо эгээ ганса энэ басаган Намжалтай үе болохо гээшэ ха. Гэбэшье ажалайнгаа асуудалаар нэгэн хоёр үгэ андалдахаһаа бэшэ Намжал тэрээнтэй нэгэтэшье үерхэлдэжэ, үнэн зүрхэнһөө хөөрэлдэжэ үзөөгүй. Юундэб гэхэдэ, тэрэ Альбина Галдановна гээшэ ехэ һонин, жэгтэй зантай басаган байгаа. Юумэ хэлэхэдэ, заримдаа харюусаха, тиихэдээ богонихоноор, тобшоор, нэгэшье үлүү үгэгүйгөөр, гансал һураһан юумэндэ харюусаха. Харин заримдаа оройшье харюусахагүй. Нэгэшье дуулаагүй мэтээр хэһэн ажалаа хэжэл һууха. Харахашьегүй. Зангынь мэдэхэ бэшэ хадаа түрүүшээр Намжал гансал намда тэрэ иигэжэ хандана ха гэжэ һанадаг байба. Зүгөөр һүүлдэ мэдэхэдэнь, тэрэнь хоёрдохи жэлээ суг хүдэлжэ байбашье, багшанарайнгаа хэнтэйшье ойро, дүтэ болоогүй, хүсэд эжэлшээ, танилсаагүй юм шэнги байба. Ажалаашье мүн абяагүйхэн, хэндэшье мэдүүлэнгүй, гансаараханаа дүүргэдэг. Тэрэнэй ямар нэгэн юумэндэ бахархажа гү, али голхоржо, али нэгэн һурагшадтаа сухалаа хүрэжэ байхыень хараһан хүн багшанарай дунда хомор байгаа.

Юун хүм, ямар бодол, хүсэлтэйб гэхэһээ байха, яажа, хайшан гэжэ һургуулиһаа газаа тээ сагаа үнгэргэдэгынь нүхэд багшанарынь, хамта хүдэлжэ байбашье, тон мууса мэдэхэ байгаа. Теэд багшанарынь энэ басаганайнгаа занда үнинэй дадал байжа, тэрээниие гайхахаашье, шоошье үзэхөө болинхой. Байн Намжалшье дадажа, тэрэниие обёорхоо болёо һэн.

Нэгэтэл Дансаран Санжеевич, юуншьеб дээрэһээ һэм, иигэжэ хүхибэ:

— Байза, энэ Намжал Бадмаевич Альбина Галдановна хоёроо хамтаруулха аргаа бэдэрхэгүй зон гүбди, нүхэд? Хэды болотор эдэмнай иигэжэ гэр бүлэгүй ябаха юм. Ну-ка, Балма Доржиевна — профсоюз — ажаллагтылши, тэрэгүйдэ хэрэгнай мууса ябажа байна.

Балма Доржиевна гэдэг боршогорхон, сагаан тархитай, месткомой түрүүлэгшэ хүгшэн, һайзгай, урихан нюдэнүүдээ уршылгажа, хорогүйхэнөөр шогложо миһэрбэ:

— Харана гүт, залуушуул, хүгшэн болошоһон намайгаа иигэжэ хараалгажа, зэмэдэ оруулжа байналта. Хэды болотор үшөө боһуулха зомта, шамдыт энээнээ.

Намжал юундэшьеб аягүйрхэн хэмшээрхэжэ, шэхэниинь халуу бусалан улайшаба. Харин Альбина Галдановна эшэһэнэйшье, сухалдаһанайшье тэмдэг үзүүлбэгүй. Харюушье хэлэбэгүй. Гансал шарайдань ямар нэгэн гунигтайгаар гээшэ гү, али голонги, тоомжогүйгөөршье гээшэ гү — миһэд гэһэнэй тэмдэг халта үзэгдэхэдэл гээд, тэрэ дороо унтаршаба. Тиихэдэнь Намжалда юундэшьеб бүри аягүй болоо һэн.

Найма хахадта хонхо жэнгиржэ, коридор соогуур үхибүүдэй шууялдаха, энеэлдэхэ замхадаг. Тиихэдэнь багшанар дэбтэрнүүдээ һугабшалжа, класс классуудаараа тарадаг.

Ажалайнгаа һүүлээр Намжал сайлалгын газарта ошожо эдеэлээд, гэртээ ерэжэ, үглөөдэрэйнгөө хэшээлдэ бэлдэхэеэ һуудаг. Теэд һурагшадай дэбтэрнүүд олон — шалгаһаар һуутаршни нилээхэн удаан саг ябашаха. Харин үдэшэндөө, нэгэн гэбэл, суглаан, үгышье һаа, полит-хэшээл гү, али кружогой хүдэлмэри, сүлөөтэй үдэшын дайралдахада, Сэрээтэрэйнгээ гэртээ байгаа һаа, тэдэнэр үдэшынгөө хоол эдеэд, клуб ошодог. Эндэхи клубынь уужам, үндэр, шонын хүлдэшэхөөр гэртэ орошодог. Тэндэнь үдэшэ бүхэндэ киномеханик басаган нарин-пленкото аппарадаар ямар нэгэн хуушан, Намжалай үни хада үшөө городто байхадаа хараһан кино эрьюулдэг.

Кинодо ороогүй байхадаа, тэдэнэр библиотекэ ошодог. Тэрэнэй бишыхан гонзогор таһалга соо хододоо дулаахан, сэбэрхэн, гэрэлтэй байдаг. Тиимэ хадань, Намжал эндэ ерэхэ үлүү дуратай. Сэрээтэрынь, тухайлхада, бүришье дуратай янзатайгша. Угайдхадаа библиотекарь басаган тэдэниие хододоо миһэлзэн, налгай илдамаар, бэшэниие угтаһандаа орходоо үлүү дуратай шэнгеэр угтадаг. Намжалдашье, хүсэд таниха бэшэ аад, юундэ тиитэрээ һөөл болохо һэм даа, энэ бүгэдынь бүхы шалтаг Сэрээтэртэнь лэ нюугаатай байгаа ха. Үнэхөөрөөл, Намжалайнгаа ямар нэгэн ном гү, али журнал уруу тархяа хэшоод һууха һамбаандань, Сэрээтэрынь, һэмээхэн ошожо, библиотекарь басаганаар юуншьеб тухай удаан шэбэнэлдэжэ, аалихан энеэлдэдэг. Намжал тэдээн тээшэ нэгэшье анхаралаа табидаггүй, юун тухай шэбэнэлдэдэгыньшье мэдэдэггүй, гансал «эдэ хоёрни үнинэй халаан зон ха юм» гэжэ тухайлдаг.

Олонхи ушарта Намжалайнгаа гэртээ бусаһан хойно Сэрээтэрынь библиотекэ соо ном шагаагааша боложо гээгдэдэг.

Зүгөөр ямар нэгэн ушараар Доржима тухай хөөрэлдөөнэй гарахада, тэрэ юундэшьеб хөөрэлдөөгөө эртээнһээ, түргэхэн ондоо тээшэнь залахые оролдодог. Нэгэтэ Намжалай наадандаа холижо:

— Шимни, нүхэр, энэ Доржимадаа дурлашанхай бэшэ гүш даа? — гэхэдэнь, тэрэнь энеэдэнтэеэ худхан, балаалжа, юундэшьеб мүртэй юумэ хэлэбэгүй:

— Юун гэнэш… юун тиимэ юумэ байхаб даа…

Гэбэшье, Намжалай һэжэг зүб байба. Уданшьегүй Намжалшье Доржиматай эжэлшэжэ, дүтыи нүхэд шэнгеэр бэе бэедээ хандадаг болоо һэн.

Намжал энэ басаганаар өөрынгөө һанадаг, бододог юумэн тухай хөөрэлдэхэ дуратай һэн. Наһаар үшөө залууханшье һаа, тэрэ өөрынгөө энэ охорхон ажабайдал соо нилээн юу хээ үзэһэн, муу һайниие ойлгохо болоһон ха. Хара багадань эхэ эсэгынь орхижо үхэшэхэдэ, тэрэниие нагаса ахатаниинь үргэжэ абаһан байгаа. Теэд ямаршьеб бэшэгдээгүй хуулиин ёһоор ажабайдал нэгэ хохидол ушаруулһан газараа хэды эрьежэ сохидог заншалтай. Доржимагай тээ горитойхон боложо ябатар, нагаса ахань аялжа, абгайханиинь долоон арбагархан сурбануудаараа гансааран үлөө һэн. Эгээн ехэнь гэхэдэ — арба һая гаража ябаһан Доржима. Абгайханиинь үбгэнэйнгөө амидыда гэрээл хараад һуудаг, тарган һамган аад, харууһалха хүнэйнгөө үгы болошоходо, колхозой ажалда, мал дээрэ һаалишан боложо гараһан байгаа. Доржима багаханшье ябаа һаа, абгайхандаа өөрынгөө шадал соо түһалдаг, үүр сүүрээр бододог, үнеэдынь һаалсадаг, тугал, буруудынь тогтоолсодог, бишыхан дүүнэрээ абалсадаг һааб даа. Абгайханиинь үнэндөө һайнайл һайн хүн юм. Теэд һалаха, һандархадаа, тулиха элэхэдээ хүнэй заншье муу, буруу болошодог гээшэ гү даа. Шадалаараал ябан гэһээш, гэм зэмэ, хараал шэрээл барагдахагүй. Тиихэдэ юуншье гэжэ һанадаг һаа, мүнөө Доржима абгайхандаа одоол гомдодоггүй даа. Тэрэ олон мянганайнгаа хажуугаар арбадахиие дүүргэтэр һургажашье гаргаха гээшэнь ганса бэе һамганда али зэргэ хүндэ байгааб даа. Теэд һургажа гаргаа ха юм. Ганса энээнэйнь түлөө Доржима абгайханаа түрэһэн эхэһээ өөрэгүй һанадаг.

— Иигээд, мүнөө жэлээ хүдэлөөд (тиихэдэм хоёр жэлни хүсэхэ — нёдондо мал дээрэ абгайтаяа хүдэлөө һэм),  хубсаһа хунартай болоод, һайса бэлдээд, саашаа һурахаб. Тиигэжэ ерэхэдээ одоол абгайгаа амаруулха, дүүнэрээ һургаха байхаб, — гэжэ Доржима ходо хэлэдэг. Тиихэдээ тэрэ гансата хүхихэ, энеэхэеэ мартажа, шарайнь томоотой, ямар бэ даа нэгэ дотоодо гүнзэгы удхатай шэнги болодог. Доржимагай хөөрэхэдэ, хүсэлынь тиимэ юрын бэшэ, харин ямар нэгэн онсо гүнзэгы, ехэ удхатай шэнгеэр Намжалда һанагдадаг. Өөрынгөө хүсэл, эрмэлзэл бэелүүлхын тула иимэ үсэдөөр оролдожо ябахыень харахадаа, Намжал һанаандаа тэрээндэ атаархадаг, энэ басагые һайхашаан хүндэлдэг һэн.

Мүн Доржимашье Намжалай сэдьхэлые хэнһээшье үлүүгээр ойлгодог, үгэ хүүрынь сэгнэдэг, үнгэрхэдөө юундэшьеб хүндэлдэг байгаа. Заримдаа, хара уйдхарта дарагдашанхай, этигэл найдалаа алдаха тооной ерэхэдэнь — һамааруулха, һаатуулха гэдэг юм һэн гү, али хүсэд зоригынь дэмжэхэ гү, — урдаһаань һайзгай уряар энеэбхилжэ, этигэнгеэр хэлэгшэ һэн:

— Та һайн хүн ха юмта даа, Намжал Бадмаевич, тиимэ тула ажабайдалтнайшье, мүнөөшье бэшэ һаа, хэзээ нэгэтэ, һайн талаараа эрьехэ байха. Заатагүй. Харгыгаа яахадаашье алдахагүй байхат. Намда этигэгты.

Миин лэ аргадаха, һаатуулхые хүсэжэ хэлэнэ гэжэ һанабашье, юундэшьеб басаганай энэ урин харасаһаа, энэ этигэл найдабаритай үгэнүүдһээнь Намжалай зосоо хүнгэн боложо, тэрэ сагтаа үнэхөөрөөшье харгыгаа алдахагүйб гэжэ этигэдэг һэн. Зүгөөр энэ үсэгэлдэрэй арбадахиин басаганда һаатуулуулжа байхадаа эшэдэһэниинь хүрэдэггүй байгаа. Юун дээрэһээ энэ болоноб гэжэ гайхаашье һаа, Намжал энэ асуудалда харюу олодоггүй һэн. Тиихэдээ: «Нүхэд һэн тула иимэ байна,- гэжэ тэрэ бодогшо һэн. — Нүхэдһөө дэмжэлтэ абахаһаа хүн эшэхэгүй ёһотой».

Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо юушье хэхэдээ, хайшаашье ошоходоо тэдэнэр гурбуулан лэ ябадаг болобо. Гэбэшье Намжал гурбадахи хүн үлүү гэжэ нэгэтэшье мартадаггүй һэн.

Тэдэнээ хаанаб даа хоюулайнь үлөөжэ, дурата дурагүй гансааран, хооһон гэртээ ерээд хэбтэхэдээ, гэнтэ тулан эсэшэһэнээ мэдэржэ, үглөө үглөөнэй долоон саг болотор бүхэ, зүүдэгүй нойроор унташадаг һэн.

Тиигээд үглөөгүүр баһал һургуули, хэшээлнүүд…

Намжалай үдэрнүүд иигэжэл, нэгэ жэгдэ намдууханаар һэлгэсэлдэн, гарагууд, неделинүүд, һаранууд боложо үлхэсэлдэн, үнгэржэл байба.

 

VI

Залуугайнгаа сэбэр нарихан шэг шарайн шурдажа, огсом солгёон аяг зангайнгаа шоморхо багта, гушаад гаран наһандаа, эхэнэр хүн дахин нэгэ эрьежэ, һүүлшынхеэ һайханаар һалбаран хэнзэлдэг. Даруу һайзгай харасадаашье, хүдэр сула хүсэд түлжэһэн бэедээшье дорюун хүсэ нюунхай энэ эхэнэр һаяхан һалбаран ябааша арбан найматай басагадһаашье дутуугүйгөөр харагдадаг.

Эгээл тиимэрхүү юумэн гэхэдэ, манай Буряад орондо намарай эсэсэй, шара набшын халуунай үеын үдэрнүүд болоно.

Зунай хурса халууншье, бүгшэм бүтүү һүнинүүдшье, дуун сахилгаан болоһон аадар мүндэршье һоно батаганатаяа үни хада үнгэрөө. Мүн буруулган сагай түрүүшын хий бараан, үүлээр татаатай үдэрнүүдшье хагсуу хүйтэн, дууһашагүй зүдэрүү үһээ бороотоёо үнгэрэнхэй. Тохорюун, галуун, хун шубуудай һүүлшын һүрэгүүд ажана тэниглэн дайдадаа амгалан ошохын юрөөл үргэн сэнхир номин үндэрөөр зэлэ татан урагшална. Тала нугаар, таряалан дээгүүр наранай элшэдэ нюргаа шаран, улад зоной ажал хэрэгэйнь гэршэ болон игаана.

Баян, дэлгэр, тэнюун үе. Урдань энэ сагые һамгадай арһа шүрбэһөө элдэдэг, һэеыгээ дарадаг наран гэжэ нэрлэдэг юм һэн гэлсэгшэ…

Жэлэй энэ үеые Намжал юундэшьеб ехэтэ һайшаадаг. Саһа, бордоһо шэдэлһэн ута үбэлэй шэмэрүүн, шанга һабарта бажуугдан, үни удаан бүхэ нойроор унтахаа байһан байгаалиин һүүлшын энэ гунигтай, һүргүйхэн шэмэг, тала хээрын набша намаагай ажамидаралтаяа хахасан хагдархын урда тээхи һулахан, уйдхартай хангал үнэр — эдэ бүгэдэ хододоо Намжалай сэдьхэлые ойлгогдошогүй һиимэгэр, үгэгүй дуунай уянгата ирагуу аялга мэтэ шэнгэхэн гунигаар халяадаг. Багаһаа хойшо тэрэнэй һанаан иимэ үдэрнүүдтэ хайшаашьеб — энэ дулаахан наранай элшээр дүүрэн зэнхэгэр номин үндэр уруу гү, али тэрэ сэнхир уняарта хүртэшэгүй алас уруу баригдашагүйгөөр тэгүүлэн зүдхэдэг һэн.

Хожомынь, ехэшье болоходоо, Намжал тэрэл зандаа үлөө юм. Гансал энэ сүлөөтэ агаарта дэгдэн гаража, тэрэ холо уруу зорихо жэгүүргүй, харин газарай нюруугаар аалихан һолжорхо хабатайдаа тэрэнэй зүрхэн уйдажа, саанаһаа, голһоо, мохоогоор шархиран үбдэгшэ һэн.

Нэгэтэ намарай иимэл нэгэ амаралтын үдэр Намжал өөрынгөө классай һурагшанартай колхозой хартаабха малтахаяа хээрэ гараба.

…Машинань эрьеэрээ шара, улаабтар һөөгүүдтэй нарихан горхоной захаар, хуряагдаһан таряалангай захаар, шэнгэхэн бүлэнсэг алтан намаа хуһадай захаар годирон, зүүн урагшаа гүйлгэнэ. Модоной хажуугаар гарахадань тэрэнэй абяан сууряатан хүнхинэжэ, үнгэрхэдэнь дахин талаар таража аалидана. Машинынь абяантай үхибүүдэй хонгёо дуун ниилэнэ. Намжал бултанай хойно, арада һуунхай, харгын хоёр хажуугаар аалихан эрьен үнгэрэгшэ алтан намарай зурагые һайхашаан, тэдэнэй дуулалдахые анхаралтайгаар шагнана. «Ёһоор даа эдээндэ,- гэжэ тэрэ бодоно. — Ямаршье уйдхаргүй, ямаршье юумэндэ һанаата болохо гэлтэгүй. Хамаг бүхы ажабайдалынь, бүхы ерээдүйнь — булта урдань». Теэд Намжал хэзээб даа нэгэтэ баһал эдэнэй зэргэ ябаа ха юм даа. Намжал ба тэрэнэй үетэнэй хэды олон баһал иимэ хонгёо омог дуунууд намарай сэнхир үдэшэ машинын түргэн гүйдэл, мотооройнь хүнхинөөнтэй ниилэн, үргэн Сахюуртынь тала нугаар таран замхаа гээшэб даа! Тиихэдэ хамаг юумэнь баһал хуу Намжалай урда байгаа. Тэрэ үшөө хэншье болохоо тиихэдэ мэдээгүй ябаа. Зүгөөр хэншье боложо болохо байгаа: инженершье, геологшье, летчигшье. Теэд ажабайдалдаа хүн гансата хэдэн харгы шэлэхэ аргатай бэшэ. Харин Намжал багша болоо. Бэшэ хэншье боложо мүнөө шадахаа болёо: инженершье, геологшье. Дан хожом. Тёэд Намжал «ажабайдалайнгаа энэ гансахан харгы замые зүб, алдуугүйгөөр һунгажа шадаа гээшэ гү?»

Иигэжэ һанахадань, Намжалай зосоо гэнтэ түгшүүритэй боложо, айдаһаниинь хүрэбэ: «Үнэхөөрөө зүб харгыгаа оложо шадаа гээшэ гүб?» Тиихэдээ, тэрэ зүдэрүү, бороотой үдэшэ, танигдаагүй тосхоной шабар шабха үйлсэдэ гансааран буушоод, хайшаашье ошохоёо мэдэжэ ядажа байхадань, сэдьхэлынь түрүүшын хиеэ хурса шүдөөр мэрэһэн бодолнууд дахин зосоонь түрэхэ шэнги болобо.

Намжал бодожо, шэхэндэнь эшхэрээшэ һалхиие булихые оролдон хашхаржа, ойро зуура замхаһан үхибүүдтээ, дахин шэнэ дуу эхилүүлбэ. Яба дуулалдаг. Тэдэнэй энэ хүхюун хонгёо дуунһаа, машинын түргэн энэ гүйдэлһөө зосоо хүнгэн, сүлөө шэнги болоно.

Эдихэ юумэ шанаха боложо ерэһэн һамгые тогоо, тулгатайнь хахалһан газарай захада үлөөжэ Намжал үхибүүдээрээ саашалба. Хүбүүдтээ хүрзэнүүдые барюулжа, нэгэ нэгэ зурууд жэрэгэр эшэнүүдые хубаарилжа үгөөд, малтуулба. Басагад хоёр-хоёроороо таһаржа, хүнэгүүдые баряад, хүбүүдэй һэндэһэн эшэнүүдэй хартаабхыень түүбэд. Үдэ болотор урилдажа, хүхилдэжэ, шууялдажа ябаад, үхибүүд ехэхэнииень малтажархиба.

«Үдэшэ болотор ядамаггүй дууһажархиха зон хаямбибди» гэжэ Намжал һанаандаа хүхюутэй ябаба.

Зүгөөр үдэһөө хойшо үхибүүд эли бодо ажалаа һуладуулба. Эгээн түрүүн, эдеэнэйнгээ һүүлээр, хэдэн хүбүүд горхондо ошожо, уһа уухамнай гэжэ табилга эрибэ. Тэдэнэйнгээ хойноһоо бэшэниинь дахасалдажа, уһанда ошоһон аад, нилээд удаан боложо бусахадаа, зариманиинь лэ ерэбэ. Намжал хэды ооглоод туршаба. Теэд хэншье харюусабагүй. Тиихэдэнь өөрөө хойноһоонь ошожо, хэдэн хүбүүдэй бургааһан соо хэбтэһыень туужа асарба. Тээ хэды болоод, Намжалай хараагүйдэ, хартаабхаар шэдэлдээн эхилбэ. Тиигэбэшье зариман баригдажа, шэдэлдээн замхаба, зүгтөө ажал урагшаа ябасагүй зандаал байба. «Үхибүүд эсээлтэй?» гэжэ Намжал бодобо. Тиигэбэшье «энээхэн талмайгаа үдэшэ болотор дууһажа үзэхэ байна, бага үлөө ха юм» гэжэ тэрэ шиидэбэ.

— Удаанаар хүдэлнэт, — гэжэ багшынгаа зэмэлхэдэ, басагад хамаг гэмээ хүбүүд дээрээ ашабад:

— Харагтыл даа, Намжал Бадмаевич, эдэтнай оройдоошье мүртэйгөөр малтанагүй.

Хажуудахи хоёр басагадайнгаа ойро ошожо Намжалай харахадань, газарынь үнэхөөрөөшье һэндэгдээгүй шахуу, миин лэ оройнь шоройхониие урбуулһан байба. Хэбэрынь, хүбүүд бэе бэеһээ гээгдэхэгүй гэжэ үрдилдэн, һайса малтаагүй, харин миин лэ ёһын тэдыдэ халюухайдаад лэ үнгэршэһэн янзатай. Тэрэнэйнь гэмээр басагад хаташанхай хүрьһэ улаан гараараа маажажа һуубад.

• Хэн эндэтнай малтанаб?
• Галсанов Цырендоржо.

Намжал һайса саанахан ошоод ябаһан Галсановые дуудаба:

• Галсанов! Өө, Галсанов!

Тэрэнь ялагад гэжэ харажархиһан мүртөө, дуулаашагүй боложо, малтажал ябаба.

• Галсанов! Ерэл даа наашаа!

Хүбүүн дурата дурагүй найгарган, Намжал тээшэ галгиба. Тиигээд хажуудань ерэжэ, юундэ дуудаһыень тухайлжа мэдэбэшье, юушье ойлгоогүй хүнэй янзатайгаар Намжал тээшэ гэтэжэ, гайхангяар асууба:

• Яагааб?
• Яагаа гэжэ һананаш?

Цырендоржо Намжалай сухалтай байһыень обёоржо, нюдөө хултагашуулан, доошоо, хүлэйнгөө үзүүр шагааба.

• Мэдэнэгүйб…

Намжалай сухалынь хүрэжэ, тугаархи басагадай малтажа байһан нүхэ уруу зааба:

— Аса хүрзөө! Тиигээд малта энээниие улаан гараараа. Нэгэшье хартаабха үлөөнгүй малта.

Цырендоржо газар уруугаа гэтэһэн зандаа абяагүй байжал байба. Намжалай сухал бүри орьёлжо, бэеэ барижа ядан, бүхы хүсөөрөө бадашаба:

• Малта гэхые дуулана гүш?!

Цырендоржо залд гэшэбэ. Тэрэ гансата шугшыжа, удаахан үбдэг дээрээ сомсойн һууба, тиигээд хаташанхай газар хюмһалдан мүн лэ удаахан малтажа эхилбэ. Нэгэ хартаабха арай гэжэ ухашалжа гаргаба, хоёрые, гурбадахииень…

— Һайн гү гараараа малтахада? Ехэ зохид! Тиимэ бэзэ? Шинии иигэжэ яяраар ажалда хандаһанай түлөө эдэ хоёр басагад хэдэн олон нүхэ иигэжэ гараараа малтааб, мэдэнэ гүш? Өөрынгөө һэндэхэ ёһотой эшэнүүдые ши тэрэ хүрзынгөө байһан газарта хүрэтэр иигэжэ гараараа малтахаш! Ойлгоо гүш?

Хүбүүнэй гарнууд аалида аалидаһаар, һүүлэй һүүлдэ эзэгүй юм шэнги доошоо һанжашаба. Толгойнь бүри гунхын, мүрэйнгөө хоорондуур хоргодохо гэһэндэл шургажа, тэрэ хоротойгоор, гомдолтойгоор уйлашаба. Намжалай сухал гансата тарашаба. Тойрожо обооршоһон үхибүүдэй дунда, шорой дээрэ һэхэрэн һуунхай, урдаһаань ямаршье үгэ хэлэхэ эрхэгүй энэ уйлажа һууһан муухан хубсаһатай үрбэгэрхэн хүбүү харахадаа, тэрэнэй зүрхэн хайлажа, хайрладаһаниинь эзэ эхигүй хүрэшэбэ. Тугаарайхидал бардамаар бэшэ, харин аягүйрхэнгеэр, хэмшээрхэнгеэр, үхибүүдэй урда гэмээ сагааруулха гэһэндэл, тэрэ гүбэрбэ:

— Өөрөө харана ха юмши даа, энэ хатуу газар гараараа һабардахань али тухай хүндэб! Хүрзэтэй хүн ябаа хадаа ши малтажа үгэхэ ёһотой байгаа ха юмши. Эдэ басагад һайхашаажа ябаа гэжэ һанаа гүш? Теэд хуул шинии муугаар малтаһанай гэмээр хаям. Хэрбээ шинии ёһо соонь һайнаар ажаллаһан байгаа һааш, хэншье зобохогүй, өөрөөшье зэмэлүүлхэгүй байгаа бэшэ гүш?

Цырендоржо уйлахаа болижо, аргаахан бодоод хүнэй нюур харахагүйе оролдон, дүхэриг сооһоо гаража, хүрзэ тээшээ аалихан ошобо. Үхибүүд мүн лэ таража, малтажа ябаһан газартаа бусабад. Ажал дахин эхилбэ. Гэбэшье үдэшэ болотор хүхюун зугаа хартаабхын талмай дээрэ дуулдабагүй. Булта ехээр эсээд тиигээ юм гү, зүгөөр ажалаа дууһаад, үдэшэ гэртээшье бусажа ябахадаа дуу шуун хомор байба.

 

VII

Тэрэ гэһэнһээ хойшо Намжал үхибүүдэй тэрээндэ ямар нэгэн ондоогоор хандадаг болоһыень обёорбо. Түрүүшээр ехэшье ойлгоогүй. Үхибүүдынь хэшээлдэнь үнөөхил томоотойнууд, даншье һаа томоотойнууд һууна. Һүүлдэл мэдэхэдэнь тэдэнь ямаршье юумэ хөөрөө һаань, һонирхоогүй янзатайнууд һуудаг байба. Юумэ асуухаданьшье, классай эдэбхитэд ба һайнаар һурадаг дүрбэ-табан үхибүүдһээ бэшэниинь аниргүй, хамараа харашоод, юунэйшье болоо һаа хамаагүйнүүд һууна. Классай суглаашье үнгэргөөд үзэбэ. Номоо һайса үзэхэ, ханаглаха, журам сахиха гэхэ мэтээр суглаан дээрээ хөөрэлдөөшье һаа, классай юрэнхы байдал, ехэ хубилангүй, зандаа үлэбэ. Байн байн энэ байдалынь Намжалда ехэ хүндэ, тэсэшэгүй боложо, «иигэжэ һуунхаар шууялдаа, оромоо алдаа һаань дээрэ һэн ха даа» гэжэ тэрэ бододог болобо.

Теэд үхибүүд удаан хүлеэлгэбэгүй. Хартаабхын талмай дээрэ болоһон тэрэ аягүй ушарһаа хойшо ехэшье үни болоогүй байхада, нэгэ үглөөгүүр Намжал урда мэтээрээ хэшээлдээ, долоодохи класста оробо. Томоотойнууд мэндэшэлэлдээд, яаралгүйхэи классай дэбтэр нээжэ, дежурнын үгэһөө хэнэй ямар шалтагаар мүнөөдэр һургуулидаа ерээгүйе тэмдэглээд, һүүлээрнь бодожо, партануудай урдуур бодолгото болон бага зэргэ ябасагааба. Тиигээд асуудалдамни хэн нэгэн харюусаха гэжэ найдаагүй, зүрхэсөөшье һаа, хэзээ бүхэндэ хэшээлэй эхиндэ һурадаг асуудалаа мүнөөшье классай урда табиба:

• Зай, урдахи хэшээл дээрээ юу үзөө бэлэйбибди, хэн хэлэхэб?

Классай ехэнхи хубинь, арбаад һайса гаран гарнууд һубарилдаһаар дээшээ ёдойлдобо. Намжал гайхаһандаа түрүүшын ондо тээлмэрдэжэ, үхибүүдэй хэнһээшье асуухаяа ойлгожо ядан зогсобо.

Яагаад, юун дээрэһээ класс соо иимэ хубилалтын болошоһые бодожо, сэгнэжэ үзэхэ заб Намжалда байбагүй. Гансал мүр дээрэһээнь ямар нэгэн хүндэ, шалаатай ашаанай хобхоржо унашаһые тэрэ элихэн мэдэрбэ. Һүүлшын хэдэн үдэрэй туршада тэрэ түрүүшынхиеэл хүнгөөр, бүхы сээжээрээ амилхадал гэбэ. Үнгэрхэдөө классайнь таһалгашье һураггүй уужам, гэрэлтэй болошоһон шэнгеэр һанагдаба.

Хэшээлээ эхилжэ дуугархадань үгэнь уһанай урадхал мэтэ ульгамаар, ямаршье һаад, торолтогүйгөөр урдаба. Хаанаһаашьеб шэнэнүүд, тиимэ һэн тула һонин, удхатай үгэнүүд, бодолнууд түрэжэ, һаналайнь гүйсэтэй ниилэн, тэрэнииень улам гүнзэгы, улам үргэн болгон тууна. Намжалай хэшээлынь үнинэйшье иимээр үнгэрөөгүй, үнихэнэйшье сэдьхэлынь иигэжэ ханаагүй ёһотой даа.

Үхибүүдыньшье урданайхидаа орходоо ташха ондоо ханамжатайгаар шагнана янзатай. Хонхын жэнгирһэн хойно, классһаа гараха дээрээ Намжал үхибүүдтэ:

• Баяртай, — гэжэ дохибо.

Багшынь хэлээшэ энэ ёһо заншалай богонихон үгэ урда урдынхиһаа хүхюун, үнэхөөр лэ баяртай байба. Хэншьеб хойноһоонь мүн лэ хүхюнээр:

• Баяртай, — гэжэ харюусаба.

Бүри үүдэ гаража ябахадань, баһал нэгэн далдаар, мэхэтэйгээр энеэбэ, теэд Намжал тэрэ энеэдэнэй ямаршье удхатай байһые ойлгожо, анхаралаа хандуулбагүй.

«Галстугни һарюу болошоолтай?» гэжэ халта һанаад абаба, теэд ябуудтаа тэмтэржэ үзэхэдэнь, тэрэнь байхал ёһотой газартаа байба.

Уданшьегүй багшанар сугларжа, хэшээлнүүдэй хоорондохи забһарлалгым эмхигүй хөөрэлдөөн багшанарай таһалгые дүүргэбэ.

Намжал пеэшэнэй хажууда ошожо, тамхяа носообо. Ямар нэгэн хүндэ хүшэр ажал мэнэ һаяхана дүүргээд байһан мэтэ, бэень бага эсэнгеэршье һаа, аятайгаар унтарна. Тойроод байгша эдэ наһажаал, олон жэлдэ ажаллаһан, дүршэлтэй, хүндэтэй хүнүүдэй урда ямар нэгэн шуһагүй үхибүүн бэшэ, харин адлил зорилготой, нэгэн адли ажал бүтээжэ ябаһан хүнби гэжэ һанахадаа, зосоонь ямаршьеб ойлгогдошогүй омогорхол түрэжэ, мүн лэ адлидаал тэдэнээр хүхилдэхэ, хөөрэлдэхэ, тэдэнэй хөөрөөндэ өөрынгөөшье һанамжые оруулха дураниинь хүрэбэ.

Тамхинайнгаа узуур гал уруу хаяха гэжэ пеэшэн уруу эрьехэдэнь, галай хажууда нюргаа шаража һууһан Балма Доржиевна мэгдүүтэйгээр гараа хабсаран ухаа алдаба:

• Пэй, энэ иихэдээ хайшан гэшоо гээшэбта даа?

Намжал юунэйшье болоһые ойлгобогүй. Тэндэ байһан багшанар бултуулаа Намжал тээшэ эрьебэ.

— Бэхэ дээрэ иихэдээ һуушоо гээшэ гүт даа? — гэжэ тэдэнэр ээлжээндээ гэлылдэбэ.

Харан гэһээнь, үмдэниинь хойноо лаг хара толбо боложо будагдашанхай байба. Намжалай зүрхэн гансата унтаржа, зосоонь хооһоршоходол гэбэ. Гомдол, хороной ямар нэгэ пүглэгэр хара юумэн хоолойдонь зангиран тулажа, тагжашаба.

Тугаарайнь класс соохи гайхалтай хубилалта, гаража ябахадаа халта дуулаһан энеэдэниинь мүнөө нүгөө талаараа эрьежэ, тэрэнэй бодото удхые Намжал һаял ойлгожорхибо. Тэдэнэр хэлсээтэйгээр, һууха һандай дээрэнь зорюута бэхэ адхаһан байгаа байна.

Теэд юундэ тэдэнэр Намжалда дураа гутанаб? Ямар муу юумэ Намжал тэдэндэ хээ юм. Али гансал Галсанов тээсгэнэйхиингээ үһөө нэхэжэ, иигэжэ муурхажа байна ха гү? Теэд бэшэниинь яашооб, бэшэниинь юундэ хэлээгүй гээшэб? Магад булта тэдэнэр Намжалай бэшэ, харин нүхэрэйнгөө талада байна ха гү?

Намжал хубсаһаашье шаналбагүй.

Энэ олон багшанарай дунда шабинартаа шоо үзүүлдэг байһанаа элирхэнь Намжалда юунһээшье муухай, газар доро орошохоор эшхэбтэр байба.

— Мэдэхэгүй… бэхэтэй һандай дээрэ мэдэнгүй һуушоо гээшэ гүб даа, — гэжэ тэрэ гүбэрбэ. Тиихэдээ худалаар хэлэһэндээ бүри ехээр улайшаба.

Зургаадахи хэшээлэй дүүрэмсээр Намжал долоодохиниие үлөөбэ. Хэршье уурлажа тэдээндэ ошоһон һаа, үнэн үхибүүдэй урда ябашоод, үмдыемии будабат гэжэ зэмэлхэнь эшхэбтэршье, аягүйшье байба. Алишье талаһаань бодожо үзэхэдэнь, тиимэ үгэнүүд аманһаань гарахагүй шэнги һанагдаба.

Хэды соо бодод гээд, классай эдэбхитэд болохо хэдэн үхибүүд болон Цырендоржоһоо бэшыень гэртэнь табиба. Уруу дуруу һууһан һурагшад гансата хүхюутэй боложо, шууялдаһаар гаража ошобод. Үлэхэ болоошод нүхэдэйнгөө хойноһоо атаархангяар хараһаар гээгдэбэд. Класс соо гансата шэмээгүй боложо, хүн бүхэн хамар хамараа гэтэбэ.

Намжал дахин бодожо, партануудай урдуур ябасагааба. Тугаархи орьёлон байгаа сухалайнгаа мүнөө хайшаашьеб дэгдэжэ, үгы болошоһые гэнтэ мэдэжэ, Намжал гайхаба. Тиигэбэшье ямар нэгэн хашар болошоһон мүртөө, заатагүй шиидхэгдэхэ байһан уялга дүүргэхэ юумэндэл, классай староста болохо Митыпов Ринчиниие бодхобо:

— Юун гэжэ һананаш, Ринчин? Тугаар, үглөөгүүр хэн тэрэ һандай бэхээр будаһан байгаа хаб?

Түрүүшын партануудай нэгэндэ һуудаг дундуур нюргатай түхэреэхэн хүбүүн бодожо, ямаршье гэнэгүй, хонгор нюдөөр Намжалай урдаһаа сэхэ хараба:

• Мэдэнэгүйб, — гэбэ.
• Һуугыш даа. Жалсанова юун гэхэ байнаш?

Басаган түрүүн баһал Намжал уруу хаража байһанаа, юундэшьеб гэнтэ нюдэниинь халтиржа, уруугаа харан, партаяа шэмхэлбэ:

— Би хараагүйлби, — гээд, үнэншэнэгүй аа гү гэжэ айһандал,- би тиихэдэ класстаа байгаагүйлби, газаа, коридор соо байгааб,- гэжэ уруугаа хараһан зандаа нэмэбэ.

— Һуу.

Удабашьегүй энэ мүрдэлгэнь Намжалда ямаршье һонигүй, хашартай болошобо. Үрэ гарахагүй гэжэ эртээнһээ мэдэжэшье байгаа һаа, Цырендоржые бодхобо. Уруугаа хаража һууһан хүбүүн дуратай дурагүй хүжүүнээр, нюдөө үргөөгүй зандаа бодожо, абяагүй зогсобо. Намжал эсэшэһэн хоолойгоор асуудалаа дахин дабтаба.

• Хэлыш даа байнгүй, хэн һандай будаа һэм?

Цырендоржо хүмэдхэ дороһоо Намжал тээшэ үзэн ядангяар ёлогод гээд, хамар дороо хүрд гэбэ:

• Мэдэнэгүйб.

Намжалай багшанарай таһалгада бусажа ерэхэдэнь, зон булта арилһан байба. Гансал Балма Доржиевна, хэды орой болоошье һаань, юундэшьеб үшөө ябаадүй, газетэ иража һууба. Намжал яаралгүй хубсалжа эхилбэ. Балма Доржиевна, газетэһээ тархяа үргэжэ, доохонуур, һэмээхэн, хэды соо Намжалые адаглан шэртэбэ. Һүүлээрнь ямаршьеб тон нэгэ эгээлэй, хэндэшье хамаагүй юумэ юрэл һураһандал Намжалһаа асууба:

— Намжал Бадмаевич, энэ танай Галсанов мүнөө хэр һуранаб даа?

— Хэн Галсанов? — гэжэ юундэшьеб Балма Доржиевнагай гэнтэ Галсановаар һонирхоһые Намжал ойлгожо ядаба.- Яагааб?

-Үгы даа. Нёдондо жэл һөөл мууса һурадаг янзатайгша һэн. Тэрэнэй түлөө шууяан, хэлсээн таһарагшагүй бэлэй. Мүнөө хари заһараа алтай, балай Галсанов иигэбэ тиигэбэ гэһэн юумэ аниргүйл.

— Хари юун гэхэ юм даа… — гэжэ хүгшэн багшын энэ асуудалда Намжал ямаршье харюу хэлэхэеэ мэдэжэ ядаба. Миин лэ хооһоор, далим дээгүүр муушалхань аягүй шэнгеэр һанагдаба. Теэд худалааршье харюусахань таарамжагүй.

Балма Доржиевна бүрүүлшэг наһажаал нюдөөрөө Намжал тээшэ харанхай, харюу хүлеэгээд һууба. Энэ асуудалһаань, энэ харасаһаань хайшаашье тэрьелжэ ошохогүйб гэжэ Намжал ойлгожо байба. Түр зуура бишыхан хүүгэнэй эхэдээ найдаһан мэтээр, өөрынгөө бүхы алдуу, һэжэг, гомдол тухай тэрээндэ хөөрэжэ үгэхэ гээшэ жаахашье эшхэбтэр бэшэ шэнгеэр зосоонь оробо. Намжал хөөрэжэ эхилбэ. Хартаабха малтаһан тухайгаа, тэрэнэй һүүлдэхи хэшээлнүүд тухай, энэ үдэрэй аягүй ушар, үхибүүдтэй хөөрэлдэһэн тухайгаа юушье үлөөнгүй хэлэбэ.

— …иигээд яаха хүнбиб даа, мэдэнэгүйб…

— Галсановай гэртэнь ошоо һэн бэзэт даа? — гэжэ Балма Доржиевна Намжалай энэ бүхы хөөрөөнэй туршада түрүүшынгээ асуудал болгоомжотойгоор һураба.

— Үгыб…

— Угынь Цырендоржо яһалал гэмгүй, һайн зантай хүбүүн байха ёһотой даа. Багахан ябахадань яһалал мэдэхэ хүн һэм. Тиигээд угайдһаа гэртэхиниинь һалаа һандараа даа, юун һайн ха һэм даа, мэдээ орошоһон үхибүүндэ. Мүнөө нагаса эсэгэтэеэ байна. Тэрэ үбгэжөөлынь тэрээнээ олигтойгоор һургажа юу бирахаб даа, зүдэршэнхэй хоёр элдэбынхеэр лэ туйлана гээбы даа. Хүнэй хэлсэхэһээ улам тухайлхадам, хэдэр, өөнтэгшэхэн лэ боложол ябаагша аа гү. Хүнэй һайнаар хандаа, дүрынь оложо шадаа һаа, тиимэшьел муу хүбүүн бэшэ байха. Та нэгэ забһартайдаа ошожо хараха байгаат, хэр байдаг юм хаб? Үбгэжөөлтэйнь, өөртэйнь хөөрэлдөөрэйгты, магад ямар нэгэн туһашье тэдэндэ хүргэхэ ааламта…

Харин ябаха дээрээ мартажархиһанаа гэнтэ һанаһан юм шэнгеэр нэмэбэ:

— Бэхэ болоһон хубсаһа арилгадаг нэгэ порошок анхан хада намда бии юм агша һэн. Бэдэрээд, үглөөдэр асаруужам, һалаха бэшэ аабы.

 

VIII

Нэгэтэ үглөөгүүр Намжал бододог лэ хэмдээ һэришоод, нойрмог соогоо юунэйшье болоһыень удаан ойлгожо ядаба. Үнөөхил гэрынь, үнөөхил үһээдэхи үнинэй танил гэшүүһэнэйнь һуури. Зүгөөр бүгэдэ юумэн урданайнгаа байрада бэшэ, нэгэл юумэн, ямаршьеб нэгэл юумэн ондоо болошоһон шэнгеэр досоонь оробо. Теэд ямар юумэн, юун бэлэй?

Үнгэрэгшэ үдэрэйнь юумэнүүд тэрэнэй һанаанда һубарилдан оробо: нэгэдэхи четвертиин һүүлшын хэшээл, үхибүүдэй баяраар ошотоһон нюдэд, багшанарай таһалга соохи хүл хөөрсэг, намарай ута амаралтада зорюулагдаһан һурагшадай наадан…

«Ута амаралта эхилээ һэмнэй» гэжэ Намжал һанажархиба. «Мүнөөшье, үглөөшье, саада үдэршье хэшээлгүйб» гэжэ бодоходоо, тэрэ баярлажа, дахин хүнжэлдөө дулааханаар бухан, хүлөө жиижэ, һөөргөө унтахаар түхеэрбэ. Теэд хэдышье хэбтээ һаань, үргэһэниинь бэшэ хүрэбэгүй. Һайсахан эрьелдэжэ, шалахадаа, Намжал бодожо галаа түлибэ. «Байза, иигээд юу хэхэ бэлэй» гэжэ бахардан бодобо. Үнэхөөрөөшье хэшээлдээ бэлдэхэ гэхэ бэшэ, һурагшадай дэбтэрнүүдыешье шалгаха гэхэ бэшэ хадаа Намжалда хэхэ юумэ байбагүй.

«Сэрээтэрни бии һаань юун гээшэб», — гэжэ Намжал гансаардангяар бодобо. Теэд Сэрээтэрынь уржадэр хада колхозойнгоо мал тушаалсажа, аймагай центр ошонхой, һайндэрые тэндэ үнгэргэжэ ерэхэ түсэбтэй һэн.

Намжал гараа хармаандаа хэжэ, гэр соогуураа урагша хойшоо гэшхэлбэ. Тиигээд углууда ябталаатай номууд сооһоо Грэм Гринэй «Аалин американец» гэһэн хүхэхэн гадартай ном абажа, дахин шэрээ дээгүүрээ гонзойбо. Түрүүшээр яһалал һонирхон уншажа эхилһэн аад, һүүлдэ тэрээндээ ямаршье һүзэггүй боложо, дэрэ доогуураа хабшуулба.

Шэрээгэйнгээ шанха дээрэхи гэшүүһэнэй һуури удаан шэртэбэ. «Үглөөдэр һайндэр» гэжэ тэрэ бодобо. Харин Намжал энэ хооһон гэрэй оёорто гансааран хэбтэнэ. Үсэгэлдэр сугтаа хүдэлдэг багшанарынь һайндэр хамта угтахые яһала уриһан юм. Зүгөөр Намжал болгоомжотойгоор арсаа һэн. Тэдэ наһатай, хуу айл бүлэ зон соо орошоод, юун гэжэ гансаараа һуухабши даа, һонигүй хаям. Аяшьегүй. Хэрбээ өөртэйнь үе зон һаань, өөрэгүй ондоо хэрэг байгаа. Тиигээдшье хооһон гэрэй оёорто иигэжэ гансааран, ямаршье хэхэ юумэгүй үлэшэхэб гэжэ юундэшьеб тиихэдэ Намжал бодоогүй.

Эды зэргэ хүлеэгдэһэн амаралтынгаа иигэжэ ерэһэндэ Намжал урмаа хухаржа, зосоонь улам муудаба.

«Энэ наһанаймни үшөө нэгэ үдэр иигээд лэ дүүрэбэ ха юм даа» гэжэ Намжал гашуудалтайгаар бодобо. «Теэд юу хэжэ, ямар хэрэг бүтээжэ энэ үдэрөө үнгэргэхэ гээшэбиб? Ямаршье үрэгүйгөөр энэ үдэрни үнгэрбэ бэшэ аал? Теэд үнгэрэгшэ үдэрни энэ үдэрһөөм ондоо, үлүү үрэтэй һэн гү? Зүгөөр үглөөшье үдэрни баһал иимээр лэ дүүрэхэ ха юм? Тэрэнэйшье саада үдэр… Арбаншье жэл болоод байхада — нөөхил хэшээлнүүд, тэрээндэ бэлдэлгэ, дэбтэр шалгалга, суглаанууд, тоомгүй үхибүүд. Арбан жэлэй үнгэрхэдэ ажабайдалда амаргүйхэн хубилалтанууд болоһон байха юм бэзэ. Одоол үнөөхи һарада, Марсда ниидэлгэн болохо байха… Теэд минии ажабайдалда ямар шэнэ юумэ бии болоһон байха гээшэб? Ехэдээл һаа бүлэтэй, хүүгэдтэй болоһон байна бэзэб. Тиигээд хорин табан жэл хүдэлөөд байхадаа, пенсидэ гарахаб. Тиигээд… Ямар нэгэн тулгууртайхан, һахалтайхан үбгэжөөл болошонхой, хуушан портфель һугадаа хабшуулжа, һургуулиһаа һалажа ядажа ябаха гээшэ гүб? Тиигээд лэ дүүрээ… Теэд би гансал үритэй болохын, пенсидэ гарахын түлөө аалби?

Иигэжэ һанахадаа, Намжалай зосоо тэсэшэгүй боложо, шэрээһээ һуга харайн бодоод, сигаретэнүүдые дээрэ дээрэһээнь һоробо.

«Багшын ажал үнэндөө хадаа муу ажал бэшэ ааб даа,- гэжэ тэрэ һанаагаа заһахые оролдобо.- Бишыхан ухаатай хүүгэдые хүдэр ухаата хүн болгожо, хүл дээрэнь табиха гээшэ тиимэ бэлэхэн, нааданай хэрэг бэшэ. Хүндэшье, хүндэтэйшье хэрэг… Магад энэ манайшье һургуулиин үхибүүд соо ерээдүйн Ломоносовууд, Пушкинууд, Марс уруу ниидэхэ ухаатан, бэлигтэн ябаа аалам — хэн мэдэбэ».

Зүгөөр хэршье Намжалай иигэжэ сэдьхэлые хүсөө һаань, бодолынь үнөөхил тугаарайнгаа замда хадууран орохоо тэгүүлбэ.

Хэрбээ Царскосельскэ лицейдэ Куницынай заадагшьегүй байгаа һаа, ород арад хэр Пушкингүй үлэжэ, хохидолдо орохо байгаа гээшэб? Анха дэлхэйдэ түрэһэн Пушкин лицейдэ ондоошье хүнэй заадаг байбал Пушкин лэ боложо ургаха байгаагүй юм гү? Куницын — Пушкинай багша… Намжал Бадмаевич Базаров — ямар нэгэн агууехэ, гайхамшагта замбуулин хоорондын аяншанай багша… Яһалал хэлэхэдэ гоёл байна. Теэд хэн аяншалха, хэн ниидэхэ, хэн шэнэ юртэмсэнүүдые нээхэ гээшэб? Хэншье байжа магад, гансал Намжал лэ бэшэ — ондоо хүн! Теэд энээндэл Намжал хара багаһаа бодол ухаагаараа, зүрхэ сэдьхэлээрээшье энээндэл шунан ябаагүй аал? «Теэд Намжал? Намжал юу хэхэ юм?»

«Тиигээдшье Галсановуудтал үхибүүдэй үшөө хэншье болохонь мэдэгдээгүй — агууехэ хүн болохо гү, али хэн болохо һэм. Угайдхадаа энэ минии ажалые наада захын һамгад, басагад намһаа доро бэшээр, үнгэрөө һаа дээрээр бүтээхэ ха юм. Харин би эрэ хүн — би…»

Намжал дахин бодожо, тамхилба. Гэр соонь һайсахан харанхы болошоһон байба. Дэнгээ носообо. Теэд зайн галай хурса гэрэлдэ бүри элеэр, хурсаар хараһан шэнги болобо. Гэр сооньшье, сээжэ сооньшье ушаргүй уйтаржа, гансааран байхань тэсэшэгүй болобо. Намжал түргэхэн хубсалжа, газаашаа гараба.

Ялсагар жабартай һүни Намжалые бүхы тээһээнь бүһэлэн, хам тэбэрибэ. Хүйтэн агаар сээжыень дүүргэн хайраба. Хэрэлсыһээ аалихан буужа, хайшаашье шэглэхэеэ мэдэжэ ядажа, хэды соо марган зогсоод, ямаршье зорилгогүйгөөр үйлсэ уруу ябажархиба. Үндэр сэгээн тэнгэридэ тэргэд һара хүйтөөр, хурсаар яларна. Тэрэнэй сиидэгэр хүхэ толон доро пеэшэнэйнгээ хоолойнуудаар гонзогор гонзогор баханадал утаануудые бааюулан, Үлзытэ тосхон харлан нэбшынэ. Үйлсэдэ хэншье үгы. Гансал бишыхан арбагар һүүдэрынь Намжалай хүл доогуур абяагүйхэн һолжорно. Саһан абяатайгаар шар-шар гэжэ тэрэнэй ябахань хооһон үйлсын дундуур холо хүрэтэр сууряатана. Үйлсын хажуугаархи айлай гэрнүүд һаруул сонхонуудаараа яларна. Тэрэ сонхонуудай саана дулаахан, гэрэлтэй ан-бун түбхинэһэн ажабайдал.

Харин Намжал үйлсэдэ гансааран. Үйлсэдэ хүйтэн, зүдэрүү. Гэрэлтэй, дулаахан гэр соо олон нүхэдэйнгөө дунда шууян һууха, ямар нэгэн дүтын хүнөөр зосоохиингоо хооһортор хөөрэлдэхэ, архи ууха дуран Намжалай зосоо дарагдахаар бэшэ хүсэтэйгөөр орьёлон түрэбэ. Энэ хоёр һарын турша соо үдэр бүхэндэ бишыха бишыханаар сугларан ябаһан уйдхар, һэжэгынь мүнөө зосоонь багтахаа болижо, тэрэнэй мүнөө ямар нэгэн аргаар газаашань гаргаагүйдөө, тэһэршэхэ болооб гэжэ Намжал ойлгобо. Теэд хаана, хэндэ ошохоб?

Хаанаһаашьеб «Альбина Галдановнада ошохо байна» гэһэн бодол гэнтэ зосоонь түрэжэ, Намжал залд гэн зогсошобо. Үнэхөөрөө, ошохо гээшэ гү, али үгы гү гэжэ тэрэ хэды соо маргаба. Тиигээд һөөргөө эрьежэ, үйлсөөр хойшоо шиидэмгэйгээр алхалба.

 

IX

Намжалай тэрэ гэртэ дүтэлхэ бүринь, тугаарайнь шиидхэбэри һуларжа, тэрэ дахин худхажа эхилбэ. Нээрээшье, ошоһоной хэрэг бии аал даа? Ошоходоошье ямар юумэн тухай хөөрэлдэхэ гээшэб? Угайдһаа тэрэнь мүртэй үгэшье хэлэжэ үгэхэгүйдөө ядахагүй. Тиигээдшье юундэ ерээб гэхэб? Намжал ямар нэгэн шалтаг һанахые оролдобо. Зүгөөр Альбина Галдановнада ошохо ямаршье зохисотой хэрэг, шалтагаан тэрээндэ байбагүй.

Теэд Намжал ябажал ябаба.

«Гэртээ үгы байжа болохо» — гэжэ һанаагаа заһахые оролдобо. «Үгы байһай даа. Нээрээшье юу хэжэ тэрэ мүнөө гэртээ гансааран һуухаб даа. Нэгэ тээшээ заабол ошоһон байха». Энэ бодолдоо юундэшьеб Намжал найдажа, зосоонь уужам болоод, түргэхэн гэшхэлбэ. Теэд хүршэ айлыень үнгэрхэдэнь, Альбина Галдановнагай урда хоёр сонхо гэрэлтэй, ялайжа байба. Намжал сонхо доронь ошожо шагнаархаба. Гэрынь хооһон мэтэ, шиидшье гэхэ абяан дуулдабагүй. Али унташоо гээшэ гү? Намжал һэмээхэн гэшхүүр дээрэнь гаража, дахин шагнаархаба, тиигээд халажа ядаһаншуугаар, болгоомжотойгоор тоншоод үзэбэ. Хэншье харюусабагүй. Дахин тоншохонь аягүй байба. «Али, төөриг саашаа, ябахам гү даа» гэжэ Намжал бодобо. Теэд хооһон гэртээ баһал гансааран бүхэли үдэшые манахаб гэжэ һанахадаа, шиидэжэ дахин шангаханаар тоншобо.

• Орогты.

Гэрынь бишыхан, һаяхан будаһан янзатай, гэрэлтэй, сэлмэг, дулаахан. Альбина Галдановна гансааран, оймһоороо, ягаа эреэн бүдөөр хушаһан диван дээрээ һууба. Һүүлшын моодоор оёһон хүхэ платитай, елэн хара үһэниинь зайн галай гэрэлдэ мүнгэтэн долгитожо, бага хажуулдин, шэхынь хушан урдана. Ехэнүүд хара нюдэниинь һорьмоһодтоо далдалуулан һүүдэртэжэ, улам ехэнүүд, улам харанууд болошоһон мэтэ, Намжалай урдаһаа хүдэлэнгүй, хурсаар ялалзан, тэрээнһээ ямар нэгэн шэнэ, һонин, баярта юумэ хүлеэһэндэл гэтэшоод байба. Намжал Альбина Галдановнае иимэ сэбэр гэжэ нэгэтэшье һанаагүй аад, бахардан зогсошобо. «Энэм тэрэ юрын, абяагүй Альбина Галдановна гээшэ аал? Иимэ басаган һаал?» гэжэ ойлгожо ядан, тэрэнэй зүрхэн түгшэбэ.

Намжал бэеэ гартаа абажа, хүхюун хэбэр үзүүлэн, гуримһаа үлүүсэ шангаар, убайгүйгөөр мэндэшэлбэ:

— Һайндэрээр амаршалнаб!

Юундэшьеб басагадай хажууда тэрэ нюургүйдэн хэмшээрхэдэг аад, бэеэ баалан, заатагүй хүхюун, тунгаасагүй байхые оролдодог һэн.

Басаганай тугаархи ялагар нюдэд зуруул үлеэһэндэл унтаршаба.

— Аа, та гүт?

—  Танаа танингүй байн алдабалби, хүлисэгты. Иимэ һайхан басаган гэжэ һанадаггүй байгааб, — гэжэ Намжал үнэн зүрхэнэйнгөө бодолые наадандаа холиһон түхэлтэй болгожо хэлэбэ.

—  Магтаһандатнай баясанаб, — гэжэ Альбина Галдановна енгүүтэйгээр, хүйтөөр харюусаба.- Хэрбээ ехээр танижа ядаа һаатнай, танилсахадашье гарзатай бэшэ ааб даа.

Намжал хэлэхэ үгэеэ оложо ядан, хэды соо абяагүй, хүлөө һэлгүүлэн зогсобо. Альбина Галдановна тэрэнииень гансата ойлгоодхибо.

— Наашаа гаража һуугты, — гэжэ Намжал уруу сэхэ хаража, аманайнгаа шэгшэг дурбиилган, уйдхартайшье хынь, наадалһаншуушье хынь ойлгохоор бэшээр миһэд гэбэ.- Хэрбээ үшөө ута болохые хүсөөгүй һаа…

Сэхэ гэтээшэ томонууд нюдэнэйнь харасаһаа далтиран, Намжал гуталайнгаа хоншоор шэртэбэ. «Ямар нэгэн хүниие хүлеэжэ байгаалтай?» гэжэ бодобо. Тугаархи хүхюунь орогүй мартагдажа, хэндэшье хэрэггүй, хэндэшье хүлеэгдээгүйб гэһэн өөнтэгшэ бодол улам хурсаар зосоонь түрэбэ. Альбина Галдановна хүлеэжэ байха гэжэ нэгэтэшье һанаагүй һаа, энэ уулзалган, энэ өөрынь таамаг бодол урмыень хухалжа, үншэн хабһанайнгаа оёорто энэ басаганда гомдожо, үнгэрхэдөө тэрэниие танигдаагүй тэрэ хүндэ жүтөөрхэжэ байһанаа ойлгожо гайхаба.

— Магад та… Танай нэгэ тээшээ ошохо гэжэ байтар, — гэжэ дуугархадань, хоолойнь шэшэржэ, һанажа байгша энэ бодолоо мэдүүлжэрхинэ аа гүб гэжэ айхадань, аминиинь таһалдахадал гэбэ. — Һаалта хээ һаам…

— Хайшаа ошохо? — гэжэ Альбина Галдановна гайхаһан түхэлтэйгөөр Намжалые таһалба. — Театрта гү? Али залуушуулай баал, хатар болохо һэн гү?  —  гээд, нюдэниинь тугаарайхяараал гунигтай үлэбэшье, шарайнь хүйтэн шэнжэ нимгэрэн хайлажа, тэрэ тархяа һэжэрэн, энеэбхилбэ. — Та ехэ хүхюун, наадаша хүн байнат.  Ёгтолжошье шадаха…

Энэ басаганай мүн лэ өөртэнь адли гансаарданхайе Намжал гэнтэ элихэн ойлгожорхибо. Нээрээшье, хайшаа тэрэ ошохоб даа. Угайдхадаа хүн зондо халдасатайшье бэшэ, нүхэдшье үгы байжа болоо аалам. Альбина Галдановна мүнөө тэрээндэ бишыхан, гансаардашанхай шэнгеэр һанагдаба. Намжалай хайрладаһаниинь хүрэжэ, энэ мэдэрэлэй бүлеэхэн долгин тэрэнэй сээжыень дүүргэжэ, тугаарайнь бүхы гомдол һэжэгые хайлуулан шэргээбэ. Хажуудань ошожо, басаганай толгойень эльбэн энхэрхэ, аргасааха, ямар нэгэн зүрхэнэй, дулаахан үгэнүүдые шэхэндэнь шэбэнэхэ дураниинь хүрэбэ.

Намжал һэмээхэн урагшаа гаража, хагсашаһан хүлтэй һандай дээрэ болгоомжотойгоор, дүмүүхэнээр һууба. Тиигээд юундэшьеб һынь өөрөөшье мэдэнэгүй, тугаар гансааран гэртээ һуужа ядаһан, газаагуур ябаһан, маргаһан, тиигээд юундэ эндэ ерэһэн тухайгаа дэлгэрэнгыгээр, аалиханаар, Альбина уруу харангүй, хөөрэбэ. Тиигэбэшье басаган нам уруу таһалгаряагүй гэтэнэ гэжэ мэдэрэн һууба. Дүүргэһэн хойнонь Альбина мүн лэ аалихан:

— Һайнта даа, — гэбэ. — Үсэгэлдэрэй яһала намайе уряа һэл даа. Теэд ошохо, болихоёошье ойлгожо ядажа һуугааб…

— Хэн? — гэжэ Намжал һэр-мэр гэшэбэ.

— Юрэдөө, бии даа нэгэ… хатуушуул, — гээд, Альбина тоомжогүйгөөр энеэбхилбэ.

— Али магад ошохо гүт?

— Мэдэхэгүй… — гээд, Альбина Галдановна Намжал уруу мэхэтэйгээр хараад, юун гэгшэ ааб гэһэншүү хүлеэд гээд һууба.

— Бү ошогты. Намайе баһал уриһан юм, теэд минии ошохо дурамгүй. Ташье бү ошогты, тиигэнхаар һайндэрээ хоюулан үнгэргэе, — гэжэ Намжал гуйха тооной хэлэбэ.

— Тиигэбэл үүдээ шэбхэдэгты, хойноһоомни элшэнэр ерэжэ болохо.

Намжалай зосоонь баяр түрэжэ, дахин хүхюун болошобо. Малгайгаа үмдэжэ, газаашаа түхеэрхэдэнь, Альбина Галдановна диван дээрэһээ һуга харайн, хамсыһаань татаба:

— Яабат иихэдээ? Хайшалхатнайб?

— Би сагтаа… Магазин…

— Үгы, үгы, хэрэггүй. Магазинайтнай газаагуур һогтуушуул дүүрэн байха, бү ошогты, — гээд, Альбина Галдановна Намжалай нюдэ уруу тэсэшэгүйгөөр хараба. — Бү ошогты, зай гү!

Тиигээд пеэшэнэйнгээ хажуудахи шкаф сооһоо нэгэ шэл улаан архи гаргажа, стол дээрэ табиба. Тиихэ зуураа:

Юуншье бологшо гэжэ абаа һэм, — гэжэ хэмшээрхэнгеэр гүбэрбэ.

Намжал һула гартай ерэһэндээ аягүйрхэн, дурата дурагүй хубсаһаа тайлаба.

Тээ тэндэ гараад, номуудые хаража байгты. Би мэнэ гэһээр…

Альбина Галдановна стол дээрэхи тэбхэрхэн гэрэлэйнгээ урда ошожо, халта үһөө заһаад, платиингаа урдуур сагаахан хормой зүүжэ, хартаабха арилгахаар түхеэрбэ.

— Би туһалалсахамни гү?

— Мэдэхэгүй, — гэжэ Альбина Галдановна мүрөө хабшаба.

— Хэрбээ хашараагүй һаа…

Намжал Альбина Галдановнатай зэргэлжэ, пеэшэнэй амһарта һууба. Дулаахан. Хажуудань залуухан, сэбэрхэн басаган. Намжалай зосоо мүн лэ һаруул, дулаахан. Хартаабха зүһэхынгөө хажуугаар Намжал басаганай гарыень шэртэнэ. Хургануудынь сагааханууд, ута, наринууд, ягаан лак түрхиһэн хюмһатай. «Ямар нэгэн мяхаша амитанай хюмһандал» гэжэ юундэшьеб Намжалай зосоо оробо. Теэд энэ зэргэсүүлгэһээ өөрөө аягүйрхэжэ, ямар нэгэн ондоо, гоё, һайхан юумэнтэй жэшэхые оролдобо. Тэдэ хурганууд түргөөр, дүршэлтэй шадамараар, өөһэдөө нюдэтэй, онсо һанал, бодолтой юумэнүүдтэл хүдэлнэ. «Үгы даа, — гэжэ Намжал бодоно. — Энэ хурганууд шоройтой хартаабха арилгаха бэшэ, харин ямар нэгэн ирагуу гоё хүгжэм наадаха хурганууд». Альбина Галдановна Намжалай харасые тухайлжа:

— Иигэжэ хартаабха арилгадаг юумэ аал? Хахад хартаабхаяа иигэжэ хальһатайнь хаяжа байха болоо һаа, һамгандаа һунаалгахалта, — гэжэ энеэбэ.

Альбина Галдановнагай хурганууд түргөөр, шадамараар, хартаабхануудые үрсэгэнүүлэн эрьелдүүлээд лэ, хальһыень нимгэхэнээр зулажа хаяна.

— Хүдөөдэ хүдэлхэнь хэр байнаб, зохид гү?

— Юун гэжэ хэлэхэ юм даа… — гээд, Альбина Галдановнагай хурганууд хүдэлхэеэ болижо, тэрэ бодолгото болон, хэды соо абяагүй һууба. — Хэрбээ анханһаа хүдөөдэ һууһан байгаа һаа, магад таарамжатайшье байжа болохо байгаа. Теэд би нэгэтэшье городһоо ондоо тээ байжа үзөөгүйб. Харин город хүдөө хоёрые, өөрөө мэдэнэ ха юмта даа, жэшэхын аргагүй… — гээд, аалиханаар, гунигтайгаар үргэлжэлүүлбэ — Ехэ һонигүй, уйтай… Угайдхадаа үдэрнүүд дан лэ һаа удаан үнгэрнэ. Заримдаа, үнгэрхэдөө, саг байшоо гээшэ гү гэжэ һанахаар болодог. Харин би хүгжэмдэ, хатарта, хүхюун, шууяатай ажабайдалда, ухаатай, һонин хүнүүдтэ дуратайб.

— Тиимэ даа, хүдөөдэ театршье, хүгжэмшье гэжэ үгы.

— Энэшье энэ. Ядахын сагта һонин хүнүүдшье байдаг һаань юм.

— Һонин гэжэ — ямар? — гэжэ Намжал ойлгобогүй.

— Ямар гэхэ юм даа… Хүхихэ, хөөрэлдэхэ, һонёор сагаа үнгэргэхэ — бии ха юм даа тиимэ, алиш тээшээ тэгшэ зон.

— Тиимэ зон… үгы аал эндэмнай?

— Хэн бии юм? — гэжэ Альбина Галдановна Намжалай ямар нэгэн юрэ буса юумэ хэлэһэндэл, гайхан, урдаһаань асууба.

«Би сохом тиимэ зоной тоодо ородоггүй хүн юм ха юмбиб даа» гэһэн гомдолтой, өөнтэгшэ бодол Намжалай зүрхые халта дайраба.

• Мэдэхэгүй… Магад үнэхөөрөөшье үгы байжа болоо.

Эдеэнэйнгээ болоходо, тэдэнэр столдо һуубад. Миин лэ хоюулан, урда урдаһаан хараад һуухадаа, аягүйшэрхэн, юуншье тухай хөөрэлдэхэеэ Намжал һанажа ядажа, аниргүй һууба. Гэнтэ Альбина Галдановна юундэшьеб шэбэнэжэ:

— Намжал Бадмаевич, мэдэнэ гүт, һүниин гэрэл носоое, зай? Хэрбээ хойноһоомни нэхүүл ерээ һаа, унтаа гэжэ һанаха, — гэбэ.

Намжал Альбина Галдановнада баясхалан хүргэһэндэл, миһэрэн дохибо. Һүниин гэрэл гэр соохиие хүхэ үнгөөр будаба. Энэ һүлэмхи хүхэ толон соо Альбина Галдановна шэмээгүйхэн урдань һууна. Гэнтэ тэрэ Намжалда ямар нэгэн үльгэр домогой гоё һайхан хан-хүүхэн шэнгеэр үзэгдэбэ. Тойрон байгша энэ оршон байдалшье үнэн бэшэ, харин сэгээн үүрэй сэлмэг, баяртай зүүдэн шэнгеэр тэрэнэй зосоо оробо.

— Альбина Галдановна, би танай түлөө уухам.

— Хүндэлһэндэтнай ехэтэ баясанаб, — гэжэ сэнхир хүхэ толон сооһоо Альбина Галдановна мүн лэ баһа жаргалтайгаар энеэбэ. — Зүгөөр би юунэй түлөө ууха хүн гээшэбиб? Өөрынгөө түлөө уулсахань аягүйл…

— Танай өөрынтнай мэдэхэ хэрэг.

— Тиигэбэл, би танай түлөө уухам.

Гэнтэ сонхо доогуур саһан хахинажа, хэнэйшьеб ябахань дуулдаба. Тиигээд хүрэшэһэн сабхи гэшхүүр өөдэ түержэ, хүн үүдэ тоншобо. Альбина Галдановна Намжалай гарыень адхажа:

— Шэмээгүй, намда ерээ, — гэжэ шэбэнэбэ. Намжал басаганай гарай зөөлэхэниие, дулааханиие зүрхөөрөө мэдэрэн, тэрэниие ойлгомторгүй хүдэлсөөрөө үргөөжэрхихэһөө айжа, амилангүй шахуу һууба. Теэд досоонь орьёлһон энэ ехэ баярынь багташагүйгөөр билтарба.

— Шэмээгүй байя! — гэжэ Намжал шэбэнэбэ.

— Ааляар! — гээд, басаган тэрэнэй гарые бүри шангаар адхажа, абяагүйгөөр энеэбэ.

Улаан архиһаа, энэ ёһо ондоо, үнэн бэшэ хүхэ гэрэлһээ, басаганай гарһаа, илангаяа энэ басаганаар хэлсэжэ, ондоо хүниие оруулангүй байһан дээрэһээ Намжал һогтожо, тархинь эрьехэдэл гэбэ. Бүхы энэ баяраа, жаргалаа үгөөр хэлэжэ шадахагүй байжа, Намжал Альбина Галдановнада баясхалан хүргэн, бишыхан гарнуудынь шадал соогоо дүмүүхэнээр, зөөлэхэнөөр эльбэбэ.

Тиигээд тэдэ пеэшэнэй амһарта ошожо һуубад. Залиржа эхилһэн алтан шара согуудай туяа хүхэ гэрэлтэй худхаралдан, хүдэлэнгүй һууһан Альбина Галдановнагай бодолдо абтаһан шарайе, ямар нэгэн жэгтэй, эртэ урдын шэдитэ уран гартанай статуя шэнги болгоно. Намжал мүн лэ тэрэ согуудые нюдөө һалгаангүй шэртэнэ. Альбина Галдановна өөртэеэ хөөрэлдэһэн мэтэ аргаахан, яаралгүй өөрынгөө ажабайдал тухай хөөрэнэ. «Хүнүүд харанхы соо юундэшьеб бэе бэедээ һураггүй этигэмжэтэй, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ нюусые амяараа хүндэ найдахаяа эшэдэггүй байдаг» гэжэ Намжал бодобо.

Альбина эндэһээ холо, баруун зүгэй хотодо түрөө. Тэндэ тэрэ эжытэеэ, баабайтаяа һуудаг байгаа. Мүнөө тэрэ байһанаа өөрөө юу мэдэхэб даа, эжынгээл хөөрөөнһөө тухайлдаг. Эсэгэнь сэрэгэй хүн, кадрова офицер байгаа. Дүшэн ондо, финскэ дайнай эхилхэдэ ошоһон аад, бусаагүй. Тэрэ ехэ город соо арайл һаяхан гурба хүрэһэн басагаханаараа хоюулан үлэшэхэдөө, эжынь бүхы юумээ худалдаад, нютагаа, Буряадаа, ерээ һэн. Тэрэ гэһээр бүлэнь Улаан-Үдэдэ һуудаг. Хэды жэл болоод, эжынь хоёрдохёо хадамда гараа һэн. Наһажаалшагшье һаа, нүхэрынь һайн зантай, хүхюун хүн, ажалда томохон һуури эзэлдэг. Хойто эсэгэ. Теэд Альбина тэрээнһээ нэгэхэншье муу үгэ дуулаагүй. Альбина хойто эсэгэдээ дуратай, тэрээнээ хүндэлдэг. Тэрэньшье Альбинадаа голгүй. Институдшье дүүргээд байхадань, тэрэнь басагаяа хажуудаа, городто үлөөхые оролдоо. Үлөөхэшье байгаа. Теэд Альбина үлөөгүй, иишэ ерээ. Тиигээд лэ мүнөө эндэ иигэжэ һайндэр угтажа һууна гээшэ…

— Харана гүт, ямар патриот гээшэбиб, — гэжэ Альбина Галдановна өөрыгөө наада барин энеэбэ. — Харин таанад нам тухай юун гэжэ бододог хабта?

Гэбэшье энэ энеэдэниинь уйдхар, гунигаар дүүрэн байба.

Һүүлээрнь тэдэнэр өөр өөрынгөө бодолнуудта абтан, удаан абяагүй һуубад.

— Орой болоо, — гэжэ һүүлдэ Альбина Галдановна шэмээгүйе таһалба.

— Орой болоо…

— Гэртээ харижа, амаржа унтахаар болоо.

— Тиимэ даа, унтахаар болоо. Теэд гэртээ хариха огто дурамгүй.

— Намдашье… — гэн алдатараа, гансата хоолойгоо хубилгажа, шиидэмгэйгээр хэлэбэ. — Зүгөөр хариха хэрэгтэй.

— Зүб даа, хэрэгтэй.

— Теэд ши үглөө ерэжэ болохо ха юмши. Нүгөөдэршье. Саадашье үдэр — дуратай сагтаа.

Би үглөөдэр заатагүй ерэхэб.

…Газаа хүйтэн, саһатай бордоһон шэдэлжэ байба. Һарашье харагдахаа болишонхой. Зүгөөр Намжалда хүйтэншье, харанхышье бэшэ. Тэрэнэй шэхэндэнь Альбина Галдановнагай даруухан, дулаахан үгэнүүд үшөөл дуулдаһаар лэ байба. Гарынь Альбина Галдановнагай зөөлэхэн альганай ольһые үшөөл мэдэрэн ябаба. «Ямар һайн басагам» гэжэ тэрэ Альбина Галдановна тухай дулааханаар бодобо. Тиихэдэнь тэрэ басаган үнинэй һайн танил, дүтынь нүхэр мэтээр Намжалда һанагдаба.

 

X

Таба хоножо, Сэрээтэр аймагай түбһөө бусаба. Хорон һалхинда үлеэлгэһэндээ юм гү, али даараһандаа гү, магад ондоошье ямар шалтагаан байжа болоо, зүгөөр шэгынь зупигар, хүрин хара, бадайршаһан түхэлтэй юумэ тэрэ бусаба.

«Һайсахан лэ баряалтайш даа» гэжэ Намжал абаһаар тухайлба.

Гэбэшье Сэрээтэр үнөөхил хүхюун, дуутай, шуутай зандаа. Намжалые ехэ удаан таамаглуулбагүй.

— Зай, нүхэр, амиды гүш? — гэжэ тэрэ богоһо алхаһаар наярба. — Хэр байнаш? Но, бишни, нүхэр, һанаһандаа хүрөөб даа. Үлүүшье гарашан алдаа гээшэ гүб. Юун болооб гэжэ ши тухайлнашьегүй ёһотойш. Одоол ёһотойхон компани суглараа. Бишии, нүхэр, тэндэ нэгэ иимэхэн басаганаар уулзааб, — гэжэ Сэрээтэр барбаадайгаа ёдойлгобо. — Метис басаган. Эх, хараһан һайш, нүхэр Намжал!

— Теэд яагааб? — гэжэ, дотороо гайхабашье, Намжал Сэрээтэрэй энэ хөөрдэм хөөрөөндэ тааруулан һураба. — Зүрхыень буляажа шадаа гүш даа?

— Үгы даа, хари! — гэжэ Сэрээтэр үлэмжэ ехээр халаг хухыдаа унаба. — Мүнөөшье болотор энэ эрьюу тархяа ёборхо дурамни хүрэнэ: унашоо хаямбиб, сагһаа урид унашооб, ойлгоно гүш? Үглөөгүүр һэрин гыш — харин үнөөхииншни мүр улашье гэжэ байхагүй. Тьфу! Хойтоо ошоходоо олохол байхаб!

«Амар хүн гээшэ хаш даа, — гэжэ Намжал Сэрээтэр тухай бодобо. — Юунэйшье болоходо, яахадаашье юумэ гүнзэгыгөөр бодожо, һанаа үнөөн болохо гэжэ байхагүй. Нөөхил хашалгүй, хүхюун зандаа ябажал ябаха. Иимэ зондо ажаһууха гээшэ ямар хүнгэн ааб?»

— Теэд Доржимамнай яагааб? — гэжэ Намжал үлэ мэдээшэ болон асууба.

— Доржима гү? — гэжэ Сэрээтэр тааруу үгэнүүдые бэдэрбэ. — Доржима яахаб даа, байгаал ааб даа.

Тиигээд хөөрэлдөөгөө ондоо харгы уруу залахаяа шамдаба:

• Зай, шимнай хэр гээшынхеэр һайндэрээ угтабаш?

Үдэшэ, эдеэлхэеэ ошожо ябахадаа, Намжал зорюута, юун гэдэг юм ааб гэжэ, Сэрээтэртээ дурадхаба:

— Байтараа библиотекэ ошожо, нэгэ хэды һуухамнай гү?

— Юу хэлээ гээшэбши, — гэжэ Сэрээтэр гол таһа арсаба. — Малай үбэлжэлгэдэ муугаар бэлдээш гүүлэжэ биш аймагта һунаалгажа ябаһанаа ерээлби. Зайжа ябаха саг һалаа, минииш мүнөө хүдэлөөгүйдэм аргагүй.

Мүнөө энэ орой, үдэшэ болошоһон хойно хаана, юу хэхэ хүмши гэхэ аад, Намжал бэеэ барижа, Сэрээтэрые баалабагүй. Тэрэшьегүйдэ Сэрээтэрэй Доржимаһаа буруу тээшээ тархяа хэхээ һанаһаниинь эли болобо.

— Яанаш даа, өөрыншни мэдэхэ хэрэг.

Үнэхөөрөөшье, тэрэ гэһэн сагһаа хойшо Сэрээтэр библиотекэ уруу шагаахаяашье, тэрээн тухай дурдахаяашье болёо һэн.

Мүнөө Намжал бэшэ, харин Сэрээтэрынь гэрээ һахижа үлэдэг болобо.

Харин Намжал аргатайл сагтаа Альбина Галдановнада ошохо, тэрээнтэй уулзаха, хөөрэлдэхые оролдодог һэн. Хэрэлсы дээрэнь гараад, үүдыень тоншохо гэжэ байхадаа, тэрэ бүхэндэ ямар нэгэн шэнэ, мэдэгдээгүй, онсо удхатай алхам хэхэеэ түхеэрһэндэл, зүрхэниинь шангаар, мэгдүүтэйгээр түгшэжэ, аминиинь дээрэ гарадаг. Альбина Галдановна тэрэниие хододоо шагайдаа хүрэмэ ута, томонууд хээтэй, эреэн торгон халаадаараа угтадаг. Барижа һууһан номоо хажуу тээшэнь табижа, баяртайгаар, уринаар миһэрдэг:

— Аа, Намжал гүш?

Энэ баяртай миһэрэлгээрнь, хоолойгоорнь, уряар энеэбхилһэн нюдөөрнь Намжал хүлеэжэ байһыень мэдэдэг. Энэ бодолһоо тэрэнэй зосоо гансата уужам, хүнгэн, мүн баһа баяртай болошодог.

Альбина Галдановна бодожо, Намжалай урдаһаа энеэбхилһэн зангаараа тамаран ерэдэг. Тиигээд тэрээндэ аляархан нэнгэжэ, малгайень абадаг, дэгэлэйнь шагтые тайладаг. Тиихэдэнь — энэ хажуудань байһан басаганай үһэнэй хангал үнэрһөө гү, али нимгэхэн халаад дорохи бэеынь өөрынгөө бүхы бэеэр мэдэрэн байһандаа гү — Намжалай тархинь эрьежэ, унашахагүйн тула тэрэ Альбинада бүри шангаар нэнгэн няалдадаг.

Гэбэшье ерэхэл бүхэндэнь:

— Наашаа ерэхыешни хүн хараагүй аабза? — гэжэ һанаата болон һурахаяа мартадаггүй.- Нарилжа ябаарайш, эндэшни хоб хэлсэжэ, үргэ хэлэнэйнгээ шалаае гаргаха дуратайшуул олдохо байха.

«Хулгай хэжэ ябана бэшэб. Хүнэй харажашье байхада эндэ ерэхэ эрхэгүй гээшэ гүб?» гэжэ Намжал зосоогоо өөнтэг барин, һанаандаа басаганай энэ һэримжые дэмжэдэггүй. Тиигэбэшье, һэшхэлыень тэбшэжэ, ондоо үйлсэнүүдээр годиржо, хүнэй хомор газараар, хашаа хорёогой араар бэеэ нюужа ерэдэг һэн. Тиигээд тэдэнэр сайладаг. Намжалай ерэхэ бүхэндэ Альбина Галдановна ямар нэгэн амтатай, һонёо буураагүй шэнэ юумэ шараад гү, али болгоод байдаг.

Тэрэнэй стол пеэшэн хоёройнгоо хоорондо гүйхыень, шадамар бэрхээр сай болон эдеэгээ аягалха, хэхыень харахадаа Намжал «хэзээб даа, нэгэтэ, баһал иимэ һамгатай болохоб» гэжэ зосоогоо һанажа һуудаг. «Хэдыдээшье тэдэ хахасахагүй. Ото сугтаа ябаха. Зоболон, жаргалшье һаань, хамаагүй, ажабайдалай эльгээһэн бүхы үйлэ, хубиие тэдэнэр адлихан лэ эдлэн амсаха. Миин һамганиинь бэшэ, харин сэдьхэлыень хүсэд, һайн ойлгохо, дэмжэхэ һайн нүхэрынь болохо ёһотой…»

Тиихэдэнь Намжалай бододог тэрэ һамганай түхэл абариньшье тон лэ Альбинынхидал адли байдаг.

Дулаахан энэ бодолнуудтаа дашууран, Намжал мэдээгүйдөө гансааран миһэрэн һууба.

— Юун тухай бодонош, аа? Альбина урдаһаань миһэлзэһэншье шэнги, энхэрһэн эрхэлһэншье гээшэ гү — ямар бэ даа жэгтэй нюдөөр хараад һууба. Иимэ харасатай басагад гансал киногой рекламын зурагууд дээгүүр ушардаг. Басаганай сэдьхэл, тэрэнэй бодолые энэ хараса соонь уншаха гэһэншүү, Намжал урдаһаань удаан сэхэ гэтэбэ. Теэд мүн лэ урдаһаань гэтэшоод һууһан хоёр бишыханууд, аб адлиханууд, шанаагаараа энеэдэһэ хүрмэ үргэн, пүлсэгэр нюуртай хүнүүдһээ бэшэ юумэ басаганай энэ гүнзэгы, сээл хара нюдэд соо хаража шадабагүй.

— Намжал, ши юундэ иимэ айдаһа хүрэмөөр харанаш. Иигэжэ бү хара.

— Альбина… Аля… Алихан… — гэжэ Намжал зүүдэлһэн шэнги, нэрынь хайшан гэжэ үгүүлэгдэдэг, дуулдадагыень түрүүшынхиеэ шагнажа һайхашааһан мэтэ, аалихан, таһалжа гүбэрбэ.

— Юун? Яагааб, Намжал?

— Аля… Ши актриса, киноактриса болохо байгааш, — Альбинын нюдэн гунигаар бүрхөөгдэжэ, тэрэ һанаа алдаба.

Тиимэ даа, би бишыхан ябахаһаа хойшо энээн тухай бододог, эрмэлзэдэг байгааб. Теэд хүнэй ажабайдал соо бүхы хүсэлынь бэелүүлэгдэдэг бэшэнь харамтай.

Хэды соо абяагүй һуубад.

— Хүсэлэйнгөө бэелхын тула тэрэнэй түлөө тэмсэхэ хэрэгтэй.

— Мэдэхэб, Намжал, би энээн тухай садатараа уншадагби. Теэд хайшан гэхэбиб? Москвашье ошооб, орохо гэжэ туршаашьеб, теэд орожо шадаагүй ха юмбиб. Хайшан гэхэбиб? Хайшан гээд тэмсэхэбши? Хэнтэй?

— Өөртэеэ.

— Хайшан гээд өөртэеэ? — гэжэ Альбина гайхаба. — Ойлгоногүйб.

— Ойлгожо ядаха юун бэ — бэеэ шангалха, һайнаар бэлдэхэ хэрэгтэй байгаа.

— Энээнииешь баһал мэдэхэб, — гэжэ Альбина бага сухалдаһан янзатай, урмаа таһарба.- Бэлдээб, шадал соогоо бэлдээб, теэд орожо шадаагүйб. Бэшэ яахабиб? Дүүрээ нигээд…

Намжал арсаха гэһэн аад, өөрыгөө һанажа, сүхэрэнгеэр гараа һэжэрбэ:

— Бишье баһал…

— Эндэ, хүдөөдэ байхада шамда хэр байнаб? — гэжэ Альбина хөөрэлдөөгөө ондоо тээшэнь абаашаба.

— Юун гэжэ хэлэхэ юм даа… — гэжэ Намжал абаһаар түдэгэсэбэ. — Намда, хүдөөдэ түрэһэн, хүдөөдэ үдэһэн хүндэ хүдөө хэзээшье дүтэ, зохид юм ааб даа.

— Харин би ябахаб, — гэжэ гэнтэ Альбина хэндэшьеб хороо бусалһан шэнги, сухалтайгаар Намжалые таһалба. Стол дээрэ дабхасуулжа табиһан нюдаргахануудаараа үргэеэ туланхай, ямаршьеб өөрынгөө, бодолдо эзэлэгдэһэн, бодигоосогүй һууба. — Энээхэн лэ һуралсалай жэл үнгэрэг, тиигээд би ябахаб. Хүрөө болоо, яһала хүдэлөөб. Хэрбээ хүнэй хэрэгтэй юм һаань, хүдэлхэ дуратайшуулынь, патриодуудынь хүдэлүүжэн. Харин намда хүрөө.

Альбинын эдэ үгэнүүд, дуугарха маягынь Намжалай сэдьхэлые аягүйгөөр, үбшэнтэйгөөр дайраба. Альбинада дураа гутан, «патриодууд гээшэнь намда хабаатай болоно гү?» гэжэ тэрэ һанаба.

Бодожошье үзэнгүйгөөр, өөрөөшье мэдээгүйдөө Намжал гэнтэ дуугаржархиба:

— Зүб хэлээш, Альбина, патриодууд бэшэшье һаа, үлэхэ зон байха. Жэшээнь хэлэхэ болоо һаа — би үлэхэб. Бэшэшье тэнэгүүд олдожо болохо.

Альбина Намжал уруу хараншьегүй мүрөө хабшаба. Теэд юумэ гэбэгүй. Хэды соо аягүйрхэлдэн, абяагүй һуубад. Һүүлэй һүүлдэ энэ шэмээгүйе Альбина таһалба. Зүгөөр энэ үдэшэ тэдэнэр урданайхидаал һонирхолтойгоор, үнэн зүрхэнһөө хөөрэлдэжэ түрүүшынхиеэ шадабагүй.

Һүүлдэ, Намжалай ябаха гэжэ хубсаһаа үмдэжэ байхада, Альбина хажуудань ерэжэ, хамсыһаань татаба:

— Намжал, ши гомдоо гүш? Теэд би шамайе гомодхоохо гэжэ һанаагүй ха юмбиб.

Урдаһаань сэхэ шэртэһэн гэмтэй шэнги, гуйһан нюдэ харахадаа, Намжалай зосоо хүмэрин, гансата уяржа, басаганай нариихан мүр дээрэнь энхэргэнээр гараа табиба.

— Юун гэнэш даа, юундэ? Ши энээндэ һанаагаа бү зобо. Энэ тэрэ юумэнэй болоошье һаань… Бишни муушаг зантай хүн байхаб.

Зүгөөр энэ Намжал Альбина хоёрой хоорондохи түрүүшын тоосоон бэшэ һэн.

Хододоо Альбина иимэ налархай, урихан байдаггүй, зарим үедөө үгэ дуугүй боложо, бодолгодо хатан, хүйтэн, хүртэшэгүй холо шэнги болошогшо һэн. Тиихэдэнь Намжалай зосоо асатаһан мэтэ, жэгтэйгээр хоёрлон орожо, алишье Альбинадань — налгай илдамдань гү, али тэрэ нүгөө тад амяараа, ойлгогдошогүй, холодонь гү — этигэхэеэ ойлгожо ядан, сэдьхэлынь мэгдүүтэйгээр хүлгэгшэ һэн. Хажуудань байжа иигэжэ һанаанда хүйтэн, тулиһан шэнги байхадань, Намжалай гомдодоһониинь хүрэжэ, бэеэ барижа эжэлэнгүй, хадхуу, янгатай, хүндэ үгэнүүдые хэлэжэрхидэг һэн. Тиигэжэ тон жэжэхэн, бололгүй юумэ дээрэһээ тоосолдон, хэн хэнэйнгээшье урма хухалдаг байгаа.

Иимэ тоосоонуудай һүүлээр хэршье урмаа хухаржа, гэртээ харихадаа, үглөөдэрынь Намжал Альбиные харангүй үнжэжэ шададаггүй һэн. Үдэшэлэн болгоод Альбинада ерэхэдэнь, тэрэнь нөөхил баһа урданайнгаа түхэлөөр, баяртайгаар энеэбхилэн, илдамаар угтадаг һэн.

 

XI

Тосхоной эгээн урда захаар, үйлсын аманда, Үдын голой эрье дээрэ шахуу, зонһоо бага таһархайшаг, урданай буряад түхэлөөр бариһан, уйтаханууд бүрэгэр сонхотой хуушарга гэрхэн байдаг. Тэрэнэй үрзылдэшэһэн дараансатай армаг, хэрэгээ болиһон хүнэг уруунь харуулжа, ёдойлгоһон хоолой, үхэрэй аргал шабартай холижо жэлэһэн хана болон баруун хойто углуугайнь намарай һалхинда шэшэрэн һальбагашааша ангажа, үмхиршэһэн хии мори харахада, тэрэ гэр үни хада эзэдтээ хэрэглүүлхэеэ болижо орхигдошоһон, үншэршэһэн түхэлтэй байдаг. Анхан хада малай байһан аад, мүнөө болоходо хэрэгээ болижо, задаржа эхилһэн газаахи хорёо, буусань энэ гэрые бүрил дарамта, зүдэрүү түхэлтэй болгодог.

Энэ гэр соо Цырендоржо наһажаал болошоһон нагаса эсэгэтэеэ байдаг.

Намжалай гэртэ дүтэлжэ ошоходо, шүүрхэ дээгүүр палааха дэбдижэ хэһэн гэшхүүрэйнь хажууһаа лаглагар хара нохой бодожо, залхуугаар, һөөлдэнхэйгөөр бороһоор урдаһаань дугшаба. Үүдэн нээгдэжэ, набтархан тотого дороһоонь сэлеэтэй захатай, хирэ болошоһон халхагар сагаан самсатай үбгэжөөл бултайжа, оножо ядангяар һарабшалба.

• Цэг, шолмо, цэг гэнэм!

Намжалые хажуугаараа үнгэргэжэ, үбгэжөөл хойноһоонь үүдээ хааба. Тиигээд Намжалые тархиһаань хүл хүрэтэрнь этигэл ядангяар шэншэлээд, юун гэхыень хүлеэжэ, уралаа жажалан зогсобо. Тиихэдэнь үргэндэхи бишыхан буурал һахалынь нэрэгүй борбогошобо. Анхан Үлзытэ ерэхэдээ, сайлалгын гэр соо уулзаһан үбгэжөөлөө Намжал танижархиба.

— Һайн гүт, үбгэжөөл?

— Шимни хэмши даа?

— Билби даа, Намжал. Танинагүй гүт?

— Ямар Сэмпилэй хүбүүмши?

— Бэшэ даа. Һургуули уруу хүдэлдэгби. Багшаар. Тээсгэн, зун, танилсаа һэмнэйбди, һананагүй гүт?

«Багша» гэжэ дуулахадаа үбгэжөөл юундэшьеб гэнтэ мэгдэшэбэ. Доро унангяар бүхэгэшэн, Намжалые һуулгаха, байлгаха мүрөө оложо ядан түлгэбэ. Тиихэ мүртөө «нөөхи яндамни баһал нэгэ муу юумэ хээбы даа, яаһанш гасалантай юм гээшэб даа»,- гэжэ байгаад үбгэжөөл гэмэрбэ. Энээнһээ урагша багшанар ерэхэдээ, заатагүй ямар нэгэн муу юумэ дуулгажа ерэдэг байгаа ха юм гэжэ Намжал тухайлба. Аяар ута энэ далан наһан соонь ушарһан бүхы баяр жаргал, уйдхар зоболонгой хүндэ ашаа тээжэ ябаһан энэ ташарайгүйхэн үбгэнэй мяхагүй, бохигорхон мүр дээрэ үшөө нэгэ шулуу табиха һэшхэл Намжалда байбагүй.

— Гэмгүй, үбгэжөөл, һанаагаа бү зобогты, — гэжэ Намжал тэрэниие урмашуулха гэжэ оролдобо.- Би миин лэ, юрэ ябадалдаа хүрөөд гараха гэжэ ороо һэм.

Үбгэжөөл Намжал тээшэ дахин этигэжэ ядангяар хараба.

— Тэрэ Цырендоржо гэжэ юумэмни хэр һурана даа? Тоомоо таһарнагүй гү даа? Номоо үзэ, багшанарайнгаа үгэ дуула, ормоо бү алда гэжэ, юрэдөө, шэхэнэйнь яртатар хэлэгдээ юм ааб даа. Болёолби гэгшэ. Теэд саашаа гарахадаа юу хэжэ ябадаг юм даа — хэн мэдэбэ.

— Номдоол ханалгагүйшэг ааб даа, теэд яахаб даа, бараг ааб даа. Иигэһээр заһарха бэшэ аабы.

— Юрэдөөл, шангалхал юумэ һэн тэрэниие, — гэжэ үбгэжөөл ханангяар дохисогообо.

Намжал һуужа, гэр соогуурнь хараашалба. Пеэшэнэйнь саагуур, хойто ханын захаар гүрөөһэнэй годон дэбисхэртэй набтархан орон, баруун ханаарнь хуушахан ситец хүшэгэтэй баһа нэгэ орон, сонхын хажууда хэдэн номуудые ябталһан стол, урданай хүрхигэр модон ханза, анхан хада алталмал шэрэтэй аад, мүнөө болоходо борсойжо харлашаһан гунгарбаатай бурханай шэрээ хараба. Намарай һүргүйхэн наран уйтахан сонхоорнь багтажа ядан гулгиржа, богтой шала дээрэнь тэбхын унана.

Галсанов гэртээ үгы байба.

• Цырендоржо хайшаа ошонхойб?

Үбгэжөөл пеэшэнэйнгээ амһарта һэхэрэн һуужа, тамхяа носообо. Һүүлээрнь сусалнуудыень удхалжа, хэдэн хахалдаһа галдаа нэмэбэ:

— Үгыл дөө,- гэжэ үбгэжөөл һанаа алдаба. — Нэгэ мэшээг талха татуулха гэһээр үни заяанай аад, түгаарайл арайш гэжэ нэгэ ябаган тэргэ шэрэжэ ошогшоон болоно һэн лэ даа. Тээрмэдэнь улад зон нөөхил гүүтэһэн барагдаагүй ааб даа, мүнөө болотор үгыл.

Тиигээд Намжалдашье хандажа хэлэһыень, өөртөөшье дуугарһыень ойлгохоор бэшээр, зүгтөө хэншьеб нэгэндэ гомдоһон гү, али янгархаһан түхэлтэйгөөр гэмэрбэ.

— Эдэнэй гасалантай юумэнь яахаа барагдахань һэм даа, барагдахагүйл…

— Магазинда хилээмэн гарадаг ааб даа, абадаггүй гүт?

— Гараал ааб даа,- гэбэ үбгэн. — Теэд сула эдихэ болоходо, шара боро хүдэлгөөд, юун оромтой ха һэм даа. Тиигээдшье, — гэжэ үбгэн үг-маг гэбэ, — тэрэ бүхэндэ абаха баһа зэд хэрэгтэйл даа…

Һүүлээрнь тугаарайнгаа гомдолтой бодол үргэлжэлүүлһэн шэнги, ямаршье эхи захагүйгөөр дахин гэмэржэ оробо:

— Тэрэ эхэ гэжэ нэрэтэй юумэниинь ажал хүдэлмэриһөө тархяашье татаха гэжэ байхагүй, гэр бараа уруугаа шэбээлээд лэ… Арай гэжэ һара жэлдээ нэгэ ерэгшээн болоходоо, энээнэйнгээ хубсаһа хунарыньшье угаажа үгэхэ гэжэ мэдэхэгүй, айлаа зайгаад тонилхо. Эдэнэй тулада бил ганса тулихаб…

Үбгэжөөлэй шашаг олон үгэһөө Намжалай ойлгоходо, Цырендоржын эхэ эсэгэ хоёр хүбүүнэйнгээ дүрбэдэхидэ һурадаг байхада һалажа, хоёр ондоо болоһон байгаа. Тэрээнһээ хойшо ехэ үнишье болоогүй байтар эжынь хоёрдохёо, хүршэ тосхонойнгоо нэгэ хүндэ, хадамда гаража ошоһон ха. Үбгэниинь дархан, ажалша, бэрхэ, олзотой хүн, яһалал түбхинэнхэй, пугли һуудаг. Харин Цырендоржонь юундэшьеб эжытэеэ ошохоёо яг таһа арсажа, айлаар зайшаха түхэлтэй болоходонь, яажашье ядахадаа, наһажаал болошоһон үбгэ эсэгэнь зээ хүбүүнэйнгээ нүхэр болон һахилсажа, эндээ, Үлзытэдөө, энэ хуушахан хара гэр соогоо үлөө юм.

• Эсэгэнь хаана, юу хэдэг юм?

Үбгэжөөл гансата шэгээ хобхо татаба:

— Юун эсэгэ гэжэ даа, архи намнаад лэ, бэшэ юумэ мэдэхээ болишоһон зөөри ааб даа. Хаана, тэрэ поромхооз, шүдхэртэнь хүдэлөө нэрэ зүүдэг юм агшаб. Хаа-яа энээ уруу үзэгдэхэдөө, «хүбүүмни, хүбүүмни» гэжэ ябаад һогтуу элүүрээр шальпагша. Хүбүүнэйнгээ иимэ хэрэгтэй, залгидаг хара уһанһаань үнэтэй сэнтэй юм һаань, архи тамхяа хаяха, хүбүүгээ хараха, хайрлаха, һалажа һандаржа ябаад гүйлдэхэгүй байгаа бэшэ гү? Мүнөө болошоһон хойно хүбүүрхэжэ ябаад гүйһэнэй гоё юумэниинь хаана юм? Оромтой амитан һаа, архи залгихынгаа орондо, хүбүүндээ һарбайха, хубсаһа хунаршье абажа үгэхэ байгаа гүбэ… Талада ябаһан намайе туляаха…

Цырендоржын эсэгэдэ үбгэнэй дурагүйе, үзэн ядадагые Намжал элеэр ойлгобо. Басагандаашье баһал гомдодог янзатай. Гансал зээдээ, хэды гэмэрээ гутараашье хадаа, бүхы сэдьхэлээрээ дуратай байһыень Намжал мүн лэ ойлгобо. Теэд хайшан гэхэнь даа, газар уһан дээрэхи ганса басаганайнь   гансахан лэ үри хаям даа.

Намжалдашье мүнөө Цырендоржо миин лэ муу һурадаг, ханалгагүй, журам эмдэдэг һурагша бэшэ, харин өөрын гомдол, уйдхартай, һанаата болохо хэрэг ажалтай хүн боложо харагдаба. Өөрөө хара багадаа эсэгэһээ гээгдэһэн Намжал Цырендоржын али тухай абаяа үгылдэг, бүдүүн, бүһэтэй хүнэй аршада хэрэгтэй байһыень элихэн тухайлба. Угайдхадаа хүбүүн үбгэн эсэгэеэ хэршье хайрладаг, аршалха гэжэ оролдодог һаа, тэрэнэйнгээ шашаг, олон үгэдэ дүжэршэнхэй, тиимэ һэн тула үгыень хэрэгсээдэггүй, бэеэ мэдэнги, захадууһагүй ха. Иимэ байдалда байһан үхибүүнэй зоргоороо, өөнтэгшэшье болохонь гайхалгүй. Тиигэн гэһээ Намжал тиихэдэ, хартаабхын талмай дээрэ, ямар ехэ алдуу хээ гээшэб!..

Тэрээнһээ хойшо Намжал бүхы һайн сэдьхэлээрээ Цырендоржодо хандажа, дүтүүр танилсаха, нүхэсэхые үнэн зүрхэнһөө оролдодог болобо. Харин Цырендоржо Намжалтай шадаал һаа уулзахагүй гэжэ оролдодог, зугададаг һэн. Хаа-яа ойлгомторгүй дээрээ ортожо, Намжалай гэртэ дайралдашахадаашье, хэдыдээл энэ ямар нэгэн муу юумэ хэлэгшэ ааб гэһэндэл, уруугаа хаража, юу хээ шэншэлээд лэ, асуудалдань богонихоноор, хуурайгаар харюусахаһаа бэшэ, нэгэтэшье дулааханаар, үнэнхэ сэдьхэлһээ хөөрэлдэжэ үгэбэгүй. Магад Намжалай үмдэ будажархиһандаашье аягүйрхэдэг, нюураа халадаг байжа болоо. Үгы гэбэл, тэрэнэй энэ урин хандалгада, үгэнүүдтэ этигэдэггүй, саагуураа муу һанажа, ямар нэгэн мэхэ гоходошье тооложо магадгүй. Яһалал тиигэжэ болохо. Теэд хайшан гээ һаа Цырендоржые өөртөө этигүүлхэ, мэхэлхын тулада бэшэ, харин үнэн зүрхэнһөө тэрээндэ хандаһанаа ойлгуулха гээшэб?

Намжалай элдэбээр туршаад, ямаршье хурга дараха үрэ дүн туйлаадүй байтар, талааниинь болоходоо, иимэ нэгэ таатай ушар тохёолдобо.

Нэгэтэ Галсанов хоёр үдэр һургуулидаа ерэбэгүй, үхибүүдһээ һурахадань, хэншье ушар шалтагааниинь мэдэбэгүй. Гайхахадаа, хэшээлээ тараагаад, үдэһөө хойшо Цырендоржодо ошоходонь, тэрэнь баһал гэртээ үгы байба. Намжалые Галсановай нагаса эсэгэ үбгэжөөл барагдашагүй гэмэрээгээр угтаба:

— …Һургуулиһаал таһараагүй һаань һайн юумэ һааб даа. Теэд хүбүүнэйм яахашье арга тухань олдоногүйл даа. Эндэнэй хүйтэнөөр түлеэмнай хажуугаар дууһагшаан болоно гүб даа. Нохой сохихо хахалдаһагүй яажа һуухабибди даа. Үсэгэлдэрэй Мижитов бригадирһаа мори абаха болооб гээд гүйһэниинь, тэрэ зантуулынь мэхэлжэрхёо юм гү, шүдхэрлөө юм… Хэн Цырендоржые хүндэ тооложо, мори үгэхэб даа, мэдүүһэтэ хаям… Үглөөнэй баһа гаража ошоһоор үгыл даа. Морин олдохо юм гү, үгы гү?..

Намжал тэндэһээ гараһаар, үнишье бодонгүй, сэхэ правлени ошобо. Бригадир үгы байжа, тэрэ парторгдо оробо. Ерэһэн ушараа дууһыень хөөрэжэ үгэхэдэнь, тэрэнь Намжалые дахуулжа, түрүүлэгшын таһагта оробод. Түрүүлэгшэ — тарган, томо, наһажаал хүн — парторгын хөөрөөе нэгэшье хүдэлэнгүй шагнаба. Дүүргэһэн хойнонь лэ нюдөө Намжал уруу үргэжэ, асууба:

— Унаатай болоходоо, хэниинь түлеэндээ ошохо юм? Тэрэ хүбүүниинь гансааран ошожо асаржа шадаха юм гү?

— Би ошолдохоб.

Түрүүлэгшэ Намжал тээшэ бага нэгэ удаа ямаршьеб онсоор, һонирхоһоншуугаар хараадхиба. Тиигээд нюдаргаяа амандаа асаржа:

• Һ-мм! — гэжэ хоолойгоо заһаба.

Түрүүлэгшын тэрэниие дэмжэһыешье, али ямар ондоошье удхатайгаар бодоһыень Намжал ойлгобогүй.

Түрүүлэгшэ хэды соо бодолгото болон абяагүй һуугаад, саарһа абажа юушьеб бэшэбэ. Тиигээд Намжалда һарбайхадаа, хоолойдоо ямаршьеб зөөлэхэн шэнжэтэйгээр хэлэбэ:

• Гараж уруу ошыт даа. Нэгэ сүлөө юумэ байгаа бэшэ аабы.

Намжалай машина абаад, Галсановта ошоходонь, газаань армагтай, оодогор хаһаг тэргэдэ оруулһан морин хорёогой һаднагта уяатай байба. Намжалай дахин орожо ерэхэдэ, үбгэжөөл гайхашаһан янзатайгаар урдаһаань эрьебэ.

— Зай, Цырендоржо, ябахамнай гү? — гэжэ Намжал хүхюутэйгээр эмнибэ.

— Хайшаа? — гэжэ Цырендоржо нагаса баабайһаа дутуугүйгөөр гайхаба.

— Түлеэндэ ааб даа. Газаа машина хүлеэжэ байна, түргэлэ.

Цырендоржо яахаяашье ойлгожо ядашаһан түхэлтэйгөөр нагаса баабай тээшээ эрьебэ. Теэд үбгэжөөл Цырендоржые һанаха юумэгүй, «юрэдөө юун болоо һайн юумэ гээшэб» гэжэ өөртөө дуугаржа ябаад, модо шулуу мүргэн алдаба:

— Түргэлыш энээнээ. Морёор яахашниб, би абаашажа үгүүжэлби. Юрэдөө, сай юумэ уугаад ябаха байгаалта. Саймнай хажуугаар хүйтэн байхань гээшэ гү даа?..

— Гэмгүй, үбгэжөөл, һанаагаа бү зобогты. Зай, һүхэ, хюрөөш хаанаб, аба, ябая, орой болошохомнай.

— Намжал Бадмаевич, хүлигэ абаха гүбди? – гээд, һүүлшын эдэ үдэрнүүдэй туршада Цырендоржо түрүүшынхеэ Намжал тээшэ сэхэ, найдабаритайгаар хараба.

— Абаха даа. Теэд бии гү?

— Би сагтаа, — гээд Цырендоржо гүйдэлөөрөө шахуу газаашаа талииба.

Хүбүүнэй али тухай хүл хүнгэтэй, хүхюутэй, баяртай болошоһые харахадань, Намжалайшье зосоо барагдашагүй баяр түрэбэ.

Тэрэ үдэр Намжал Цырендоржо хоёр түрүүшынхиеэ ямаршье далда нюуса бодолгүйгөөр хөөрэлдэбэ.

 

XII

Нэгэтэ, гарагай гурбанда, хэшээлээ дүүргээд, Намжалай гэртээ хариха гэжэ байтарнь, һуралсалай талые даадаг эхэнэр Намжал уруу нюдэнэйнгөө шэлээр хүйтөөр ялагад гэжэ:

— Намжал Бадмаевич, таниие директор ороод гараха гэнэ һэн, — гэбэ.

— Ямар асуудалаар хаб? — гэжэ Намжалай һонирхоходо:

— Мэдэнэгүйб. Өөрөө хэлэнэ ааб даа, — гэжэ тэрэ тархияа һэжэрбэ.

Һуралсалай талые даагшын дуугарха түхэл шэнжээр аягүй хөөрэлдөөн болохоо һанаа ха юм гэжэ Намжал тухайлба.

• Намайе дуудаа һэн гүт?
• Зай, Намжал Бадмаевич, ажал хэр бэ?

Энэ сэхэ табиһан асуудалда мүн лэ сэхэ харюусаха ёһотой. Теэд юун гэжэ харюусахаб? Намжал маргажа, юундэшьеб дэмы ханяаба.

• Юун гэжэ хэлэхэ юм даа. Ехэшье һүрхэй юун байха һэм даа.

Дуугархадань хоолойнь аргажа, мохитоходол гэбэ.

• Һүрхэй бэшэ, харин муу. Би тиигэжэ бодоноб.

Хэршье муу юумэ хүлеэжэ байгаа һаа, дан иимэ юумэ дуулахаб гэжэ һанаагүй Намжал сошожо абаба. Директор столойнгоо һугалга онгилжо, нэгэдэхи четвертиин дүнгүүдтэй саарһа гаргажа хараад:

— Танай даадаг класста табан хүнтнай тоо бодолгоор хоёрнуудтай гараа. Юун дээрэһээ энэ болооб? — гэжэ дахин Намжалые нюдөөрөө сорьёбо.

Энэ туршаһан, сэгнэһэн мэтэ харасаһаа Намжалай нюдэниинь халтиржа, бодолынь таһалдан үйрэбэ. Торолдожо байгаад, үхибүүд тоо бодолго һонирхоногүй, хэшээлээ ханалгатай шагнанагүй, гэртээ оролдосотойгоор номоо үзэнэгүй гэхэ мэтээр Намжал өөрынгөө һанадаг һаналые хэлэбэ. Торолдоходоо бэедээ сухалынь хүрэбэ, тиигэхэ бүреэ бүри торолдобо.

Теэд директор тэрэнэй дүүргэхые хүлеэбэгүй.

— Би һанадагби, — гэжэ үгэнүүдээ таһалдуулан, нэгэ нэгээр, Намжалай сэдьхэлдэ мартагдахаар бэшээр шааха гэһэншүү үгүүлбэ, — муу үхибүүн гэжэ байдаггүй, харин муу багша гэжэ байдаг. Юундэб гэхэдэ, хэшээлнүүд һонигүйгөөр үнгэрнэ, үхибүүдые һонирхуулнагүй. Юундэ тэдэнэр хэшээлээ анхаралтайгаар шагнанагүйб? Хэшээлэй журам һула. Юундэ гэртээ номоо муугаар үзэнэб? Юундэб гэхэдэ, тэдэндэ эрилтэ муугаар, һулаар, хайша хэрэгээр табигдана. Та юун гэжэ һананат? Али арсалта бии гү?

«Үхибүүдые шадал соогоо шангалнаб, эрилтэшье шадаха зэргээрээ табинаб, зүгөөр юумэ ондоо болоногүй. Энээнһээ саана шангалха аргам үгы» гэжэ Намжал зосоогоо бодоошье һаа, хэлэбэгүй.

• Үгы.

Директор эли бодо зөөлэрбэ.

— Та залуу хүн гээшэт. Магад дүршэл багадажа болохо. Зүгөөр һургуулидамнай үнинэй, дүршэл ехэтэй багшанар олон. Тэрэ тоодо танай коллеги Дансаран Санжеевич. Хорёод жэл зааһан хүн. Бүхы багшанарнай нёдондонһоо эхилжэ липецкэ болон ростовой багшанарай түрүү арга өөрынгөө хүдэлмэридэ нэбтэрүүлжэ байнхай. Тэдээнһээ та һураха ёһотойт. Нэн түрүүн — Дансаран Санжеевичһээ. Комментированнэ тоо бодолго, өөһэдын хүсөөр дүүргэхэ хүдэлмэри (шадаалһаа — олон янзын), ажабайдалтай нягта холбоон, хэшээлэй минута бүхэнэй түлөө тэмсэл — эдэ бүгэдэ багша бүхэнэй хуулита уялга болохо ёһотой. Багша бүхэнэй, — гэжэ директор онсо тэмдэглэбэ, — үнинэйшье, залуушье багшанарай.

— Би Дансаран Санжеевичэй яһала хэдэн хэшээлдэнь орожо шагнааб, харааб. Тэрээнэй хэрэглэдэг аргануудыень өөрынгөө хэшээлдэ хэрэглэхэ гэжэ туршанаб. Теэд юумэ хубилнагүй, юундэб гэхэдэ, һурагшанарай мэдэхэ юумэнь бага: тоогоо бодожо ядаһаар байтарнай хэшээлэй саг үнгэршэнэ.

Директорэй хоолой дахин хахир, хуурай болошобо.

— Муу һурагшад гэжэ байдаггүй, харин муу багшанар гэжэ байдаг гэжэ дахин дабтанаб. Буруушааха үгы бэзэт? Һайнаар заагаа һаатнай үхибүүд үзэһэн юумэеэ муугаар мэдэхэгүй байгаа…

— Теэд би…

— Муугаар мэдэхэгүй байгаа, — гээд, директорэй хоолой гансата дээшэлээдхибэ. — Би иигээд хэдэн хэшээлдэтнай орожо шагнахаб. Тэрэнэй һүүлээр үшөө нэгэ дэлгэрэнгыгээр хөөрэлдэхэбди.

Намжал урмагүй гараба. Газаа наратай, ялсагар, жабартай байба. Ялагар саһанһаа нюдэниинь һаргажа, саагуураа, улхархайгаараа, хүндүүлхэйтэн үбдэбэ. Сагаан сэн болошоһон угалза мэтэ мүшэртэй һургуулиин газаахи таримал хуһад, хоолойгоороо бүдүүн, садхалан утаануудые тэнгэри өөдэ ёдойлгоһон тосхоной гэрнүүд, энэ ялсагар, жабартай, үбэлэй үдэр — бүгэдэ Намжалда үнинэй дадал, хашартай, ямаршье удхагүй шэнгеэр һанагдаба. «Юундэ би эндэ, энэ танигдаагүй холын тосхондо ябана гээшэбиб? — гэжэ гэнтэ зүүдэлһэн юумэндэл Намжал бодобо.- Юунэй түлөө?» Бодоод үзэхэдэнь, энэньшье баһал ямаршье удхагүй, хэндэшье хэрэггүй мэтээр һанагдаба. Нээрээшье — юундэ? Түрэһэн нютагтаа, Сахюуртадаа, эжынгээ хажууда байхань яагааб? Үгышье һаа, али нэгэ дуратай ондоо газартаа? Тиигэбэл эдэ «хоёрнуудшье», энэ классшье, энэ Галсановшье, энэ директоршье, энэ аягүй хөөрэлдөөншье — юуншье үгы байха байгаа.

Тиигэбэшье, гэртээ ерээд хэбтэхэдээ, Намжал тугаархи директортэй хөөрэлдөөгөө, тэрэнэй хэлэһэн үгэнүүдэй удха тухай удаан бодобо. Үнэхөөрөөшье, нэгэ талаһаа, бэеэ үмөөрхэ, директортэ гомдохо шалтагаан үгы байба. Четвертьдээ 5 хүн «хоёр» тэмдэгтэй гараха гээшэмнай, аяар табан хүн бүхэли 2-3 һарын туршада юушье хэнгүй, миин хооһоор сагаа үнгэргэһэн болоно ха юм. Дутагдал гү? Дутагдал. Ондоо үгөөр хэлэхын аргагүй. Теэд… Яабашье, баһал «теэд» байна даа. Нэгэдэхеэр, Намжал жаахан үхибүүн бэшэ. Директорэй бишыха налархайгааршье хандаа һаань болохо байгаа. Хоёрдохеор… хоёрдохёор…

Энэ хүрэжэ, Намжалай бодолынь худхарба. Хүндөөр һанаа алдан бодожо, дэмы гайхахадаа, тамхяа носообо. Сигаретын сагаан хүхэ утаанай бөөгнэрэн таһалга соогуураа аалихан тарахыень адуулжа, ямаршье бодолгүй, шэрээ дээрээ удаан һууба.

Хоёрдохёор… Намжал дахин нэгэ хүсэлжэ, бодолоо тугаархи замаарнь залахые оролдобо. Зосоонь ямар нэгэн юумэн биил шэнги аад, хэршье хүсэлөө һаань, энэ «хоёрдохёор» гээшэнь элеэр, тодорхойгоор ухаандань орожо үгэбэгүй. Теэд хайшан гэжэ, ямар ёһоор энэ үйлөө харлаһан тоо бодолгые үхибүүдтэ ойлгуулха ушартайб? Ганса шангалалтаар юумэн бүтэхэ янзагүй. Харин бүри дортоно. Нэн түрүүн һонирхуулха гээшэ зүб гээшэ аабза. Теэд яажа, хайшан гэжэ?

Намжал энэ асуудалда гансаараа, өөрынгөө хүсөөр харюу үгэжэ шадахагүй байба. Үнэхөөрөө хүндэл ажал байнаш даа, багшын ажал. Бэшэ ямаршье ажалда өөрынгөөл урдахиие, хэхэ хэрэгээ һайн шудалаад байбал, ажал бүтэхэ. Хэрбээ тэрэ хэрэгээ һайн мэдэхэгүй һаа, дуратай номоо уншажа, шудалжа, мэдэхэ болоходош яанаб. Харин ганса ном уншаад, һургуули үзөөд, һайн багша боложо болохо аал? Юундэб гэхэдэ, үхибүүдтэ ганса ном ойлгуулха бэшэ, харин тэдэниие мүн һайн һайхан сэдьхэлтэй хүнүүд, ерээдүйн сагай хүнүүд болгожо хүмүүжүүлхэ, һургаха хэрэгтэй. Нэгэ үхибүү бэшэ, харин хэдэн арбаад үхибүү. Теэд тэдэнэр булта адли бэшэ. Һайн багша болохын тула тэрээн бүхэниие туд тудтань мэдэхэ, ойлгохо, туд бүхэнэйнь аяг аашада тааруулан ажаллаха зэргэтэй. Харин хайшан гэжэ тэрэ оромгүй Галсанов Цырендоржодо хандажа, тоомтой болгохо ёһотойб, юун тухай хөөрэжэ, юушье һонирходоггүй Дондокова Дугармаае һонирхуулхаб гэжэ хэнэй, хэдыдэ бэшэһэн, ямар номдо олохобши?

Тиимэ һайн багша болохын тула дүршэл хэрэгтэй. Олон жэлэй, баян дүршэл. Үшөө тиихэдэ — сэдьхэл. Нарин ухаансар сэдьхэл. Энээн тухай Балма Доржиевна зүб лэ хэлэдэг гээшэ ха даа. Теэд Намжалда иимэ сэдьхэл бии гээшэ гү? Бү мэдэе, магад байжашье болоо. Харин дүршэл үгы. Энэнь мүн лэ арсашагүй зүб. Теэд директор тэрэниие дүршэл багатайш гэжэ хүлисэхэ аал? Үхибүүдшье тиигэжэ мэдэхэ бэшэ. Иихэдэнь яаха ёһотойб?

Юу хэлэхэб, хүндэл байнаш даа, багшын ажал!

Харин ажабайдалые өөрөөшье хүсэд мэдэхэгүй, өөрөө хүндэ һургуулхаар зэргэтэй хүнэй бэшэниие һургаха гээшэ — бүришье хүндэ.

Өөрынгөө энэ һэжэг, бодолнууд тухай Намжал Альбинада хөөрэбэ. Намһаа бишыха урид хүдэлжэ эхилһэн хадаа, магад ямар нэгэн туһатай юумэ хэлэжэ, заажа үгэжэ болохо гэжэ тэрэ һанаһан байгаа.

Теэд Альбина тэрэнэй хөөрөөгөө дүүргэхыеньшье хүлеэбэгүй. Тэсэжэ ядангяар һууриһаа бодожо, хойшо урагшаа хэды ябасагаагаад, Намжалай хажууда ерэжэ, дураа гутаһан янзатайгаар нюдэ уруунь сэхэ хараба.

• Шамда энэ хашартай болоногүй гү?

— Юун? — гэжэ Намжал ойлгобогүй.

— Энэ ааб даа. Сахилга журам, «хоёрнууд», Галсановууд — бүхы энэ хөөрэлдөөн?

— Теэд энэш… — гээд, Намжал юуншье гэжэ энэ асуудалда харюусахаяа ойлгожо ядажа, тулгардаба. — Энэш… бүхы манай ажал гээшэ бэшэ аал?

— Зүб — ажал. Зүгөөр энээн тухайда педзүблөөн дээрэ хэлсэхэбди, методическа зүблөөн дээрэ хэлсэхэбди, профсоюзай суглаан дээрэ, комсомолой суглаан дээрэ, багшанарай таһаг соо — хаанашье, хараһан лэ газартаа энээн тухай хэлсэнэ бэшэ аалди? Харин мүнөө ямар нэгэн суглаанда, багшанарай таһаг соо һууна бэшэлди. Угайдхадаа эндээ, гэртээ, сүлөөтэй сагтаа энээнһээ бэшэ ямар нэгэн ондоо, һонирхолтой юумэн тухай хөөрэлдэхэ аргагүй гээшэ гүбди?

Намжал бодолгото болон, абяагүй һууба.

Альбина Намжалай гарые дулаахан альгаараа зөөлэхэнөөр эльбэбэ:

— Намжал, ши бү сухалда. Теэд, ойлгоно гүш, энэ хөөрэлдөөн намда хашартай болошоо. Дан лэ һаа хашартай. Илангаяа һүүлэй үедэ. Намжал, ямар нэгэн ондоо юумэн тухай хөөрэлдэе. Зай гү, Намжал?

Басаганай гуйһан урихан нюдэн, тэрэнэй энэ зөөлэхэн, дулаахан гар Намжалай сэдьхэлые зобоон байһан энэ бүлхиие хайлуулан, хайшаньшьеб урдуулан шэргээһэн шэнги болобо. Намжал гараа болгоомжотойгоор, дүмүүхэнээр Альбинын гар дээрэ табижа, энхэргэнээр эльбэбэ.

Гансал энэ хэшээл журам хоёрһоо бэшэ ондоо юушье мэдэдэггүй, бэшэ юугээршье һонирходоггүй, холо бодолгүй хүн гэжэ һанана аа гү гэжэ бодоходоо, Намжалай эшэдэһэниинь хүрэжэ, аягүйрхэбэ.

— Үнэхөөрөөшье, Альбина, ямар нэгэн ондоо юумэн тухай хөөрэлдэел даа.

Тиигэбэшье үглөөдэрынь һургуулидаа ошоходонь, энэ бодолынь дахин түрэжэ, ямар нэгэ аргаар шиидхээгүйдэнь амар заяа үзүүлхэгүй шэнги болобо.

Нэгэтэ Намжал Цырендоржые хэшээлэйнь хойно үлөөжэ, нюур нюураараа, үнэн сэдьхэлһээ хөөрэлдэхэ гэжэ шиидэбэ: «Нээрээһээшье, юу бодожо ябадаг, юун гэдэг юм ааб?»

Үлэхэ болоходоо, хүбүүн гансата урмагүй боложо, багшынгаа юуншье гээ һаа дабагдахаар бэшээр, дун гэр уруугаа шургажа хорошоһон хорхой мэтэ, эртээнһээ бэеэ хуряаба.

— Цырендоржо-аа,- гэжэ Намжал шадал соогоо зөөлэхэнөөр, уряалгыгаар хүбүүндэ хандаба, — сэхыень хэлэл даа, ши номдоо юундэ иимэ хойрогоор ханданабши, аа?

Тиигээд һургуули, номой агууехэ аша туһа тухай, манай үе сагай хүн зоной эрдэмдэ һуралгын али зэргэ шухала байһан тухай, шадал соогоо этигүүлхые хүсэн, Намжал халуунаар хөөрэбэ. Цырендоржо шагнаһан, болиһыньшье мэдэхын аргагүй һуужа һуужа, бүтүү дороо хүрд гэбэ:

— Тракторист лэ болохо һэн хойноо һурахада, болиходошье адлил бэшэ юм гү?

— Теэд… һургуулигүй хүн тракторист боложо шадаха гэжэ һанана гүш? Тиигэбэл буруу ойлгонош, Цырендоржо. Тракторист болохын тула баһал математика, илангаяа физикэ, мүн лэ ботаникашье мэдэхэ хэрэгтэй.

— Доржын баабай теэд математикашье, физикэшье мэдэхэгүй аад, колхоз соогоо яһалал түрүү трактористнуудай нэгэн ябана бэшэ аал?

Иимэ юумэ угайдхадаа энэ Цырендоржо хэлэхэ гэжэ һанаагүй, хүлеэгээшьегүй Намжал сошожо абаба. Теэд хүбүүнэй энэ асуудал харюугүй орхижо болохогүй.

• Гиталов тухай дуулаа һэн гүш?

— Дуулаа.

— Хоёр дахин Социалис Ажалай Герой, орон соогоо суута механизатор, тракторна бригадын бригадир — тиимэ гү?

Цырендоржо абяагүй дохибо.

— …Нэгэтэ тэрээндэ иимэ асуудалаар хандаа ха. «Табан класс дүүргэһэн хүн тракторист боложо шадаха гээшэ гү?» «Трактор жолоодожо һурахал юм бэзэ,- гэжэ Гиталов харюусаа гэдэг. — Зүгөөр би тиимэ трактористые өөрынгөө бригадада абахагүй байнаб».

— Юундэ? — гэжэ Цырендоржо Намжалай урдаһаа гэтэшэнхэй, саашань үргэлжэлүүлхыень тэсэжэ ядан хүлеэгээд һууба.

— Юундэ гэжэ гү? Тиихэдэнь Гиталов иигэжэ хэлээ ха: «Юундэб гэхэдэ, мүнөө манда миин лэ трактор жолоодожо шадаха трактористнар хэрэгтэй бэшэ, харин үйлэдбэриие оньһожоруулжа, ажалай бүтээсэ дээшэлүүлжэ шадаха, урлан нарижуулагша, ухаалан зохёогшо трактористнар хэрэгтэй. Харин табан класстай, эрдэм, һургуули багатай хүнэй иимэ тракторист боложо шадахагүй байһаниинь элитэ».

Цырендоржо бодолгото боложо, удаан абяагүй һууба.

— Теэд тэрэ Доржын баабай мэтын зон яаха юм бэ? Ажалгүй боложо, газаалуулшаха гээшэ гү?

— Юундэ тиигэхэ һэм даа. Манай гүрэн соо хүн бүхэн ажаллаха эрхэтэйшье, ажаллаха аргатайшье хаям…

Хүбүүн баярлаһандаа тэсэжэ ядан, багшынгаа дүүргээгүйдэ таһа дүрэбэ:

— Тиимэ юм һаань, миниишье хэхэ ямар нэгэн ажал олдохо ааб даа.

— Ойлгыш даа, Цырендоржо, юумэн мүнөө, илангаяа мүнөө сагта, байһан байрадаа байна бэшэл. Ши мүнөө бишыхан бэшэш, өөрөөшье харана хаямши, эрдэм, техникэ алин тухай эршэтэй түргэнөөр хүгжэнэб. Удахашьегүй манай полинууд дээгүүр радиогоор жолоодогдоод, өөһэдөө, хүнгүйгөөр ябадаг тракторнууд бии болохол даа. Тиимэ арбаад трактор холоһоо, радиогоор жолоодожо һуухын тула инженер һургуулитай зон хэрэгтэй. Теэд ганса трактор һэм бы даа, — би миин жэшээ болгон хэлэнэб. Ерээдүйн гайхамшаг үе саг байгуулалсаха гээ һаа, тэрэ үедэ ажаһууха хүсэлтэй һаа, һургуули, эрдэм хэрэггүй гэжэ тоолохо гээшэ тон ехэ эндүү болоно…

Хүбүүнэй хэды анхаралтайгаар шагнаашье һаа, гансал энэ хөөрэлдөөгөөр тэрэниие зүб харгыда оруулбаб гэжэ бэеэ мэхэлхын аргагүй байһые Намжал мэдэжэ байба.

— Зай, мүнөө хүрэг даа, орой болошоо, гэртээ хари, эдеэлэ. Ехэ һонёор хөөрэлдэбэбди, тиимэ бэзэ? Зүгөөр… мэдэнэ гүш, Цырендоржо? Үдэшэндөө, сүлөөтэй байбал, миниидэ ерэдэг бай. Зоргон соогоо хөөрэлдэхэбди, зай гү? Заабол ерээрэйш, би хүлеэхэб.

Цырендоржо багшаһаа иимэ уряал абаһандаа баярлан, ямаршье мэхэгүйгөөр урдаһаань сэхэ хаража аалихан, томоотойгоор дохибо:

• Зай, ерэхэб.

 

XIII

Цырендоржотой хөөрэлдэһэнэйнгөө һүүлдэ Намжал шухала юумэ ойлгожо абаба.

Үхибүүдые шангалха гээшэ тэдэниие хүмүүжүүлхэ һургаха хэрэгтэ ямаршье үрэ үгэхэгүйһөө гадна, үхибүүдые багшаһаань холо болгон түлхинэ гээшэ ха.

Тиимэһээ үхибүүдые ойлгохо, тэдэнтэй үгэеэ ойлголсохын тулада тэдэниие шангалха бэшэ, харин шадаал һаа, һайнаар, уряар хандаха хэрэгтэй.Тиихэ мүртөө үхибүүдтэ жаахашье баһамгайгаар, тоомжогүйгөөр дээрэлхүүгээр хандажа болохогүй. Үхибүүдтэ үгэеэ дуулгаха, хүндэлүүлхэеэ һанаа һаа, өөрөө тэдэнэй үгыень дууладаг, тэдэниие хүндэлдэг байха ёһотой. Тиимэ дээрэһээ хэшээлдээшье тон ханалгатайгаар, наряар, бүдүүн зоной урда гарахаяа байһан мэтээр бэлдэхэ шухала.

Үнинэйшье мартажархиһан шахуу библиотекэ уруугаа мүнөө Намжал дахин, үдэр бүхэндэ шахуу, харгылдаг болобо.

Магад удаан саг соо уулзаа, харалсаагүй аад, түрүүшын ондо ербэдэжэшье болоо, зүгөөр Доржима тэрэниие хүйтөөр, хайхарамжагүйгөөр угтаба.

• Һайн гү, Доржима?
• Һайн.
• Зай, ямар һонин, юун болоноб?

Доржима Намжалай энэ шадалаараа хүхихые обёороогүй мэтэ, уруугаа хараһан зандаа, богонихоноор, хуурайгаар урдаһаань асууба:

• Юу абахаа һанаабта?

«Яанаб даа энэмни» гэжэ һанабашье, түрүүн энээндэ Намжал ехэ анхаралаа хандуулбагүй. Зүгөөр номуудые иража һуухадань, тэрэнэй хараса эжэлүүдгүй, доохонуур хулгайгаар, Доржимагай һууһан стол тээшэ ошобо. Тиихэдээ һүүлэй үедэ тэрэнэй али зэргээр хубилшаһыень һаял ажаглажа гайхаба. Анхан хүхюун, дуутай шуутай Доржимагай абариньшье, хүдэлсэньшье ямар бэ даа жэгтэй, эзэгүй шэнги, али нэгэн өөрынгөө гүнзэгы, дууһашагүй хүндэ бодолдо абтажа, һанаата болошоһон хүнэй түхэлтэй. Хүнүүдтэ ном үгэхэдөө, хайшан гэхэб гэжэ бэеэ баалажа хөөрэлдэһэн, хүдэлһэн шэнги. Харин бэшэ тээнь, ото уруугаа хаража, ямаршьеб ном уруу шагаашанхай, хүдэлэнгүй һууна. Теэд юундэ иимэ удаан хуудаһыеньшье ирангүй, нэгэл газартаа уншанаб? Бодигоожо уншана гү даа, али миин лэ бодолдо хатан һууна гү?

Заримдаа тархяа үргэжэ, түргөөр, мүн лэ хулгайгаар Намжалые нюдөөрөө шэрбээд абана. Тиихэдэнь тэрэнэй ямаршьеб жэгтэй, хооһон харасаһаа далтиржа, Намжал мэгдэжэ, нюдөө буулгана. Ямар нэгэн юумэ хэлэхэеэ һанаһан аад, зүрхэлнэгүй гээшэ гү? Теэд юу хэлэхэеэ һанана хаб?

Шарайньшье сухигар сагаан, шанаань хоёр тээшээ элеэр тобойлдоно. Хамарайнь үзүүр шүнтыжэ хурса, үзүүртэй шэнги. Нюдэниинь саана болошоһон юумэндэл, улхархайнь һуури һүүдэртэн, гүнзэгыгөөр харлана.

Теэд яаһандаа Доржима иигэжэ хубилшооб? Али стол дээрэхи электрын дэнгэй ялагар хурса гэрэлһээ тэрэнэй нюур иигэжэ харагдана гү? Али эды зэргээр Сэрээтэртэ дурлашаһан ябаа гээшэ гү?

Библиотекэ ошохо бүхэндөө, гэртээшье байхадаа, Намжал энээн тухай һанаата болон бододог байба. Теэд басаганай зосоо юуншье боложо байһыень Намжал таажа мэдэхэ аал даа? Һуражашье болохогүй. Үлүүдэ. Аягүйшье. Хэрбээ, жэшээнь, Сэрээтэртэ дурлашоод иигэжэ байгаа һаань — бараг. Доржима — үшөө залуухан басаган. Бүхы наһаниинь, ажабайдалынь – урдань. Түрүүшын дуранай хахасалгын хэршье хурса, үбшэнтэй һаа, тэрэ үнгэрдэг. Ябан, эртын хабарай һиимэгэр, шэнгэхэн уняар мэтэ, тэрэ хүнгэхэнөөр, мэдэгдэнгүйгөөр дэгдэдэг. Гансал хүнэй зүрхэндэ бүхы наһан соонь тэрэ гэрэлтэй сэлмэг гуниг үлөөдэг. Доржимагайшье энэ гашуудал дэгдэхэ. Энээниие Намжал яһала мэдэхэ болонхой.

Тэрэшьегүйдэ — Сэрээтэр ехэ һайн хүн бэшэ. Доржимагай сэдьхэлэйнь үнэнхэ һайн нүхэрынь боложо бираха байгаа гү, үгы гү — хэлсээтэй. Хэрбээ Доржимагай саашадаа энээниие ойлгоогүй, тулиха болоо һаань — хэлэжэ ойлгуулхадашье яахаб.

Тэрэ үдэр, юуншье болоод һэм, Намжал библиотекэ соо бултанһаа үни һуушаба. Һубарилдаһаар хүнүүд гара гараһаар, һүүлэй һүүлдэ уншалгын зал соо гансал Намжал үлэшэһэн байба. Ямаршьеб юумэндэ бодолгото боложо, номһоо тархяа үндылгэн гэхэдээ, гансааран үлэшэһэнөө ойлгожо, сошожо абаба. Иимэ орой болошоо гээшэ гү? Сагаа харахадань арбан нэгэнһээ үлэжэ байба. Доржима бишыхан столойнгоо саана, үнөөхил хэбээрээ уруугаа хаража һууба. Үни гэртээ ябаха аад, Намжалай хэрэгээ дүүргэхые хүлеэжэ болоо. Намжал мэгдэжэ, номоо суглуулаад, ябаха гэһэн аад, Доржимае иигэжэ эндэ гансаарайнь орхижорхёод, ябаха аргагүй байһанаа ойлгобо.

• Доржима, ябахамнай гү?

Басаган залд гэжэ, Намжал уруу зэртэгэр хара нюдөө үргэбэ. Тэрэнэй энэ харасань ямаршье бодолгүй, хооһон мэтээр Намжалда үзэгдэбэ. Тиигээд абяагүй, үгэ дууламгай үхибүүн шэнгеэр, юумэеэ суглуулжа, хам-хум гээд, саашань хэбэ.

Намжал Доржима хоёр дахасалдан, газаашаа гараба. Газаа жабартай, харанхы байба. Үндэр тэнгэридэ мүшэд мүльһэнэй хэлтэрхэйнүүд мэтэ хүйтөөр, хурсаар ялалзана. Тэдэниие харахада зосоо дагжа һүрэн, даардаһан хүрэхэдэл гэнэ. Доржима библиотекынгээ үүдыень суургалба. Тиигээд тэдэнэр зэргэлжэ, үйлсэ уруу оробод. Үйлсэдэ хэншье үгы, хооһон. Шэмээгүй. Гансал тэдэнэй ула доро саһан абяатайгаар, уйдхартайгаар хахинана. Энэ хооһон үйлсын сууряатуулһан саһанай шаршаганаа шагнажа ябахадаа, Намжал тиихэдэ, намар, баһал иимэ хооһон, хүйтэн үйлсөөр гансааран, хайшаашье ошохоёо мэдэхэгүй түлгэжэ ябаһанаа һанаба. Теэд тиихэдэ тэрэ ори гансааран һэн. Харин мүнөө тэдэ хоёр. Энэ тойроод дулаахан гэрнүүд соогоо, дулаахан хүнжэл соогоо ан-бунхан унтажа байһан хүнүүдтэ тэдэнэй хайшаньшье гэжэ ябаа һаа хамаагүй, ан-бунхан унтажал байха. Теэд унтажал байг лэ. Намжал Доржима хоёртошье тэдэнэй яажаш байхада баһал хамаагүй бэшэ аал? Тэдэ хоёр ха юм. Хоёр гээшэ ганса бэшэ. Хэзээдэшье нэгэниинь нүгөөдэдөө туһалжа шадаха.

Мүнөө хажуудань зэргэлэн, һүүдэр мэтэ шэмээгүй ябажа ябаһан Доржима Намжалда хэзээ хэзээнэйхиһээ дүтөөр һанагдаба. Юун тухай мүнөө тэрэ бодожо ябана хаб? Ямар юумэн тухай тэрэнэй зүрхэн иигэжэ һанаата болон тулинаб даа.

Мүнөөл энээн тухайнь хөөрэлдэхэ, яажа туһалхаяа мүнөөл мэдэхэ ёһотойб гэжэ Намжал ойлгобо. Мүнөөл, тэрэгүйдэ хожом боложо болохо. Тиигэбэшье Намжал абяагүй ябажал ябаба. Зосоогоо һанаһан, шэбшэһэн үгэнүүдынь үнэн хэлэхэ болоходонь булта удхагүй, номой үгэнүүдтэл гоёнуудшье һаа, ямаршье дулаагүй, үнгэрхэдөө тиимэ байдалда тэнэг шэнги байба.

Зуурандаа юуншье гэжэ дуугаралсажа үрдеэгүйдөө тэдэнэр Доржимагай байрада хүрэжэ ерэшэһэн байбад. Гэрэй нэмэридэ орожо, тэдэнэр мүн лэ абяагүй зогсобод. Гэнтэ Доржима аалиханаар, арай дуулдахаар асууба:

• Сэрээтэр гэртээ гү?
• Гэртээ.

Үшөө юу һурагшааб гэжэ Намжал һэргэлэн хүлеэбэ. Теэд Доржима бэшэ юумэ асуубагүй. Тиихэдэнь Намжал сэдьхэлээ амарангяар, гүнзэгыгөөр һанаа алдаба. Мүнөө ойлгосотой. Бэшэ үгэшьегүйгөөр ойлгосотой. Энэл хадаа бараг гээшэ. Энэ асуудалһаань һагабша татан, Намжал өөрынгөө түрүүшын дуран тухай, Хорло тухай, хайшан гэжэ хахасаһан тухайгаа хөөрэжэ эхилбэ. Энэ — бараг. Доржима — үшөө залуухан басаган. Бүхы наһаниинь, ажабайдалынь — урдань. Түрүүшын дуранай хахасалгын хэршье хурса, үбшэнтэй һаа, тэрэ үнгэрдэг. Ябан, эртын хабарай һиимэгэр, шэнгэхэн уняар мэтэ хүнгэхэнөөр, мэдэгдэшэгүйгөөр дэгдэдэг. Саг жэлэй үнгэрэн ошоходо, тэрэ хүнэй зүрхэндэ гэрэлтэй, сэлмэг гуниг боложо, хайлан үлэдэг. Доржимагайшье энэ гашуудал дэгдэхэ. Харин ёһотой, наһанайнь ехэ дуран — урдань. Энээниие Намжал яһала мэдэхэ болонхой.

Теэд түрүүшын дуран дандаал хабарай һиимэгэр шэнгэхэн уняар мэтэ дэгдэдэг бэшэ. Заримдаа тэрэ хүнэй зүрхэндэ ян даамай, эдимэр мэтэ үбшэнтэй шарха үлөөдэг. Теэд юундэ тиихэдэ Намжал энээн тухай бодоогүй гээшэб даа?

— Эгээн харамтайнь — би мүнөө һуражашье шадахаяа болёоб. Намайе энэ болгоһонойнь ашада хэзээ нэгэтэ абгайхандаа, дүүнэртээ туһалха байхаб гэжэ һанажа ябадаг бэлэйб. Харин мүнөө туһалхаһаа байтагай, тэдэндээ дарамта, баһа нэгэ тэжээбэри болохомни, — гээд, зосоогоо сугларһан бүхы гомдол, муулар, хороёо хүнэй хажууда гаргажархихаяа айһан шэнги, аалиханаар мүртөө, хүндөөр, бүтүүгээр һугшарба. — Үгы даа, би эндэ байхагүйб. Хайшаашье һаань арилжа, үгы болохоб — яахадаашье дахин абгайхандаа дарамта боложо һууха аргамгүй…

Намжал Доржимагай мүр дээрэ гараа табижа, дүмүүхэнээр, аргасаан эльбэбэ:

— Хэрэггүйл даа. Доржима, болииш даа, бэеэ бари, мүнөөл хадаа өөртэшни тиигэжэ һанагдана, — гээд, юундэ һуража шадахаяа болёоб гэжэ хүсэд ойлгоогүйшье һаа, Доржимае эдэ үгэнүүдтээ этигүүлхые хүсэн, шадал соогоо бардамаар нэмэбэ: — Харин ши һурахашьеш, абгайхандаашье туһалхаш.

— Намайе бү аргадагты, Намжал Бадмаевич. Би дан бишыхан бэшэб, өөрөө мэдэнэ ха юмбиб. Һуражашье, туһашье хүргэжэ шадахагүйб, — гээд, Доржима уйлахаяа болижо, эридээр, хоротойгоор үргэлжэлбэ.- Бил, бил, бил… Бил өөрөө гэмтэйб… Бил өөрөө гэмтэйб… Бил өөрөө гэмтэйб… Яаһан гэнэн, юун гэһэн тэнэг, уймар ябаа гээшэбиб! Хэрбээ нэгэ жаахашье түрүүн ойлгоо һаа…

Бэеэ барихые хэды хүсэлбэшье, шадангүй, Доржима дахин һугшаршаба.

— Али Сэрээтэр тухай асуудал комсомолойнь организациин урда табиха гээшэ гүбди?

Хэлэхээ хэлэжэрхиһэн хойноо, Намжал халаглажа, уралаа зууба: иимэ аргаар Доржимагай сэдьхэлэй шархые эдэгээхэ аалши? Эдэ үгэнүүдынь ямар нэгэн бирагүйхэн зүжэгэй хабаадагша нюурай хэлэһэн мэтээр өөрынь шэхэндэ дуулдаба.

— Үгы, үгы! — гэжэ Доржима ухаа алдаба. — Гансал иимэ юумэн хэрэггүй. — Байд гээд, бишыха уушхаржа, аалиханаар, өөртэеэ хөөрэлдэһэн мэтээр нэмэбэ.- Хайшаньшье гэхэдээ, хүсөөр инаг болохогүйш. Тиигээдшье… Бодожо үзыт даа — тэрэ юун гэжэ һанахаб? Энэ барһан намаар дутаад, намаар ядаад, комсомолой, зоной хүсөөр бэедээ һөөргэнь тэхэрюулхээ оролдоо гэжэ һанаха. Сохом. Би тэрээниие мэдэнэб. Үгы, үгы… Ямарааршье ядаа, туляашье һаа би тэрэнэй урда нэрээ хухалхагүйб… Юуншье болог, гансал иимэ юумэн хэрэггүй, Намжал Бадмаевич, — Доржимагай хоолой бүри аалихан, бишыха дулааншаг шэнги болобо,- би таниие гуйнам — энээнһээ хойшо тэрээн тухай бү хөөрэлдэе, зай гү? Энэ бүгэдэ хуу хойном хосорон гээгдэг. Би мартаха ёһотойб.

Намжал бээлэйгээ абажа, Доржимагай гарыень бариба. Гарынь бишыханууд, сэл хүйтэн, бээрэшэһэм янзатай, һулаханаар шэшэржэ байба. Энээхэн бишыхан, хүрэшэһэн гарханиие өөрынгөө томонууд альган соо бажуугаад байхадаа, Намжал Доржимагай али тухай аршагүй, өөдэгүйхэниие дахин элеэр мэдэрбэ.

— Доржима, ши һураха ёһотойш. Юунэйшье болоо һаа… Абгайхандаа туһалха зэргэтэйш. Хэрэгтэй болоо һаань, бишье шадалаараа туһалхаб.

Доржима уруугаа хаража, гуталаараа саһа этэрбэ. Удаан боложо:

Хэрбээ тиигэхэ аргатай һаа, — гэжэ гунигтайгаар шэбэнэбэ. — Теэд та юушье ойлгоногүйт, Намжал Бадмаевич.

Дахин абяагүй зогсобод. Юушьеб, ямар нэгэн үгэ хэлэжэ, даасатай, этигэмээр үгэ хэлэжэ, басаганай хүсэл найдалые бусааха ёһотой гэжэ Намжал бодобо. Теэд хэдышье һанахые хүсэлэн оролдоошье һаань, тиимэ үгэ олдобогүй.

• Ши һураха ёһотойш.

Харанхы сооһоо басаганай нюдэн Намжал тээшэ, түргөөр, сухалтайгаар ялагад гэбэ.

— Би өөрөө мэдэнэб. Зүгөөр энээн тухай хүрөө. Бэшэ үгэ бү хэлэгты. Туһагүй. Хожом, — гээд, гүнзэгыгөөр һанаа алдаба. — Намжал Бадмаевич, һайнта даа. Би гэртээ ороһууб — хүйтэн.

Намжал гарыень дүмэбэшье, шангаар адхаба.

• Ябыш даа.

Хэды алха хэнтэрээ Доржима эрьежэ, аалихан бусаба.

— Намжал Бадмаевич, та ехэ һайнта, зүгөөр намда ехэ һанаагаа бү зобогты. Тиигээдшье… тиигээдшье… бидэ бэшэ бү уулзая. Зай гү, Намжал Бадмаевич? Хэрэггүй…

— Юундэ? Угайдһаа бидэ хоёр нүхэд нэрэтэй зон бэшэ гээшэ аалди?

— Тиимэ ааб даа, Намжал Бадмаевич, зүб. Би тантай нүхэсэхэ сэнэгтэйшье бэшэ аабзаб, тиигэбэшье та минии эгээн дүтэ һанаха хүнта. Теэд та намайе зүб ойлгогты: бэшэ уулзаһанай хэрэггүй. Ойлгоно гүт? Хэрэггүй, — гээд, Доржима һүүлшынгээ үгые элихэн сохилтотойгоор хэлэбэ. Гэбэшье эдэ үгэнүүдэйнь саанаа ямаршье удхатайень ойлгожо ядажа, Намжал абяагүй мүрөө хабшаба.

— Баяртай.

Доржима аалихан ябажа, харшынгаа үүдээр оробо. Тиигэмсээрээ гүйшэбэ янзатай, саһан түргэ түргэн шаршаганаад, хүрэшэһэн гуталнуудынь хэрэлсы өөдэ түбэржэ, бишыхан сээнигэйнь үүдэн түрд байса хаагдашаба. Намжал Доржимагай абгайханай гэрэй харанхы сонхонууд тээшэ ямаршьеб удхагүйгөөр хаража, хэды соо үйлсэдэ гансааран зогсобо. «Хоёр хүн ябажа байгаад, нэгэниинь нэгэндээ туһалха аргагүй байдаг гээшэ аал?» гэһэн гомдолтой бодол тэрэнэй тархи соо бордоһон мэтэ хуйлан эрьелдэбэ. «Үнэхөөрөө арга үгы гээшэ гү?»

Намжал эрьежэ, аалихан гэр тээшээ найгаргаба.

 

XIV

Хүйтэн хуудам гээшэнь үйлсэдэ.

Һүниин шаб гэмэ шэмэрүүн жабарһаа нюураа халхалхые оролдон, Намжал захаяа бодхобо. Һабар бээлэй соо бээрэшэһэн гараа пальтогойнгоо хармаан соолохо гэһэндэл, улам саашань шиихана.

«Ямар шалтаг, юун байлтайб? Юундэ Доржима һуража шадахаа болихо ёһотой гээшэб? Хэрбээ ушар, шалтагааниинь мэдэжэ абаа һаа, туһалжашье болохо байгаа. Теэд яажа энээнэй ушар үндэһэндэнь хүрэхэ гээшэб? Хэрбээ өөрөө… Үгы даа, хэлэхэ һаа, мүнөө заатагүй хэлэхэ байгаа. Өөрөө тэрэ заяандаашье хөөрэхэгүй — энэнь ойлгосотой. Угайдхадаа намтай уулзахашье дурагүйнь гайхалтай. Хэрбээ, жэшээнь, уулзажа, хөөрэлдэжэ байбал, таамагааршье һаань, али нэгэ үзүүрынь гартаа барижа болохо байгаа. Теэд юундэ уулзаха дурагүй гээшэб?» Энэнь лэ Намжалай зүрхэ эгээл үбшэнтэйгөөр хадхаба. «Али магад намайгаа тэрэ Сэрээтэртэеэ нэгэл табагай хатуушуул аад лэ, иигэжэ ябана гэжэ зосоохоноо һанажа ябадаг байгаа гээшэ гү?»

Энэ таамаг бодолойнгоо хүлеэгдээгүйһөө Намжал залд гэжэ, гайхаһандаа зогсошобо.

• Нээрээшье?!

Түр зуура, Намжал юундэшьеб — али хүйтэн жабарта сохюулан туулгаһандаа гү, али өөрынгөө бодолнуудта дашуурһандаа гү — мэгдэжэ, холо холо гэшхэлэн, гүйхэ тооной алхалба.

«Үгы даа, үгы, Доржима тиигэхэ басаган бэшэ. Тиимэ бодол тэрэнэй зосоо орохо ёһогүй. Хүндэ этигэхэ хэрэгтэй. Доржима намда этигэхэ байха. Заатагүй этигэхэ».

Теэд Намжалай хэршье сэдьхэлээ заһаха гэжэ оролдоо һаань, зосооһоонь хэншьеб тэрэнэй мүнөө һаяхан олоһон энэ бодолнуудыень хайра гамгүйгөөр үйрүүлэн бутаргажа, таһалгаряагүйгөөр шэбэнэбэ:

«…Зүб лэ даа яһала — хүндэ этигэхэ хэрэгтэй. Теэд таахада, Сэрээтэршье нилээн уран зэргын гоё үгэнүүдые тэрээндэ хэлэдэг байгаа байха. Доржима тэдээндэнь этигээ ха юм, үнэн зүрхэнһөө этигээ. Теэд алим? Сэрээтэрнай мэхэлжэрхёо һэмнэй даа. Тон ахираар, һэшхэлгүйгөөр мэхэлжэрхёо. Энээнэй һүүлээр дайралдаһан лэ хүндэ этигэхэ ямар үндэһэн Доржимада байлтайб? Байлтай гү? Шамдашье Доржима яахадаа этигэхэ ёһотойб? Юугээрээ ши Сэрээтэрһээ ондоо хүмши? Духадатнай энэнь — үнэн сэхэ, тэрэнь һэшхэл үнгэгүй, улайха улаан нюургүй хүн гэжэ бэшээтэй бэшэ. Харин гоёнууд үгэнүүдые хэлэхэ болоходоо, булта бэрхэнүүдта…»

Намжал дахин бодолгодо абтажа, гэшхэдэлээ бишыха удааруулба.

«Тиимэ даа, бүхы хүндэ этигэхэ гээшэ баһал бүтэхэгүй хэрэг, — гэжэ Намжал тэрэ зосоохи хүнтэеэ тоосолдобо. — Теэд намда, намда юундэ этигэхэгүй юм? Би Сэрээтэр бэшэ ха юмбиб. Би Доржимагай нүхэр бэшэ аалби? Теэд юундэ?»

«Юундэ гэжэ гү? Ямар ойлгохогүй хүмши, — гэжэ зосоохи хүниинь дураа гутаба. — Хэлэнэ бэшэ аалби — шинии ямаршье хүн байһыеш Доржима яажа мэдэхэ юм».

Зосоохи энэ үсэд хүндөө яажашье өөрынгөө энэ бодото сэдьхэлые ойлгуулжа ядахадань, сээжыень уйтаруулан ямаршьеб юумэн орьёлон бусалжа, хоолойень таглахадал гэбэ. Бүхы үйлсые, тосхониие дүүрэтэр, бүхы хүнүүдэй, Доржимагай дуулахаар һүхирхэ дураниинь хүрэбэ:

— Үгы, би Сэрээтэр бэшэб, ойлгоно гүт! Доржима, би шинии нүхэршниб! Үнэн сэхэ нүхэршниб! Доржима! Этигэнэ гүш, Доржима!

Өөрөөшье мэдээгүйдөө Намжал дахин гүйхэ тооной ябажа ябаһанаа ойлгобо. Гэшхэдэлээ намдуулжа, бишыха амяа дараба. Жабарай хурса амисхаалые дахин мэдэржэ, нюураараа заха уруугаа шургажа, бэгзыбэ.

Гэрынь харанхы. Унташоо. Намжалай гэртээ орохо дураниинь хүрэбэгүй. Теэд даарашаһан бэень эжэлүүдгүй гэр уруугаа тэгүүлбэ. Үүдэ ороходонь, харанхы, бүгшэм агаар хүндөөр, нялуунаар Намжалые хам тэбэрибэ. Юумэ түергэхэгүйе оролдон, нюдэ балай тэмтэржэ, дэнгээ носообо. Тиигээд Сэрээтэрэй шэрээгэй хажууда ерэжэ удаан зогсобо. Сэрээтэр нэгэ гараа тархи дороо хэнхэй, өөдөө хаража, урагшатай, амжалтатай үдэрөө үнгэргэһэн хүнэй түхэлтэйгөөр һанаа амархан, бүхэ нойроор унтана. Тугаархи олон харюугүй асуудалнуудайнгаа шиидхэбэри уншаха гэһэндэл Намжал Сэрээтэрэй нюурые, түрүүшынхиеэ хараһан мэтэ удаан, наринаар ажаглан шэншэбэ. Ехэ үндэршье бэшэ һаа, үргэн духа, тобойлдоһон шанаанууд, няасагархан, тобшо шэнги монсогорхон хамар — жиирэйл буряад хүбүүнэй нюур. Иимэ нюурнууд — бааза бүдүүншье бэшэ, хурса нариншье бэшэ, эгээлэй нюурнууд — алхам бүхэндэ гэхээр, арбаадаараа, зуугаараа ушардаг. «Духадамнай энэнь — үнэн сэхэ, тэрэнь — һэшхэл үнгэгүй, улайха улаан нюургүй хүн гэжэ бэшээтэй бэшэ. Хүниие мэдэхын тула тэрээнтэй хамта пүүд дабһа эдихэ ёһотой». Энэл, хай, зуб  хадаа.

Мүн баһа хаанашьеб нэгэ тээ Намжал уншаа гээшэ һэн гү даа, али гэбэл миин дуулаһаншье байжа болохо: хүнэй унтажа байхада, нюурыень хёрхоор ажаглажа хараа һаа, ямар хүн бэ гэжэ таажа болохо: тэнэг хүнэй нюур үргэһэн соогоошье бодолгүй, мэлюун тэнэмһүү түхэлтэй байха, харин ухаатай хүнэй нюур нойршье соогоо һонор, хурса байха. Магад энэ зүбшье байжа болоо.

Намжал Сэрээтэрэй мүрһөө татаба. Тэрэнь удаан һэрижэ үгэбэгүй. Һүүлэй һүүлдэ гүнзэгыгөөр, һанаа алдажа һуняагаад, Намжал уруу үргэһэтэй, бодигоосогүй нюдөөр сэхэ хараад хэбтэбэ.

— Юун болооб?

— Шамтай дуугаралсахаа һанааб.

— Мүнөө гү? — гэжэ Сэрээтэр гайхаба. — Үглөө болотор хүлеэхэ аргагүй байгаа гээшэ гү?

Сэрээтэр дураа гутаһан янзатайгаар дахин унтахаар забдаба.

• Байза, хүлеэ.
• Юум теэд? — гэжэ Сэрээтэр тэсэжэ ядангяар асууба.

Намжал яажа эхилхэеэ бодожо хэды соо аниргуй һууба. Тиигээд Сэрээтэрэй нюдэ уруу сэхэ хаража, аалихан хэлэбэ:

• Би мүнөө Доржиматай хөөрэлдэжэ байһанаа ерээб.

Сэрээтэрэй харасань хооһон боложо, бүхы бодол, һанааниинь зосоошоо орожо, нюугдашаһан шэнгеэр Намжалда һанагдаба.

• Теэд яагааб? — Сэрээтэрэй хоолой гүрзэгэр, хүйтэн болоодхибо.

Намжал хоолойгоо ондоо болгохогүйе оролдоно, нөөхил хэбээрээ Сэрээтэр уруу хаража хэлэбэ:

• Доржиматай муу юумэн ушараа.

Сэрээтэрэй нюдэн гансата айнгяар ялагад гэжэ, тэрэ шэрээ дээрээ һуушаба.

• Яагааб, юун болооб? — гэжэ мэгдүүтэйгээр гүбэрбэ.

— Доржима һуража шадахаа болёо.

— Аа-а, — гэжэ зүрхөө доро оруулһаншагаар Сэрээтэр һанаа алдаба. Тиигээд хэды соо аниргүй һууһанайнгаа һүүлээр аалиханаар нэмэбэ:

— Мэдэнэб.

Сэрээтэр хэлэхээрээшье энээниие хэлэжэ болоо, магад үгэшье алдажархижа болоо. Зүгөөр Намжал өөрөөшье хүсэд ойлгоогүйдөө һуга харайжа, тэрэнэй мүрые угзаран һэжэрбэ.

• Юу мэдэнэбши? Юу мэдэнэбши, Сэрээтэр?

Сэрээтэр Намжалай гарые хажуу тээшэнь болгобогүй. Ямаршье бодолгүйгөөр хүнэй үгэнүүдые дабтаһан шэнгеэр:

• Доржима һургуулида ошожо шадахаяа болёо, — гэбэ.
• Теэд юундэ, юундэ?!

Сэрээтэр Намжалай урдаһаа гайхангяар хараба.

— Ши мэдэнэгүй аалши? — Зүрхэлжэ ядаһан шэнги удаан абяагүй, хүнжэлэйнгөө гадар эмиржэ һууба. Тиигэд аалихан хэлэбэ. — Хээлитэй болонхой.

Юундэ Доржимагай хамарай үзүүрэй түнтыжэ, улхархайнь һүүдэртэн харлаһые, сухигар сагаан шарайень, тугаарайнь ойлгогдошогүй үгэнүүдэй үнэн удхые  — баранииень Намжал ойлгожорхибо.

— Теэд ши иихэдээ… мэхэлээ … хаяа гээшэ гүш?

— «Мэхэлээ», «хаяа» гэжэрхихэшье юун байхаб даа… — гээд, саашань хэлэхэ үгынгөө таһалдажа, буруу тээһээ эхилһэнээ ойлгоходоо, Сэрээтэр хайрлуулха гэһэн һанаатай гү, али адлил хүбүүд болохо хүсэлэнтэй, түргөөр, сэдьхэлээ хүдэлэнгеэр Намжалда хандаба:

— Теэд би яаха байгаабиб, Намжал, аа? Яаха байгаабиб, хэлыш даа. Ши өөрөө ойлгоно ха юмши — хүдэлхэ мэргэжэлшьегүй, хара мянган дахуултай, тэжээбэритэй. Хайшан гээд би тэрээнтэй һуухабиб? Өөрымни гэртэ намһаа доошо долоо найман хүнэй гар хараашад. Хэлыш даа, хайшан гээд һуухабиб? Тиигэн гэхэдэш, өөртэшни мүнөөнһөө эхилээд бии боложо эхилхэ. Хэрбээ һамганшни ядахын сагта 80-90-ые абадаг һаань, үшөө тэсэжэ болохо. Тиихэ бэшэ хаям. Үшөө тэрээниие һургаха болохош. Өөрыгөөш зобоохош, тэрэнээш зобоохош, гэртэхинээш зобоохош. Тиймэ бэшэ аал даа, аа, Намжал?

Намжал харюусабагүй. Теэд юуншье гэжэ харюусахаб даа. Сэрээтэрэй гэртэхин яһалашье олон зон, теэд пугли, бүдүүн айл, эсэгэнь нютагтаа совхозой отделениие эрхилдэг, нэгэ дүү хүбүүниинь армида, нүгөөдэнь совхоздоо трактористаар хүдэлдэг гэжэ тэрэ урдань Сэрээтэрһээ нэгэнтэ бэшэ дууладаг байгаа ха юм. Доржимагай абгайхан хэршье сурба сууха һаа, тэдэнэйнгээ харууһа, тэжээлые Доржиматайнгаа нюрган дээрэ ашахагүй, харин айл болохо болоо һаань шадалаараал һаалта татахагүй гэжэ оролдохо байха гэжэ Намжал мүн лэ мэдэнэ ха юм. Эх, Сэрээтэр, Сэрээтэр… һэшхэлээ һанахаа яанаш даа, Сэрээтэр!

Байд гээд Сэрээтэр бодолгото боложо, бүри аалихан, өөртэеэ хөөрэлдэһэн мэтэ, үргэлжэлбэ.

— Хэн мэдэбэ, иимэ юумэ болошохо гэжэ. Миин лэ ябадаг һаабзабди. Харин һүүлдэ, иимэ болошоод байхадань, тэрээндэш ойлгуулжа, хэлэжэ ядаа хүн гүби — дан хожом, ехэ болошоогүйдэнь үгы болгуулыш тэрэнээ гэжэ. Тиигээ һаа өөрөөшье зобохогүй, намайешье зобоохогүй байгаа ха юм. Һургуулияашье орхихогүй һэн. Абгайхандаашье тодхор шэрэхэгүй байгаа. Теэд үгы ааб даа. Үгыл аад, үгы. Бэшэ мэдэхэ юумэниинь гэжэ үгы. Яажашье аргадажа ядааб. Үнэндөө ухаа багатайхан басаган байгаа байна даа. Юу уламтай гэжэ тэрэнээ һанаба гээшэб? Һүүлэй һүүлдэ сухални хүрэшоо… — Мүнөөшье Доржима тухай хөөрэхэдөө Сэрээтэрэй сухал хүрэнэ янзатай, тиигэбэшье тэрэ бэеэ барина. — Теэд хайшан гэхэбиб даа гээб, һүүлэй һүүлдэ. Түрэхэ иимэ дуратай юм һаа, түрыш даа. Харин шинии энэ богони бодолһоо боложо, минии зобохо аргамнигүй. Иигээд лэ һалаалди даа. Дүүрээ. «Далай дээрэхи онгосонууд мэтэ»,- гэжэ тэрэ өөрынгөө энэ охорхон дурые ёгтолон, наада хараһан мэтэ уйдхартайгаар һоригод гэбэ. — Алдуу болоо ха юм даа, теэд мүнөө болоһон хойно яахабши даа. Урдахияа мэдэхэ бэшэ хадаа аргагүй. Хэнтэйшье иимэ юумэ боложо болохо, тиимэ бэшэ гү, Намжал?

Намжал харюусабагүй. Дахин аниргүй һуубад.

— Доржимаешье бэшэ һаа, тэрэ үхибүүгээ хайрлахагүй байна гээшэ гүш даа?

— Даншье, бү тиишиш даа, Намжал. Яһала нүхэрни гэжэ һанаһанаа дууһан хэлэнэ бэшэ һаалби.

— Иигээд лэ дүүрээ гээшэ гү?

Энэ эрид табиһан сэхэ асуудалда юун гэжэ харюусахаяа бодожо, Сэрээтэр хэды соо түдэгэсэбэ.

• Дүүрээл гээшэ ааб даа.
• Иихэдээ яндан хүн байнаш даа, Сэрээтэр.

Харюудань нюдаргаа барижа бодогшо аа гү гэжэ Намжал хүлеэбэ. Теэд Сэрээтэр нюдаргаһаа байха эрид үгэшье хэлэбэгүй. Миин лэ дуугүй мүрөө хабшаба. Юун гэжэ энээниинь Намжал ойлгохо байгааб? «Яахабши даа, тиимэл хүн гээшэ ааб заб» гээ гээшэ гү? Али «нам тухай шинии юуншье гэжэ бодоходо шэгшымнишье үзүүр зохолногүй» гээ гээшэ гү… Магад «юуншье гээ һааш, энээнэй үнгэртэр тэсээд лэ гараһуум даа, хожом, энэ бүхы юумэнэй мартагдаһан хойно, хоюулан адли болохо аабзабди» гэжэшье һанажа болоо.

Намжал юу хээ нилээн эридээр нюуртань биласа хэлэхэ гэһэн аад, Сэрээтэрэй иимэ номгон, һүргүй байхадань, юундэшьеб халабагүй.

— Буруул ойлгонош даа, нүхэр. Угайдхаһаа һэшхэлшни яагаа юм даа.

— Теэд яаха байгаа хүнбиб? — гэжэ Сэрээтэр сухалаа барижа ядангяар асууба.

— Өөрөө мэдэжэ байгаа хүн гүбши, юу намһаа һураабши.

— Яахаб теэд?

— Гэрлэхэ.

Сэрээтэр Намжал тээшэ голонгёор, наада хараһандал хүйтөөр миһэд гэбэ.

— Мүнөө болотор ойлгоногүй гээшэ гүш, иихэдээ. Зай, гэрлэбэ һэн гэлэйб — тиигэжэ хэлсэе. Теэд ямар бүлэ болохо юм тэрэш: Доржима намайе үзэн ядаха, би Доржимада дураа хүрэхэ бэшэб. Ямар бүлэ болохоб, аа? — гээд, Сэрээтэр Намжал уруу нэнгэжэ, нюдэ уруунь өөрынгөө наашаа бага түбылдэһэн бэлтэгэр нюдөөр нэгэшье сабшангүй сэхэ хараба. Намжал мүн лэ урдаһаань гэтэжэ, Сэрээтэрэй нюдэнэй иимэ ехэнүүд, шара эреэнүүд, бүлхэгэр, наана зубхитай байһыень түрүүшынхиеэ обёоржо, юундэшьеб гайхаба. Харин нюдэнэйнь уйтахан болошоһон хүүгэнэй оёорто хаанаб даа бүри саана орьелон байһан уур сухал хараһан шэнги болобо.

— Тиимэ юм һаань, анханһаа хойшо тэрэ басаганай тархи эрьюулхэгүй байгааш.

— Теэд би шамда эхилһэнһээ хойшо энээн тухайл хэлэнэ бэшэ аал би?

Энэ хөөрэлдөөнһөө биратай ямаршье үрэ гарахагүйнь гэжэ Намжал ойлгобо. «Үгы даа, суглаал зарлуулаа һаа дээрэ», — гэжэ тэрэ эрид шиидэбэ. — Яба хүн бүхэн Сэрээтэрэй энэ ябадал тухай  өөрынгөө һанамжые хэлэг».

Нилээн орой болоһон хойно хоёр хүбүүд дэнгээ унтараажа, абяа аниргүй унтахаа хэбтэбэд. Тиигэбэшье үшөөл үни болотор тэдэнэй унтажа ядажа эрьелдэхэнь, тиихэдэнь шэрээгэйнь жэбэрэнги пружинын аягүйгөөр хахинахань, үе болоод-лэ хэнэйньшьеб һанаа алдахань дуулдаһаар лэ байба.

Харин газаа нарииханаар, уянгатайгаар һалхин улина, заримдаа шангадаад ерэхэдээ, сонхын няалта саарһые һанаанда үрүүтэйгээр, хашартайгаар даржагануулна. Энэ харанхы тосхон соо, хаанаб даа тэрээгүүр, мүн лэ иимэ харанхы гэрнүүд соо хүнүүд һанаа амгалан бүхэ нойроор унтанад. Зүгөөр… үгы даа, булташье бэшэ. Доржима сохом унтанагүй. Һалхинай хүүехые шагнажа, харанхы уруу шэртэшэнхэй, өөрынгөө хүхюугүйхэн бодолнуудта тамалуулан, тэрэ мүн лэ унтаагүй хэбтэнэ ёһотой.

Харин Альбина?

Альбина…Альбина унтаатайл гээб даа,- гэжэ Намжал гомдолтойгоор бодобо.- Сохом унтаһан байха. Эх, Альбина, Альбина… «Далай дээрэ онгосонууд мэтэ» гэһэн тугаарай Сэрээтэрэй үгэнүүд хаанаһаашьеб Намжалай зосоо оробо. Хэзээб даа нэгэтэ Намжалдашье иимэ үдэр тудажа болохо гээшэ гү? Ямаршье тиимэ шалтаггүй шэнги аад, Намжалай зүрхэн саанаһаа, голһоо, хэнэйшьеб бажууһан юумэндэл, даамайгаар хүндүүлхэйтэн шархирба.

Сонхын саана нөөхил харанхы, нөөхил һалхин… Нэгэл жэгдээр, залхуутайгаар, сухал хүрэмэ һанаа амараар Сэрээтэр хурхирна.

Яаһан ута гээшэб даа үбэлэй һүни…

 

XV

Декабриин эхеэр гансата нялуунаар дулааржа, хоёр үдэр соо ото томонууд, няалдангир саһаар абаахайлба. Үйлсэ, тосхоной гэрнүүд, тала гүбээнүүдые тэрэ шэнээр сагаадажа, хун шубуунай хөөбэр хүнжэлөөр дүмүүхэн хушаба. Хоёр үдэрэй туршада бүүдэгэр, аали намдуун байжа, оршон тойронхи зөөлэхэн энэ хушалга доро дууран һажаба.

Харин һүниин тэнгһээ эхилээд һалхилжа, үглөөгүүр тээшэ нюдэ хараха зайгүй бүтүү бордоһолбо.

Намжалай һургуулидаа ошоходонь, магазинай хажуудахи харшада хадаатай хүхэ бэхээр бэшэһэн соносхол, нэгэ шэгшэгһээ няалтаһаа хобхоршонхой, һалхинда дарбагашажа байба. «Мүнөө үдэшын 5 сагта партком соо комсомолой хамтын сүглаан болохо», — гэжэ Намжал уншаба. Хэлсэхэ асуудалнуудай дунда «комсомолой гэшүүн Дармаев Сэрээтэрэй ёһо буруу ябадал тухай» гэһэн тусхай хүсэнэг байба.

Хэзээшьеб, һаяар иимэ суглаан зарлагдаха, тэрээн дээрэ Сэрээтэр тухай хэлсээн болохо гэжэ мэдэжэшье ябаһан һаа, энэ соносхол харахадаа, Намжал юундэшьеб бард гэхэдэл гэбэ.

— Тиихэдээ мүнөө үдэшэ юм ха юм даа, — гэжэ лаблаһан юумэндэл, тэрэ аман соогоо дабтаба. — Табан сагта…

Һүүлэй үедэ шүнтыжэ, ямаршьеб барагар, эреэн гоохор болошоһон Доржимагай шарай һанаандань оробо. Комсомолой урда энэ асуудал табихамнай гү гэхэдэнь, «үгы, үгы, гансал иимэ юумэн хэрэггүй?» гэжэ Доржимагай ухаа алдаһыень һанаба. Яагаа хаб Доржима — энэ суглаан тухай дуулаа гээшэ гү, али үгы гү? Дуулаһан байха, юундэб гэхэдэ, комитедээрхин тэрээнтэй заабол хөөрэлдэһэн, хэлсэһэн байха. Теэд суглаанда ерэхэ гээшэ гү?

Бүхэли үдэртөө — хэшээлдээшье, багшанарай таһаг соошье байхадань — энэ суглаан Намжалай зосооһоо гарабагүй. Мүнөө үдэшэ ганса Сэрээтэр Доржима хоёр тухай хэлсээн болоод дүүрэхэгүй гэжэ Намжал бодожо байба. Энээнэй һүүлээр тэрэнэйшье ажабайдалда заатагүй ямар нэгэн юумэн хубилха байна. Теэд ямар юумэн?

Һургуулидаа, хэшээлнүүдэй забһарта, зон соо энээн тушаа хүсэд һайн бодохо аргань болобогүй.

«Нэн түрүүн, — гэжэ һүүлдэ гэртээ ерэһэн хойноо Намжал шиидэбэ. — Сэрээтэр бидэ хоёр хойшолонгүй халбагаа хахарба зон бэзэбди. Энэшье ойлгосотой — яһала болохол ёһоороо болохо. Мүнөөшье бэшэ һаа, хэзээ нэгэтэ иимэ юумэн болохо һэн. Харин Доржима… Энэ суглаан намһаа гараһан хэрэг гэжэ тэрэ сохом тухайлһан байха. Теэд намда тиихэдэ һэжэгтэйгээр хандажа байһан хүн, мүнөө, суглаанай һүүлээр бүри яахань гээшэб? Теэд ши буруу ойлгоош, Доржима. Ши омог зантайш, Доржима. Өөрынгөө энэ хохидолой түлөө ши өөрыгөө, гансал өөрыгөө гэмнэхэ гэжэ бодонош, муу һайнаа зондо зарлахаяа эшэнэш, аягүйрхэнэш, Сэрээтэрэй урда хэзээдэшье доро унахагүйш. Ши тиигэжэ шадахаш — би шамайе мэдэнэб, би шамда этигэнэб. Энэ суглаан шамда туһашье хүргэхэгүй, юундэб гэхэдэ, алдуу хэгдэхээ хэгдээ, мүнөө хожом, үнгэрһэн юумые тэхэрюулхэгүйш — ши зүбши. Теэд энэ суглаан хэрэгтэй. Заатагүй. Ойлгоно гүш, Доржима? Зоной урда Сэрээтэрые гаргажа, ямар зосоохитой, ямар бодолтой хүн бэ гэжэ бултанда харуулха хэрэгтэй. Тэрэгүйдэ баһа нэгэ гэнэн хүнэй хонгор сэдьхэл эрьюулжэ, төөрюулжэ магадгүй. Ойлгоно гүш? Ши намайе зүбөөр ойлгохо гэжэ найданам».

Сэрээтэр үдэшэ болотор гэртээ үзэгдэбэгүй. Найма дүтэлүүлээд, Намжал хубсалжа, колхозой правлени уруу ошобо.

Правлениин гэшхүүр дээрэ хэдэн хүнүүдэй бараан дүрсэнүүд харанхы соо һүүрылдэн байба. Тамхи татахадань, галынь һалхинда үлеэгдэжэ үни бутаран ошотоно, тиихэдэнь тэдэнэр яаража, һөөргэнь, хамсы уруугаа нюунад. Юушьеб бүтүүхэн хөөрэлдэжэ байһанаа, Намжалай хажуугаарнь гарахада, шиидгүй боложо, харгы гарган, хажуу тээшээ зайлажа үгэбэд.

— Һайнууд байна.

Хэншье Намжалай мэндэдэ харюусабагүй. Харанхышье һаань, Намжал тэдээн соо Сэрээтэрэй набтархан, газарлиг дүрсые тухайлжа илгаруулба. Бэшыень онолжо танибагүй. Дундуурнь гарахадаа, Намжал ара нюргандаа тэдэнэй анхаралтай хараса мэдэрбэ. Үүдэ орожо ябахадаа, хэнэйшьеб бүдэхир, мохитой хоолойгоор:

— Барагхан гээб даа… — гэхые дуулаба. Бэшэниинь бүдүүн наринаар үүрһээлдэжэ, хур-хар энеэлдэбэ. Ямар нэгэн ондоо, хүхюун, энеэдэтэй юумэн тухай тэдэ хөөрэлдэжэшье болоо. Зүгөөр Намжал «зорюута намайе дуулаг гэжэ хэлээ байна» гэжэ шиидэбэ.

Партком соо гэрэлтэй, пеэшэниинь арай яаража хааһан янзатай, бага угаартай, махоркын утаанай эхүүн, хүндэ үнэртэй байба. Зон ехэшье олон бэшэ, гол түлэб центрэйхин, мүн дүтын гүүртэнүүдһээ хэдэн хүн сугларанхай байба. Намжал хэды механизатор хүбүүдые, мүн пеэшэнэй хажуудахи углууда сугларжа һууһан бүлэг басагадай гурба дүрбыень таниба.

Басагад хэлсэһэн юумэдэл, булта эрьежэ Намжалые хараба. Тэдэнэй харасада ямаршьеб хэмһээ үлүүсэ һонирхоһон, ажаглаһанай тэмдэг обёоржо, юундэшьеб аягүйрхэбэ. Тиигэхэ бүреэ һэнгэргүй шангаар хэлэхые оролдожо:

— Бүгэдэндэ амгалан үдэшые, — гэбэ. Хоолойнь хаташаһан юм шэнгеэр таһалдажа, энэ мэндэнь өөртэнь ехэ нарииханаар, һүлэмхи, бирагүйхэнөөр дуулдаба. Ногоон сэмбэ хушалтатай ута столой саагуур газетэ, журнал хаража һууһан хэдэн хүбүүд Намжал уруу зэргэ тархяа үргэжэ, даруугаар мэндэшэлбэ. Намжал бага зурхөө даража, хүнэй харасаһаа зайлаха һанаатай, таатай һуури бэдэржэ хараашалба. Ута столой саада үзүүртэ хүндэлдүүлэн табиһан парторгын столые тойрожо байһан хүнүүд тээһээ эхэнэр хүнэй сордом хоолой Намжалые шангаар дуудаба.

— Намжал Бадмаевич, наашаа ябагты.

Намжал баярлажа, түргэхэн тэдээн тээшэ ошобо. Взносоо түлэхэеэ хүлеэжэ байгшад бага хажуу тээшээ боложо, Намжалые табиба.

— Һайн байнат, Сэрэгма, — гэжэ Намжал аман дээрэ солгёоншье һаа, саагуураа бодомжотой, ухаамсар секретарь басагые мэндэшэлбэ. — Зомнай яажа байнаб, суглархаар гү?

— Яаха гээшэбибди, Намжал Бадмаевич? — гэжэ Сэрэгма урдаһаань баһал асуудалаар угтаба. — Зоншье сугларха. Машина ошонхой. Иигэд гэһээр ерэхэ байха. Харин Доржимамнай, Намжал Бадмаевич?.. Доржимамнай суглаанда ерэхээ голоо таһа арсаад байнабшибы даа. Тиихэдэнь яаха зонбибди?

-Тиигэнэ гү? — гэжэ Намжал асууба. Теэд бишыхашье гайхабагүй.

-Тиигээ ааб даа. Оромтой юумэшье хэлэжэ үгэнэгүй — хайшаа басаган бөө, саашаа!

— Зүб лэ даа, Доржима ерэхэгүй байха, — гэжэ Намжал өөртэеэ хөөрэлдэһэн юумэдэл дуугарба.

— Теэд бидэ тиигэхэдэнь яаха зонбибди?

— Яаха?

— Яаха гэжэ теэд юум даа? Наада захань — энэ асуудалаар үгэшье хэлэхэ хүн үгы бэшэ гү? Доржимагай өөрынь хөөрэжэ үгөөгүйдэ, бэшэ хэн дууһыень, үлүү дутуугүйгөөр суглаанда хэлэжэ үгэхэ юм. Сэрээтэр байһые байһан соонь хөөрэхэ һэн гү…

Намжал юун тухай хөөрэлдөөнэй боложо байһые һаял ойлгоһон юумэндэл:

• Аа, — гэбэ. — Теэд хэн энэ асуудал бэлэдхэһэн юм?

— Сэрэн-Дулмада үгөө болоо һэнби даа. Теэд тэрэш «бил, бил өөрөө гэмтэйб» гэхэһээ бэшэ ондоо, хүндэ хэрэгтэй юумэ хэлэжэ үгэнэгүй. Тугаархана болотор ядаад лэ, һүүлдэ «хэн таниие гуйгаа һэм, өөһэдөөл хэхэл гэлсээ хадаа намгүйгөөр өөһэдөө хэгты» гэжэ сухалдана, үлдүүлээд ерээб гэжэ ерээл даа. Тиихэдэнь хүн яаха ёһотой юм бэ?

Намжал бодолгото боложо, хэды соо абяагүй зогсобо. Сэрэгма урдаһаань хаража, юун гэхыень тодожо абахаар бэлэн хүлеэшэнхэй һууба.

• Тиигэбэл… тон аргын үгы һаа, миниишье хэлэхэдэ болоно ааб даа.

Хахад час тухай болоһон хойно машина абяа гаража, дуу дорьбоон болоһоор, правлениин газаа тогтошобо. Тэрэ бэеэрээ хэдэн олон хүнүүд хэрэлсы, коридор соогуур түбэрэлдэн, үүдэн сэлигдэжэ, энеэдэ наадан, сагаан жабартай хамта хүйтэндэ улайлдашаһан хүбүүд, басагад түрисэлдэн орожо ерэбэд.

Уданшьегүй суглаан эхилбэ.

Сэрээтэр тухай хэлсэхэ асуудал хүрэтэрөө суглаан нэгэ жэгдэ, бүхы суглаануудай үнгэрдэг лэ заншалаар ябаба. Гурбан залуухан хүбүүд комсомолдо абтаба. Тиигээд партиин һүүлшын Пленумэй тогтоолнууд зүбшэгдэжэ, тэдэниие бэелүүлхэ хэрэгтэ колхозой комсомолшуудай урдахи зорилгонууд, малай түл, илангаяа хурьга абалгаар залуушуулай хамтын болон малшан бүхэнэй уялганууд хэлсэгдэн абтаба.

Һүүлээрнь Намжалай ээлжээн болобо. Зүрхэнэйнгөө гэнтэ шанга шангаар сохилжо, үбдэгэйнгөө аягүйгөөр һуларан, жэжэхэнээр, таһалгаряагүйгөөр шэшэржэ байһые тэрэ ажаглаба. Тиигэбэшье бэеэ гартаа бүхөөр адхажа, шиидэмгэйгээр урда гараба. Урдуурнь һууһан барбагар улаан толбонуудай байн байн илгаржа, туд тудтаа, ондо ондоо түхэл, маягтай нюурнууд боложо тобойлдоходонь, Намжал гансата уушхаржа, зосоонь уужам, сүлөөтэй шэнги болошобо. Хүн бүхэн тэрэнэй дуугархые хүлеэшэнхэй, абяагүйнүүд һууба. Гэр соо шиид гэхэ абяагүй. Гансал һалхинай газаа хүсэтэйгөөр хүүехые Намжал түр зуура ойлгобо. Тиигээд тэрэнэй нюдэн хойгуур, булан тушаа һууһан Сэрээтэрэй һэримжэтэй, хорон харасатай уулзашаба. Үзүүртэй, хурса жаданууд мэтэ, тэдэнэй хараса агшан зуура бэе бэеэ хадхан тулгаба. Намжал Сэрээтэр хоёрой энэ тэмсэл шангаар, абяагүйгөөр, хэндэшье мэдэгдэхэгүйгөөр үргэлжэлбэ. Теэд уданшьегүй Сэрээтэрэй жадын үзүүр мохожо, тэрэнь хуха буужа, газарта унашаба. Зүгөөр Сэрээхэрэй ойгуурхи хэдэн хүбүүд Намжал тээшэ баһамгай, дээрэлхүүгээр харанхайнууд һуубад. Намар, һая ерээд байхадаа, Сэрээтэртэй сайлалгын гэртэ ороходомнай, архи уужа һуугааша механизатор хүбүүд хаям гэжэ Намжал тэдэниие тухайлба. Тугаар, орожо ябахадаа, хэрэлсы дээрэ дуулаһан үгэнүүдынь һанаандань ороодхибо. Эдэ Сэрээтэртэй миин лэ холбоорилдоогүй байна гэжэ Намжал ойлгобо. Эдэнтэй хэзээдэшье туласалдаха болохомнай, тиихэдээ хэнэймнай илажа гараха диилэнхидээ намһаа дулдыдаха байна гэжэ тэрэ ойлгобо. Тиигээд хоёр гараараа стол бүхөөр тулгалжа, яаралгүй, нэгэ жэгдээр Сэрээтэр тухай, Доржима тухай, тэдэнэй болон өөрынгөө хоорондохи харилсаан тухай бүхы мэдэхэ юумэеэ дууһынь, юушье үлөөнгүйгөөр суглаанда хөөрэжэ эхилбэ.

Түрүүшээр суглаан яһалал гэмгүй үргэлжэлбэ. Хүнүүд Намжалай хөөрэхые анхаралтайгаар шагнаба. Энээнииень харахадаа, Намжал найдамтай түшэлгэтэй болоһондол, хоолойнь бүри жэгдэ, түбшэн болобо. Зүгөөр тэрэнэй һүни, үйлсэдэ Доржиматай хөөрэлдэһэн тухайгаа хэлэжэ эхилхэдэнь, Сэрээтэрэй ойгуурхи хүбүүдэй нэгэн — үндэр, тээхэгэр хара Балдан гэжэ хүбүүн — гараа үргэнгөө Намжал тээшэ хэсылдин нугаржа, наадалһаншуугаар, ёгтолон, мохитой бүдэхир хоолойгоор:

• Нүхэр багша, асуудал танһаа һуража болохо гү? — гэбэ.

«Эхилхэнь хаям» гэжэ Намжал бодобо. Суглаанай турүүлэгшэ басаган карандашаар уһатай графин тоншожо, аргасаангяар хэлэбэ:

— Һуугыш даа, Балдан, дүүргэһэн хойнонь асууна аабзаш.

Хажуудуулдаа, зэргэлжэ һуугшадтаа хэлэһэн хэбэртэйшье һаа, зорюута бултанай дуулахаар енгүүгээр дуугаран, Балдан һууба:

• Аа… маншануу, юрын зон асуудалшье һураха эрхэгүй зомди-и?..

— Маниие һургаһанайнгаа түлөө энэ багшамнай ехэ мүнгэ абадаг юм гү? —  гэжэ хэнэйшьеб хэлэхые Намжал дуулаба. Бэшэниинь бүтүүгээр энеэлдэбэ. Суглаанда һуугшад дураа гутангяар:

— Ш-шш! — гэлдэжэ, тэдээн тээшэ хёлгошолдобо. Түрүүлэгшэ басаган дахин графин тоншобо. Намжал тэһэршэн алдабашье, шадал соогоо бэеэ барижа, саашань үргэлжэлбэ. «Тэдэниие тоохогүй, хэлэхэ гэһэн юумэеэ мартангүй, бултыень хэлэхэ» гэжэ тэрэ зосоогоо шиидэбэ. Гэбэшье сухалаа хүрэһэндөө тугаарайнгаа нэгэ жэгдэ хөөрөөнэй утаһа алдажа, тэрэнь таһархай, эмхигүй болобо. Теэд үнишье болоогүй байтар хойто талаһаа баһа хэншьеб хоолойгоо хубилгахые оролдон һүхирбэ:

— Хүрөө болоо, хэды болотор шалиха юм!

— Үглөөгүүр орой болотор унтаха зондо хамаагүй ааб даа, харин бидэ… — гээд, баһа нэгэн дэмжэхэ гэһэн аад, дүүргэжэ үрдингүй, сошордомгойгоор абяагүй болошобо.

Намжалшье залд гэшэбэ. Сэрэгма шангаар стол ёбороод, гүйжэ бодошобо. Тиигээд хойгуурхи һандайнууд тээшэ хоротойгоор нюдөө үзүүрлэжэ, һанагдаагүй аалиханаар асууба:

• Хэн — «бидэ»? Ши гүш даа, Балдан?

Абяа шэмээгүй болошобо. Сэрэгмагай стол тулгаһан бишыхан нюдаргын сайшанхай, һалганажа байхыень Намжал обёорбо.

Балдан аягүйрхэн нюдэеэ буулгажа:

• Би гү? — гэжэ гайхаһаншагаар тархяа һэжэрбэ. — Би бэшэлби.

Энэ шэмээгүйн дунда, сонхын шэлэй хаха бутаран унашаһандал, ямаршьеб басаган шангаар, ханхинаса энеэжэрхибэ.

— Пэй… Хэдынһээ хойшо Балдамнай иимэ эртэшэ болошоһон юм бэ? Үсэгэлдэр энээнтэйш үбһэндэ ошохо болоод, бүхэли хахад үдэр соо һэрюулжэ ядаа бэшэ һаалди?

• Мангартай байгаа алтай?

Басагад дарья табилдан энеэлдэшэбэ. Хэншьеб амяа абажа ядан ядан бүтэбэ:

— Үглөөдэр манай һолоомодо ошохо ээлжээн юм һэн, яаһан һайн юм гээшэб. Хожомдожо гээгдэшэхэгүйн тула хэдыдэ бодохо гээшэбибди? Аа, Балданхан?

Саашаа энеэдэн даамжаран, хорогүй болон мүхэжэ, далим дээрэ гараба.

— Аа, шинии ээлжээн аад, Балдамнай иимэ шударгы, эртүүр бодохоор зэһээ бы? Харин гайхаалди.

Намжалай дүүргэтэр бэшэ хэншье һаалта хэбэгүй.

— Иимэ хүн манай зэргэдэ ябажа шадаха гээшэ гү, али үгы гү? Хүн бүхэн энээн тухай бодожо үзөөд, өөрынгөө һанагшые эндэ, нүхэдэйнгөө урда хэлэхэ, тиигээд суглаан энэ асуудалаар зүб, зохихо шиидхэбэри абаха аабза гэжэ найданаб.

Һүүлээрнь Сэрээтэрэй хэлэхыень суглаан баадхаба. Тэрэ урда гаража, хүнүүд уруу нюдөө үргэнгүй, хэды соо абяагүй столой шэгшэг шэмхэлбэ. Набтархан дээрээ бүри бишыхан болошоһон шэнги, шарайнь сухигар сагаан байба. Энэ олон зоной урда иимэ хэрэгээр гараад байһан хүнэй орондо Намжал бэеэ табяад үзэхэдөө, Сэрээтэрые хайрладаһаниинь хүрэбэ.

Арай гэжэ зосооһоо шахажа гаргаһандал:

— Би… — гээд, һүүлээрнь баһа дахин, бүри аалиханаар — би… — гэбэ. Тиигээд Сэрээтэр удаан абяа гаража шадабагүй.

— Түргэлыш энээнээ, үглөөгүүр эртэлжэ Балдамнай үбһэндэ ошохо аад, һааташахань, — гэжэ басагадай дундаһаа хэнииньшьеб томоотойгоор, үнэхөөрөө һанаата болоһон шэнгеэр хэлэбэ. Басагад дахин энеэлдэшэбэ. Сэрээтэр залд гэжэ, зон уруу тархяа үргөөд, дахин уруугаа харашаба.

— Сэрээтэр Дармаевич, эхилэгты, — гэжэ суглаанай түрүүлэгшэ графинаа тоншожо һануулба.

Сэрээтэр дахин нэгэ хүсэлжэ, аргааханаар, һүргүйгөөр эхилбэ.

• Би тэрээнтэй… Доржиматай… нёдондо танилсаа һэм…

Сэрээтэр байһан юумэеэ яһалал хүсэдөөр, байһан соонь хэлэһэн шэнгеэр хөөрэбэ. Бэеэшье тойруулжа ехэ аршалбагүй, Доржимаешье балай муушалбагүй. Зүгөөр хэлэгшээрнь болоо һаа, тэрэнэй тиимэл һаа ехэ муушье, гэмтэйшье юумэнь үгы байба.

— Хүлисыт ойлгоногүйлби, — гэжэ энээнһээ урагша ото абяагүй һууһан һүнэй фермые даадаг хүбүүн тэрэниие таһалба — Та… тиимэ дуратай байһан аад, юундэ тэрээхэн басагаа орхижорхиһон болонот даа? Гансал хээлитэй болоһондонь гү?

Энэ асуудалынь намдууханаар, даамайгаар Сэрээтэрэй улайха улаан нюурыень шаб гэмээр альгадажархиһан шэнги байба.

Түрүүлэгшэ басаган графинаа тоншобогүй. Сэрээтэр гансата улагад гэжэ, үг-маг гэһэн хэбэртэй болоод, торолдошобо. Сэрээтэрые харахадань, нохойнуудта, намнуулжа зайлаха, аргагүй болошоһон шандаган Намжалда һанагдаба.

Хүнэй ойлгохоор оромтой юумэ Сэрээтэр хэлэбэгүй.

Һүүлээрнь хэды соо суглаан абяагүй боложо, замхаба. Түрүүлэгшэ басаганай хэды гуйтар, урда гаража үгэ хэлэхэ хүн олдобогүй. «Иигээд дүүрэшэхэнь гээшэ гү, һанамжаяа хэлэхэ хүн олдоогүй гээшэ аал?» гэжэ Намжал айжа эхилбэ. Ара талаһаа хэншьеб аалиханаар үгэ эрибэ:

• Минии хэлээ һаа болохо гү?

Зон булта гэдэргээ эрьебэ. Сэрээтэрэй хажуудахи хүбүүдэй нэгэн бодожо,  яаралгүй урда гараба.

— Бидэ бултуулан энэ суглаан дээрэ хэлсэжэ, муу һайниинь хүсэд нягтаар тэнсүүлжэ, зохихо хэмжээ абаха ёһотойбди. Би тиигэжэ һананаб,- гэжэ тэрэ эхилбэ. Тиигээд бултан тээшэ хаража, харюу хүлеэн абяагүй болобо.

— Тиимэ ааб даа.

— Тиихэдээ иимэ байна. Хүн бүхэн хэһэн хэрэгэйнгээ түлөө харюусаха зэргэтэй — буруушье, зүбшье юумэ хээ һаа. Тиимэ һэн түлөөнь бидэ нэн түрүүн иигэжэ хэлсэхэ ёһотойбди: Сэрээтэр үхибүүн бэшэ. Юумэнэй муу һайниие мэдэхэ болоһон хүн. Тиимэ гүб даа?..

Хайшаашье годируулхаяа һанаһыень ойлгоогүй аад, суглаашад харюугүйгөөр саашань юун гэхыень хүлеэгээд һууба… Хэды хүлеэд гээд, хүнэй шиид гэхэгүй хада тэрэ дахин үргэлжэлбэ:

— …тиимэ һэн тула энэ хэрэгэй түлөө Сэрээтэршье, Доржимашье хоёр талаһаа тон адляар харюусаха ёһотой. Тиигэн гэһээ бидэ юундэ энэ бүхы юумые гансал Сэрээтэр дээрэ ашажархёод, гансал тэрэнэй гэм, тэрэнэй бурууе бэдэрхэ, гансал тэрэниие хэһээхэ гэжэ хэлсэхэ болоо зомбибди? Энэ тон буруу…

Эгээн һүүлшынь асуудал унгилжа байһан гал дээрэ адхажархиһан бензиндэл, хүнэй зосоо гал аһажаархиһан мэтэ болобо.

— Доржима байһаар ямар гэмтэй болобо гээшэб? — гэжэ басагад ухаа алдашаба.

— Хэды зэргын Сэрээтэр гэмтэйб, тэды шэнээн Доржима гэмтэй — ойлгосотой ха юм.

— Харыш, яагаа ухаатай юм!

— Энэ бэеэрнь судьяшье болгоо һаа!..

— Намда асуудал байна, болохо гү?

— Хэн түрүүн Доржимае мэхэлжэ үгэдөө оруулааб? Хэн түрүүн тэрэниие энэ болгоод хаяаб, хэлэл даа?

— Гуримтай, гуримтай, — гэжэ түрүүлэгшэ басаган дундууса оролсобо. Зон нэгэ багаха номгорбо.

— Нэн түрүүн — Сэрээтэрэй Доржимае мэхэлжэ нүхэсэһэн, үнэн зүрхэнһөө дурлажа нүхэсэһэн хоёрые таанад хаанаһаа мэдэбэт?

— Ши хаанаһаа мэдээбши?

— Дурлаа һаа мүнөө хаяха һэн гү?

— Нүхэдүүд, — гэжэ үгэ хэлэһэн хүбүүн гуйба, нэгэ бишыха аргаарыт даа. Сэрээтэр урдахияа мэдэхэ мэдэлшэн бэшэ ха юм, ойлгыт. Нэн түрүүн, эхилжэ нүхэсэхэдөө, Сэрээтэр Доржимае бирагүйхэн зантай хүн гэжэ мэдээгүй. Үнэхөөрнь хэлсэхэ болоо һаа — энэл даа бүхы Сэрээтэрэй гэм. Энээнһээ болохо хүн арбан жэл соо хамта һуугаад, арбан үхибүүтэй болоод һалагша бэшэ аал?..

Теэд зон тэрээндэ бэшэ үгэ дуугаруулбагүй.

• Хүрөө болоо!
• Намда үгэ үгыт!
• Намда…
• Асуудал һураа һаа болохо гү?

Сэрээтэрэй нүхэдэй хэдышье тэрэнээ аршалха гэжэ хүсэлөө һаань, тэдэнэй хоолой олоной абяан соо харюугүй шэнгэбэ. Һүниин тэн үнгэржэ байхада, һүнэй фермые даадаг хүбүүнэй дурадхалаар, суглаан иимэ шиидхэбэри гаргаба:

«Ёһо буруу ябадал гаргаһанайнь түлөө комсомолой гэшүүн Дармаев Сэрээтэртэ шанга выговор үгөөд, саашадаа хаража үзэхын, хүмүжүүлхын ту- лада комсомолойнь зэргэдэ орхихо…»

Энэ суглаанай һүүлээр ажабайдалдамни нэгэл юумэн хубилха гэжэ Намжал буруу зүгнөөгүй байба. Теэд хубилха саанаа, хүлеэһэн юумэнэйнь эгээн муунь тохёолдобо.

Хойто үдэрынь Намжал үйлсэдэ тушаан боложо Доржиматай уулзашаба. Намжалай мэндэдэшье харюусангүй, шиидэмгэйгээр хажуудань туласа ерээд, үзүүртэй нюдөөр тэрэниие шобто хадхажа, һанагдаагүй аалиханаар хэлэбэ:

• Суглаа эмхидхэһэнэйш түлөө тушаалыешни хэр ехээр дээшэлүүлээб?

Эдэ үгэнүүдынь альгадажархиһан шэнги хоротойгоор, үбшэнтэйгөөр Намжалые шэрбэбэ. Юуншье гээ һаа, дан иимэ юумэ Доржима хэлэхэ гэжэ һанаагүй Намжалай бахардажа, үгэшье хэлэжэ үрдеэгүйдэнь, Доржима гэдэргээшье харангүй саашаа ябашаба. Намжал яахашье мүрөө олонгүй, миин лэ хойноһоонь хараад, абяагүй үлэшэбэ.

 

XVI

Үбэлэй амаралта соо Альбина гэртээ, город орохоор түхеэрбэ. Үнинэй энээнииень мэдэжэшье ябаа һаа, гэртэнь орожо ерэн гэхэдээ, Намжал сошожо абаба. Хамаг юумэниинь баран хуряажа, обоолжорхинхой байба. Намжалай оро ороһоор, юушье ойлгоогүй шэнги, үүдэндэ бахардан зогсошохые харахадаа, Альбина тэрэниие наада барин энеэбэ:

Мне стали сниться страны, земли,

Дороги, дали и пути…

«Иигээд лэ ябахань ха юм даа», гэжэ Намжал гашуудалтайгаар бодобо. Урманиинь хухаржа, һалд һуушаһан шэнги болобо. Тиигэбэшье холо зосоогоо, ямаршьеб бишыхан найдалтайгаар асууба:

• Иихэдээ ябахашни бы даа?
• Ябаха даа,- гэжэ Альбина хүхюугээр харюусаба.
• Хэзээ?
• Үглөө үглөөгүүр. Автобусоор.

Намжал бэшэ юушье дуугарбагүй. Хубсаһаяашье тайлангүй, унтари хэбтэриинь хуряажархиһан зайдан ороной хажуудахи һандай тээшэ ошожо, эзэгүй юумэдэл хүндөөр һуушаба. Альбина гансата энеэхэеэ болижо, хажуудань ерээд, зөөлэхэн, дулаахан гэдэһээрээ Намжалда няалдажа, богонихоноор тайруулһан үһыень иишэ тиишэнь үрзылдэтэр бусайдуулан, һанаата болонгёор асууба:

• Яанабши, Намжал?
• Яанабиб?
• Теэд юундэ иимэ… Ямарбши?
• Ямар?
• Хүхюугүй. Хүдөөлгэнһөө ябаһан хүндэл адлилши.

Намжал енгүүтэйгээр миһэд гэбэ:

• Хүхихөөр ямар шалтаг байнаб?
• Теэд би миин лэ арба хоноод ерэхэ ха юмбиб.
• Аяар арба хоноод…

Альбина Намжалые хойноһоонь хүзүүдэжэ, дүмүүхэнээр тэбэрибэ. Тиигээд хасараа Намжалай һаншагта няажа, бишыхан хэдэр үхибүү аргадаһаншуу хасар уруунь халуунаар амилба:

— Миии лэ арбахан хоног ха юм даа. Тиигээд би бусахал гүби-и. Харин ши эрэ хүн ха юмши. Ехээр уйдангүйгөөр хүлеэгээд байхаш — тиимэ гүб даа?

Тэрээнэй энэ зөөлэхэн, дулаахан альганууд, халуун, зүрхэ сорьёмо амисхаалһаа Намжалай бүхы голхорол хабарай нимгэхэн хирмаг мэтээр хайлан шэлэбэ.

— Альбина… Альбина… — гэжэ, маани уншаһандал, энэ илдам нэрые аман соогоо гүбэрэн дабтаба.

Хэзээ нэгэтэ, багадаа, эжыдээ эрхэлһэн мэтээр энэ басаганда эрхэлхэ, энхэрүүлхэ, хайрлуулха дураниинь хүрэбэ. Бишыхан альгануудыень хоёр гартаа абажа, хасартаа шангаар няагаад, нюдөө анижа, удаан хүдэлэнгүй һууба.

— Мэдэнэ гүш, Намжал, — гээд, Альбина дүмүүхэнээршье һаа, нэтэрүүгээр гарнуудаа һугалба. Тиигээд ойро зуура Намжалай нюдэ уруу хүхюунээр, мэхэтэйгээр хараад зогсобо.- Мэнэ гэһээр би шамда нэгэ ехэ һонин юумэ харуулхаб.

Номойнгоо шкафай һугалга соохи юумэ иишэ тиишэнь этэрээд, бишыхан шабар боксерой дүрсэхэниие асаржа, Намжалай хамарайнь урдахана һэнжэлзүүлбэ:

• Энеэдэтэй аабза?

Ута ёдогор хамартай, бэрэ бэлтэгэрнүүд нюдэтэй, дэрсэгэрнүүд шэхэндээ хүрэтэр заапайшаһан аматай энэ дүрсэхэн үнэхөөрөөшье хүнииел энеэлгэхын тулада хэгдэһэн байгаа ха. Теэд Намжалай энеэдэһэн хүрэбэгүй. Абяагүй мүрөө хабшаад, яахаашье һанаһыень ойлгожо ядан, Намжал Альбина уруу хараад һууба.

— Бари, — гэжэ тэрээхэн дүрсэеэ Альбина Намжалда һарбайба.- Уйдахагүйншни тула.

Альбина аргагүй зосоогоо баяртай байна гэжэ тэрэ мэдэжэ һууба. Тиигэбэшье тэрэ баяраа Намжалда мэдүүлхэеэ аягүйрхэжэ нюуна. Тэрэ аһан шадалаараа Намжалые хүхеэхэ, аргадаха гэжэ оролдоно. Теэд тииһэнэй хэрэг бии аал даа?

— Альбина, — гэбэ аргаахан Намжал. Тиигээд бодожо, гэр соогуур нюргаа үргэлөөд, хэды еды гэшхэлбэ. — Шамда эндэһээ ябахадашни хамаагүй гү?

— ??-  Альбина урдаһаань гайхаһан янзатайгаар хараад байба.

— Үлүү ойлгосотойгоор юун гэхэ юм даа? Юрэдөөл… ябаха болоходоо уйданагүй гүш?

— Юун гэнэ гээшэбши даа, Намжал? — гэжэ Альбина ухаа алдаба. — Ойлгыш, аяар хахад жэл соо нэгэ дахин гэртээ ошохомни ха юм. Юундэ уйдаха гээшэбиб.

Нэгэн ёһоороо тиимэшье даа гэжэ Намжал дотороо зүбшөөбэ.

Бүхэли хахад жэл соо эндэ байгаад, гэртээ ошохо гээшэ ехэ хэрэг. Илангаяа басагадта. Илангаяа иимэ Альбина шэнги гэр бүлын ганса, эрхэ бэрхэ басагадта. Харин тэрэ гэрынь театртай, ресторантай, стадионтой, катогтой городто байхадань — иимэ юушьегүй хүдөөдэ үни удаан байһан хүнэй баярлахань гайхалгүй.

Альбинын ямар жаргалтайгаар тэрэ городоороо, театр, кинонуудаар зайхыень Намжал ойро зуурахана ухаандаа шэбшээд үзэбэ. «Хүхюутэй, зугааша, һонин нүхэдөөрөө…»

Намжалай зосоо дахин гомдолтой, жүтөөншэ мэдэрэл түрэжэ эхилбэ: «Харин би?»

• Шамда хамаагүй байна даа: город, нүхэдшни… Харин би?..

— Мэдэнэб, Намжал, мэдэнэб. Теэд бишыха тэсыш даа.

— Үгы, ши юушье мэдэнэгүйш.

Тиигээд Намжал комсомолой суглаан тухай, Сэрээтэр Доржима хоёр тухай, Сэрээтэртэеэ эбгүй болоһон тухайгаа хөөрэжэ эхилбэ.

— Сэрээтэр тэрэ басаган хоёрой яахадашье шамда ямар хэрэг бэ? — гэжэ Альбина тэсэжэ ядангяар гайхан таһалба.

— Хэлэнэ бэшэ аалби — Сэрээтэртэй хэрэлдээбди.

— Үгы теэд — юундэ?

— Тэрэл Доржимагай түлөө ааб даа.

Альбина гэнтэ шангаар эльгэ хатан энеэжэрхибэ. Удаан дуугаржа ядаба. Һүүлэй һүүлдэ эгшэлгэн соогуураа арайл гэжэ гүбэрбэ:

• Шимни тиимэл һаа ехээр тэрэ басаганда дурлашоо хүн гүш?

Яахадаашье Альбина Доржимагай али тухай хүндэ байдалда ороһые ойлгохогүй ха даа гэжэ һанахадаа, Намжалай дураниинь гутажа захалба.

• Ши үнэхөөрөө ойлгоногүй гүш, али зорёолно гүш?

Альбина һаял номгорбо:

— Зай, зай, бү сухалдыш даа, Намжал, би наадажа тиигэнэб. Теэд хэн гэмтэйб? Өөрөөл ха юм. Тиигээдшье али олон дайдын басагадай түлөө иигэжэ сэдьхэлээ хёморһоной үрэ бии аал?

Доржимагай яажа өөдөө болоһон, һураһан тухайнь, абгайхан болон тэрэнэйнь улаан сурба, хүсэдэг хүсэл ба мүнөөдэрэйнь байдал тухай  — бултыень Альбинада хөөрэхэ гэжэ һанаһан аад, Намжал юундэшьеб бэеэ барижа, юушье хэлэбэгүй. Үнэхөөрөөшье «үрэ бии аал даа?»

Һүни орой Альбина Намжалые үдэшэжэ, тэдэнэр газаа гараба. Газаа гэрэлтэй дунгигар. Бүхы тосхон зүүдээ манан, шэмээгүйгөөр унтана. Гансал үйлсөөр татаһан зайн галай шабын түмэр хорон шанга һалхинда дааран, утаар гангиналдана.

Намжал Альбинын мүр дээгүүрээ хэдэрһэн пальтогойнь захые бодхожо, хоёр гараараа шэхэндэнь хашаба. Тиигээд тархииень бэе уруугаа дүтэлүүлжэ, шарайень харасадаа, сэдьхэлдээ бүхөөр хадууха гэһэндэл, нюурыень удаан, наринаар шэнжэлэн гэтэбэ. Энэ долгитоһон, урдаһан зөөлэхэн хара торгон мэтэ үһэн… Утанууд һорьмоһотой, урдаһаань сэхэ хараһан ехэнүүд, гүнзэгы, оёоргүй гүнзэгы нюдэд… Энэ танил, дүтэ түрэл нюур… Дэлхэй дээрэ ори гансахан иимэ нюур… Теэд юундэ нюурынь иимэ амигүй мэтэ сухигар сагаан гээшэб даа? Магад һарын толонһоо тиигэнэ гү?

Альбина нюдээ доошонь буулгажа, аалихан, шэбэнэхэ тооной хэлэбэ:

• Юундэ ши иигэжэ харанаш, Намжал?
• Би шамайе һанажа абахаа хүсэнэб.
• Теэд, бидэ хахасан хахасахаяа байна бэшэбди.

— Тиимэл даа, мэдэнэб. Теэд юундэшьеб намда ехэ хүндэ байна. Мэдэнэгүйб — юундэ тиинэб?

Альбина харюусабагүй, уруугаа хараһан зандаал байба.

«Альбина, Альбина, инаг, түрэл басагамни. Шамда баһа хүндэ гү? Юундэ ши бэгзынэш? Али даарана гүш? Даараа һаашни, би дулаасуулхаб. Тороо һааш — бодхоохоб. Би шинииб, Альбина, дууһан, бүхыгөөрөө шинииб. Ойлгоно гүш, Альбина? Харин ши? Хэнэйбши, ши Альбина?»

Намжал Альбиные шангаар хам тэбэрижэ, хүйтэхэн хасарыень дахан, хасараа няаба. Тэрэнэй уралынь ямаршьеб халуун юумэндэ хайруулжа, дүлэ залгиһандал, аминиинь хаагдажа, бүхы бэень дагжа һүрэшэбэ. Намжал нюдөө анижа, һогтошоһон юумэндэл дээрэ дээрэһээнь шэбэнэбэ:

— Альбина, би шамда дуратайб! Дуратайб, ойлгоно гүш, Альбина?! Би шамгүйгөөр байжа шадахагүйб…

Гэнтэ юуншьеб Намжалай сээжэ уруу шангаар, ёборхо тооной түлхижэ, гарнуудынь эзэгүйгөөр агаар һабардан үлэшэбэ. Нюдөө нээхэдэнь, Альбина хажуудань үгы, тээ саанахана ошонхой, урдаһаань сэхэ харашоод байба. Тэрэнэй бүхы дүрсэнь мэнэ мэнэ һүрэшэхөө байһан миисгэйдэл харагдаба. Юунэйшье болоһые ойлгожо ядаһан мэтэ, хэды соо абяагүйгөөр бэе бэеэ гэтэлсэн зогсобод. Тиигээд Намжал Альбина тээшэ нэгэ алхам даб гээд:

• Альбина, — гэжэ аалихан дуудаба.

Альбина Намжалһаа нюдөө һалгаангүй, мүн лэ гэдэргээ нэгэ алхам хэбэ.

• Альбина, хүлеэгыш даа, байгыш.

Альбина гэдэргээ ябажал ябаба.

— Үгы, үгы, Намжал… Хүйтэн. Даарашооб. Шамдашье хүйтэн… Ши гэртээ хари, унта… Намдашье үглөөгүүр эртэ бодохо хэрэгтэй…

Намжал хойноһоонь аалихан дахасалдаба.

Гэнтэ Альбина ямар нэгэн юумэнһээ сошоһондол, хэрэлсы дээрээ гүйжэ гараад, үүдээ хаб-яб шэбхэдэжэрхибэ.

Мүнөө һая дэлбэршэхэеэ, тэһэршэхэеэ байһан сээжэнь, хиигээ табижархиһан бүмбэгэдэл, гансата хооһоржо, һалд гэшэбэ. Эсэнгеэр һөөргөө бусажа, Намжал хорёо түшэбэ. Тархи соонь ямаршье бодолгүй, мүн лэ баһа жэгтэй хооһон мэтэ болошобо. Уһанһаа гаргажархиһан загаһандал, амаа ангайжа, өөдөө хараад, тархяараа хорёогой һаднаг тулгалан, жабартай хурса агаар ехэ ехээр гудамхин һоробо.

Шанха оройдонь, үндэр сиидэм тэнгэриин тоонодо, һолонготон хүреэтэһэн арбан табанай һарын бишыхан толи ялбайна.

Намжал хүл гарайнгаа дааража, хүрэшэтэр зогсожол байба. Хүдэлхэшье шэнээниинь үгы шэнги. Миии лэ иигээд хүдэлэншьегүй, бодолшьегүй байжал байжал байдаг һаа…

Намжалай дахин дээшээ харахадань, мүнөөхи хүреэтэһэн арбан табанай һарын ялагар толи, мянга түмэн мүшэд байрадаа. Намжалай мэхэлүүлшэһые наада хараһандал, энеэбхилэлдэн, эмнилдэн байба. Гансал дун сагаан хун шубуудай һүрэгтэл үүлэд һалхинда туулган зүүн тээшээ яаруу түргэн, дууһашагүйгөөр урдажал байба.

Мэхэлэгдэһэндээ Намжалшье голхорбогүй. Зосоонь ямаршьеб хүнгэн, сэлмэг, гэрэлтэй болошобо. Юундэшьеб уйгаргүй шангаар эшхэржэрхихэ гү, али хайшаашьеб хүлэйнгөө түргэниие мэдүүлэн түгшэтэрөө, унатараа гүйшэхэ дураниинь хүрэбэ. Арай гэжэ бэеэ барин, түргэншэгшье һаа, түбшэн даруугаар гэр тээшээ алхалба.

Гэртээ оро оромсоороо Альбинынгаа бэлэглэһэн боксёрхоной дүрсые шэрээгэйнгээ дээдэхи хадааһанда бүхэлэн үлгэбэ. Тиигээд хубсаһаа түргэхэн тайлажа хаяад, унтаридаа оробо.

Тоомоо таһаржа, шабар боксёрхондоо аляагаар эмнижэрхёод, тархи соогоо энэ гэхэ бодолгүйгөөр тэрэнээ удаан шэртэжэ хэбтэбэ. Харин тэрэнь Намжалые тоогоогүй мэтэ, бишыхашье анхарангүй, хайшаашьеб хии уруу харашанхай, хэн нэгэниие наада бариһаншагаар заапайшатараа энеэжэл байба.

Үглөөгүүр Намжал Альбиные үдэшэжэ үрдибэгүй — дан орой бодошобо. Сохом ябаһыень хараагүйдөө тиигээ гү — юундэшьеб Альбина эндээ, гэртэнь гүйжэ ошоо һаань, үнөөхил ута эреэн халаадаараа илдамаар энеэбхилэн угтажа байха шэнгеэр зосоонь ороод һалабагүй. «Үгы ааб даа, зааташьегүй ябаһан байха» гэжэ хэды ухаагаараа туйлабашье, һүүлэй һүүлдэ эжэлбэгүй: «Магад ямар нэгэн һанагдаагүй шалтаг болоод үлэшөөгүй ха гү даа?»

Мэгдэжэ байжа хубсалаад, гэрыень туласа шахуу гүйжэ ошоходонь, үүдэндэнь хуушан, бага жэбэтэй томо хара суурга байба. Юундэшьеб Намжалай зосоо:

• Хаанаһаа иимэ суурга олоо гээшэб? — гэжэ һанаадхиба.

 

XVII

Ямаршьеб юумэнһээ залд гэһэндэл, Намжал гэнтэ һэришэбэ. Толгойнь даашагүй хүндэ, уһа юулэжэрхиһэн мэтэ зантагар, бүхы бэень лаг шабар хүшэшэнхэй байба. Нюдөө нээхэдэнь, үрөөһэн хажуугайнь шанаа саагуур хүндүүлхэйтэжэ, зубхинь хүдэлсэгүй жэгтэйгээр таталдаба. Таамаг бодолһоо Намжалай зүрхэн тоогто дайруулһандал ёг гэжэ, сошордуугаар сохилбо. Хүнжэлөө һэхэжэрхёод, гэрэлэй урда гүйжэ ошоходонь, урдаһаань хэнэйшьеб хүри улаан, бүлхэгэр нюур бахардуугаар шагаажа байба. Нюдэнэйнь хажуугаар үлэ мэдэг шулгаранхай, хүнэй нарилжа адаглаа һаа, хүсэд обёормоор хүхэрһэн байба.

— Иимэл юумэ болоо бы даа… Теэд яагаа бэрхэ нюурыемни «гоёожорхёогүй» ээллээ гээшэб!

Намжал хүдэлхэеэ айһан шэнги, дүмүүхэнээр эрьелдэбэ. Тиихэдээ стол дээгүүрнь ямаршье эмхи гуримгүйгөөр обоорһон эдеэнэй үлэгдэл, тамхинай узуурнууд болон иишэ тиишээ хүмэриһэн хундагануудые хараба.

Үбдэһэн мэтэ гэншэжэ, хүндөөр һанаа алдан шуухираад, Намжал урмагүйгөөр ошожо орон дээгүүрээ хэбтэшэбэ. Тиигээд юун болоһыень һанахые оролдобо.

Үсэгэлдэр, Намжалай гэртээ һуужа байтар, ама халамгай Сэрээтэр нүхэд хүбүүдээ дахууланхай, шууялдаһаар орожо ерээд һэн.

Сэрээтэрые, илангаяа таагдашагүй удхатайгаар һориин татажа миһэд гэһэн Балданиие харахадаа, Намжал мэндэдэнь ехэшье налархай бэшээр харюусаба. Теэд Сэрээтэр гэрэй эзэн байһанаа һануулха гэһэндэл, Намжалда ямаршье анхарал хандуулангүй, һэнгэргүйгөөр урагшаа гаража, хубсаһаа тайлаба.

— Наашаа гарагты, хүбүүд, һуугты. Гэрнай яагаа хүйтэн юм бэ, али галаа мүртэй түлеэгүй гүбди?

Намжал сухалайнгаа хэды орьёлбошье, яахаб гэжэ бэеэ барижа, шүдэнэйнгөө забһараар харюусаба:

• Мүртэй түлеэгүйб.

«Иигээд эдэ үшөө яагшааб?» — гэжэ Намжал саашань хүлеэбэ.

Балдан түрүүтэй Сэрээтэрэй нүхэд хубсаһаа тайлаха зуураа, хармаанһаа нэгэ нэгэ шэлтэй архи гаргажа, стол дээрэ табиба.

— Гэртээ гансааран уйдажа һууна гэжэ дуулаад, бидэшни ерэбэ гээшэбди. Муу һайншье һаа, анхандаа хада баһа нүхэд сараатай ябагша һэмнайбди даа. Харин нүхэд зон аад лэ, нэгэнэйнгээ уйдажа һуухада, орхёод ябаха аргагүй хаям,- гэжэ Сэрээтэр зорёон, нээрээшье хэлэһыень ойлгохоор бэшээр хүхижэ, юундэшьеб бэшэн уруугаа эмнибэ.

— Бидэшье дайсад бэшэ аабзабди даа, — гэжэ Балдан хэзээдэ һөөлдэнхэй ябадаг хоолойгоороо хүр-хүр энеэбэ. — Бүри дүтэ танилсангаа…

— Һайн бэлэйт,- гэжэ Намжал адлидаал зорёололсобо.- Теэд тиитэрээ уйдажа һууһанаа мэдээгүймни ехэ гэмшэлтэй байна. Угайдхадаа та нүхэдөө хүндэлжэ шадахагүймни бүришье харамтай байна — ехэ сүлөөгүйдэм ерэбэлта.

Намжалай хубсалжа, ябахаар шэглэхэдэнь, Балдан бодожо, ехэ гайхаһан хэбэр үзүүлжэ татаба:

-Үгы тамнай иихэдээ яабат? Байгыт, һуугты, манһаа бү түбэгшөөгты — бидэтнай ехэ һайн зон байхабди. Хургааршье ойротнай хүрэхэгүйбди.

Намжал тэдэнэй зорюута үһэрихэ, салшаха гэжэ ерэһыень элеэр ойлгобо. Теэд яаһанаашье тэрэ мүнөө мэдэнэгүй — али тэдэнтэй хабирсалдахаа айна гэжэ һануужан гэжэ ларжаалхаа юм гү, магад яагшааб гэжэ тэдэниие туршахаяашье һанажа болоо. Зүгөөр тиихэдэ, эдэнһээ холо болоо һаа гэжэ мэдэжэшье байгаа һаа, өөрынгөө энэ бодолдо, эдэ хүбүүдтэ ойлгогдошогүй хүсэтэйгөөр үсэрэлдэһэниинь хүрэжэ, саашаа юун болохыень хараха гэжэ шиидэбэ.

Намжалые Сэрээтэр Балдан хоёрой хоорондо һуулгаба. Тэдэнэй байд гээд лэ хахад аягануудые мүргэлдүүлхыень, байн байн һогтожо, эхи захагүй бабаралдаха, шууялдахыень хүмэдхэ дороһоо адуулжа, нэгэшье хүдэлэнгүй, абяагүй, хэжэ үгэһыень зорёон хооһолоод лэ һууба.

— Тамнай яагаа хүхюугүй гээшэбта, али манаа голоно гүт? Али бидэ таниие эндэ хүсөөр һуулгажа байна гээшэ гүбди? Тиибэлнай хүлисэгты,- гэжэ байгаад, Балдан тэрэнэй мүрые баһамгайгаар альгадан энеэнэ.

Байн архиин хатууһаа Намжалайшье шуһанайнь гүйдэл улам бүри ульгам болон түргэдэжэ, тэдэнтэй арсалдаха, тэдэниие гааруулха дураниинь хүрэбэ…

Саашаа Намжалай һанаха юумэн таһархай эмхигүй, ямар нэгэн үнинэй, мартагдашаһан зүүдэн мэтэ үйрэбэ: наадалан онииһон Балданай һогтуу нюдэд, гэнтэ юундэшьеб стол мүргэн унажа ябаһан тэрэнэй дүрсэ, хоротойгоор шүдөө зууһан Сэрээтэрэй нюур, хэнэйшьеб һөөлдэнхэй, уйлаганаһан хашхараан: «Юу хаража байгаабта, гамнаа гүт?!»

Эдэ бүгэдэнь саашадаа ямаршьеб нюдэ алдама харанхы уруу шэнгэшэһэн мэтэ… Хэды хүсэлөөшье һаа, Намжал бэшэ юумэ һанажа шадабагүй. «Халагни, — гэжэ бэшэ юушье хэжэ, хубилгажа шадахагүй байһандаа бэедээ гомдон, уралаа зууба. — Яахадаа тэрэ золигуудтай үлөө гээшэбиб? Хэрбээ гараад ябашоо һаам, тэдэ намһаа юу оложо эдихэ байгааб? Эх, Намжал, Намжал, холо бодолгүй, ахир лэ амитан байнаш даа, Намжал!»

Намжал бодожо, үүдээ шэбхэдээд, хүйтэн уһа уужа уужа, дахин мангартай, хүндэ нойроор унташаба. Ямаршьеб эмхигүй зүүдээр удаан нойрмоглобо. Арайшье гэжэ һэрихэдэнь, үбэлэй һүргүйхэн наран доохонуур һолжорон, аяар үдэ шахашаһан байба. Гэрынь хүрэшэнхэй, хүхэ зүхэ. Бодожо дахин уһа уугаад, хэбтэхэ гэжэ ябатарнь, хэншьеб үүдэ тоншобо.

Намжал мэгдэжэ хубсалба. Тиигэбэшье «тайлаһанай хэрэг бии гү, али үгы гү» гэжэ шиидэжэ ядажа, хэды соо абяагүй шагнаархан зогсобо. Үүдэнэй саанахи хэншьеб, зүрхэсэжэ ядаһандал, аалиханаар, болгоомжотойгоор дахин тоншобо. Намжалай эжэлжэ ядаад үүдээ нээхэдэнь, багаданхай оодохон дэгэлтэй, даарашаһан Цырендоржо орожо ерэбэ. Үнихэнэйл үйлсэдэ гараһан янзатай, хүрэшэһэн гуталынь гэшхэхэ бүхэндэнь хүйтөөр хахинана.

Намжал Цырендоржын ерэхэдэ огто гайхабагүй. Юундэб гэхэдэ, тракторист тухай хөөрэлдэһэнһөө хойшо Цырендоржо ходошье бэшэ һаа, хаа-яа Намжалда ерэдэг болоо һэн. Багаһаа хойшо долорһондоо гү, али түрэлхи ухаансартаа юм һэн гү, зүгөөр хөөрэлдэхэ бүреэ Намжал тэрэнэй һүбэлгэн өөрые гайхагша һэн. Ажабайдалай элдэб олон асуудалнууд тушаа тэрэ өөрын һанамжатай байгаа. Зүгөөр олохон юумэ тэрэ буруу ойлгодог, тиигэбэшье хүнэй үгэдэ бэлэхэнээр орожо, һанаашаяа алдаад орхидоггүй һэн. Тиигэхэ бүринь Намжалшье халажа, миин, наагуур бэшэ, харин бүдүүн хүнөөр мэтэ үнэнхэ зүрхэнһөө тэрээнтэй тоосолдохо дуратай болонхой. Теэд гансахан лэ өөрын һанамжаһаа бэшэ юушьегүй хүбүүхэн эрдэм ухаагаар түгэс зэбсэгжэһэн Намжалтай яажа тулгахаб даа. Аргынгаа барагдахада, багшынгаа урда зэбсэгээ дурата дурагүй хуряаха баатай бологшо һэн. Теэд хүбүүн багшатан уруугаа улам нэтэрүүгээр харгылжа, Намжалай зүрхэ баярлуулдаг болоо.

Харин мүнөө Цырендоржо Намжалай нюурые, хуряагдаагүй стол обёоржо, гайхаһандаа юуншье гэхэ мүрөө оложо ядажа, абяагүй зогсобо.

— Зай, хэр амаржа байнаш? — гэжэ Намжал мэдээшэгүй болон хүхихые оролдобо.

Дуугарха аргатай болоһондоо Цырендоржо баярлажа, шударгыхан харюусаба:

— Хэхэ ажалгүй болошоходо муу байна даа. Тугаарай библиотекэ ерэһэмни, хаалтатай байгаа. Хүлеэжэ ядаад, танда ерээб.

— Дэмы хүлеэгээ хаямши даа. Библиотекариинь амаралтада гараһан аад, орондонь хүн олдоодүй байна ёһотой.

Хоюулан хамһажа галаа түлеэд, сай шанаад, эдеэлжэ һуухадаа, Намжал Цырендоржоһоо томоотойгоор асууба:

— Юун гэжэ һананаш, Цырендоржо, хэн нэгэн шинии дүтын, һанаха нүхэрые доромжолбо, нэрынь хухалба, мэхэлбэ гэлэй. Тиихэдэнь ши нүхэрэйнгөө нэрэ хүндые аршалба, тэрэ хүнөөр муудалдаба, харюусалгада хамаадуулба хүн аабзаш, тиимэ бэзэ? Харин мүнөөхишни шамда хоролхожо, нүхэдөө суглуулаад зорюута үһэрихэ, үһөөгөө абаха гэжэ гэртэшни ерэг лэ даа. Тиихэдэнь яахабши? Гэртэһээ гаража зугадаха байна гүш?

— Би гү? — гэжэ хүбүүн Намжалда гомдоһон түхэлтэйгөөр ухаа алдаба.- Айгаад, тэрьелхэ гэжэ гү? Би һаа тэрэниие…

— Теэд тэдэшни олон хаям. Өөрыешни һунаажа болохо бэшэ аал?

— Хамаагүй, — гэжэ Цырендоржо эрид шиидэмгэйгээр арсаба.

— Зүб лэ даа, Цырендоржо, ши намайе зүб ойлгоош,- гэжэ Намжал Цырендоржодо баясхалан хүргэхэ гэһэншүү туранхайхан мүр дээрэнь гараа табиба. Зосоонь юундэшьеб гэнтэ хүнгэн, салуу болошоһон шэнгеэр һанагдаба. Намжал бодолгото болон һанаа алдажа, саашань үргэлжэлбэ.- Теэд ши буруу ойлгонош, Цырендоржо. Бишье буруу юумэ хээ байнаб, тон буруу. Нюдаргын хүсөөр хүниие илаа гэжэ нэгэтэшье байгаагүй юм. Ямаршье хүниие, тон тулюур, шадалшье багатай хүниие. Хүниие гансал бодолоороо, зүрхөөрөө, үнэн үгөөр илажа болохо. Энээниие, Цырендоржо, һанажа ябаарай. Бишье баһал мартахагүйе оролдоноб.

Энэ үдэр Цырендоржо Намжал хоёр хэзээ хэзээнэйхиһээ халуунаар хөөрэлдэбэд. Теэд юуншье тухай Цырендоржотой хөөрэлдөө һаа, урдаа шабиингаа байһые, тэрэнээ зүб харгыда оруулха, хүмүүжүүлхэ зорилготой байһанаа Намжал нэгэтэшье мартадаггүй. Тиигэхэ зуураа, өөрынгөө үгын зүбые гансал ойлгуулаад орхихо бэшэ, харин тэрээндээ этигүүлхэ, бүхы сэдьхэлээрнь, зүрхөөрнь этигүүлхэ гээшын алин тухай шухала байһаниие мүн лэ ойлгодог байба. Тэрэгүйдэ үхибүүн буруу харгыгаар ябашахаа һаатахагүй.

Намжал хөөрэлдөөгөө ойлгохоор бэшээр, һэмээхэн Цырендоржын эсэгэ тээшэ залахые оролдобо. Гэбэшье хүбүүн энээнииень тухайлжа, үг-маг гэһээр абяагүй болошобо. Тээ һууд гээд хэлэбэ:

• Мүнөө амаралта соогоо баабайдаа ошоод ерэхэдээ болохоб.
• Баабайдаа дуратай гүш, Цырендоржо?

Хүбүүн юундэшьеб улайшаба. Тиихэдэнь энэ асуудалаараа тэрэнэй али зэргэ үнэтэй, сэдьхэлэйнь нангин утаһануудай нэгые дайражархиһанаа Намжал ойлгобо.

• Ехэ һайн хүн лэ даа, теэд гансал архи уудаг.
• Баабайшни шамдаа дуратай гү?

Цырендоржын нюдэд омогоор ялалзан, багшынгаа урдаһаа сэхэ хаража, эсэгынгээ ямар нэгэн бишыхан, яһалал хүлисэжэ боломоор дутагдалые наадалһан шэнги, хэмшээрхэнгеэр миһэрбэ:

• Дуратай…

Тиигээд энэ зундаа баабайдаа айлшалжа ошоһон, хамта уһанда ороһон, амаралтын үдэр загаһа хахуулидаһан тухайгаа хүхюугээр, дуратайгаар хөөрэжэ оробо.

Зүб мүртэ ороод ябаһанаа ойлгожо, Намжал баярлаба.

— Цырендоржо, ши баабайдаа туһалха, архииень орхюулха дуратай гүш?

Хүбүүн гансата амяа татажа һэр-мэр гэшэбэ:

• Хайшан гээд?

— Тиигэхын тула, — гэжэ Намжал зорюута утаар татаба, — тиигэхын тула ши, нэгэдэхеэр, баабайдаа тон дуратай байха ёһотойш. Хоёрдохёор, баабайшни шамдаа мүн лэ ехэ дуратай байха ёһотой. Гурбадахяар, ши тон һайн заршамтай байһанаа эсэгэдээ харуулха уялгатайш. Эдэ гурбые дүүргэгдэһэн дээрэшье тоолоходо болоно. Харин дүрбэдэхеэр… — гэжэ Нам- жал хургаа дараба,- ши тон һайн һураха ёһотойш. Тиигэһэн хойноо баабайдаа ошоод, иигэжэ хэлэхэш:

«Баабай, бишни һайн һуранаб, журамни һайн. Бишни һайн, шинии омогорхожо ябахаар хүн болохо зорилготойб, тиигэхын тула бүхы хүсөөрөө оролдоноб. Теэд гансаарандамни намда ехэ хүндэ байна: бүхы ажалаа хэнэб, сагни хүрэнэгүй, һургуулиһаа гээгдэнэб, мүнгөөр дуталданаб. Хэрбээ намдаа дуратай һаа, ши туһалха ёһотойш. Тиигэхын тула Үлзытэеэ бусажа ерэ, колхоздоо хүдэлэ, хоюулан хамта байя». Тиихэдэшни баабайшни заатагүй ерэхэ байха.

• Теэд нагаса баабай?

— Нагаса баабайгаа эжыдээ эльгэнэ бэзэш. Харин ерэһэн хойнонь баабайдаа иигэжэ хэлэхэш: «Баабай, бишни һайн хүн болохо хүсэлэнтэйб, теэд нэгэл юумэн дуталдана. Ши намдаа туһалха гүш?» Баабайшни шамдаа дуратай һаа, арсахагүй байха.

Цырендоржо уруугаа хараһан зандаа дохибо.

— Тиихэдэнь саашань хэлэнэ аабзаш даа: «Ши минии эсэгэмни гээшэш. Тиимэ һэн тула би шамһаа жэшээ абаха ёһотойб. Хэрбээ намайгаа архиншан бэшэ, харин һайн хүн болгохо дуратай һаа, архияа хая». Баабайшни шамдаа дуратай һаа, заатагүй үгыеш дуулаха байха. Харин ши баабайдаа дуратай һаа… үнэхөөр ехэ дуратай һаа, туһалха гэжэ бодоо һаа… һайнаар һураха ёһотойш. Эрхимээр.- Баһал заатагүй бодолгото болобо.- Хэрбээ айгаа һааш… хамаагүй.

Цырендоржо бодолгото болон, удаан аниргүй һууба. Намжалшье һаалта хэбэгүй — яба бодожо үзэг. Хэды тухай болоод, хүбүүн гашуудалтайгаар тархяа һэжэрбэ.

• Заһарха, һайн болохомни гэхэдэм баабай намда үнэншэхэгүй.
• Юундэ?

Цырендоржо үг-маг гээд, удаан оромтой харюу үгэжэ шадабагүй. Намжалай тухайлжа ойлгоходонь энээнһээ урагша хэдэн дахин заһархаб гэжэ үгэеэ үгэһэн аад лэ, тэрэнээ дүүргээгүй янзатай байба.

— Эх, ши, — гэжэ Намжал хүхюутэйгээр энеэбэ, — Теэд энэшни үнинэй, мартагдаһан хэрэг хаям даа. Мүнөө ши журамаа заһаа хаямши. Харин һуралсалаа… юундэ заһажа шадахагүй хүмши? Хэрбээ үнэхөөр хүсөө һаа, заабол заһахаш, — гээд Намжал хэды соо бодолгото болобо, — Хэрбээ айгаа һааш… хамаагүй, хоюулан ошуужамди.

Цырендоржо һуужа байжа ядаһан мэтэ, юундэшьеб гэнтэ яарашаба: «орой болоо, түлеэгээ татахам, уһа асараа үды һэм».

Гараха гэжэ ябатараа, үүдэнэй хажууда тогтожо, хамсыгаа шэмхэлбэ:

• Намжал Бадмаевич… тиихэдэ тэрэ һандай… хүлисэгты… би…

— Аа, — гэжэ Намжал энеэбэ, — мэдэнэб, мэдэнэб. Теэд ши үшөө мартаадүй гүш? Мартаха хэрэгтэй.

Цырендоржо һомон мэтэ гүйжэ гарашаба. Намжал сонходоо ошожо, тэрэнэй зосоохи баяраа барижа ядаһандал, яаруугаар саашалхые, үйлсын нүгөө захын тохойгоор далда ороторнь, үдэшэн хараба.

Цырендоржын ошоһон хойно Намжал гансааран үлэжэ, өөрынгөө саашанхи ажабайдал, ажал, Альбина тухай бодобо.

Альбина, Альбина эгээл мүнөө үедэ ши хаана, хэнтэй, юу хэжэ ябана хабши?

Орон дээрэнь үлгөөтэй, мүнөөхи Альбинын үгэһэн, түрэл болошоһон шабар боксёрхоноо гэнтэ һанажа, мэндэшэлхэ гэхэдэнь, тэрэнь үгы байба. Һууридань гансал үлгэсынь богонихон таһархай хадааһанһаа гунигтайгаар һанжана. Түрүүшээр юунэйшье болоһые Намжал ойлгобогүй. Байн энэнь Намжал Альбина хоёрой харилсаанда ямаршьеб удхатай шэнгеэр тэрэнэй зосоо оробо. Намжалай зүрхые таамаг, аймшагтай бодол шангаар, үбшэнтэйгөөр бажууба. Тэрэ һүрэжэ бодоод, шэрээ доогуураа шагааба, унтарияа онгиргобо. Дэмы гайхахадаа стол дээрэхи амһартануудай дундуур, стол доогуур, номуудай забһараар, үнгэрхэдөө пеэшэнээ тойрожо байгаад, бүхы гэр соогуураа Альбинынгаа тэрэ бэлэгые удаан, эсэтэрээ бэдэрбэ. Теэд шабар боксёрхониинь хаанашье байбагүй. Бэшэ бэдэрхэ газарайшье, шадалайнгаашье барагдахада, Намжал орондоо бусажа, тугаархи аймшагтай бодолһоо толгойгоо аршалха гэһэндэл, хоёр гараараа тэрэнээ шангаар хашан адхаба. «Иигээд лэ дүүрээ, хосороо гээшэ гү? Теэд юун, юун?..»

 

XVIII

Тэбхэр арбан гурба хоножо, Альбина городһоо бусаба.

Автобусой тогтодог газарта мүн хэбэртэй буухыень харахадаа, Намжал шүүд лэ гүйжэ ябашан алдаба. Түр зуура юундэшьеб халажа ядан аягүйрхэжэ, арай гэжэ бэеэ бариба. Ядаа гэжэ үдэшэ, бүрүүл болгоод ошоходонь, Альбина үнэхөөрөө ерэнхэй байба.

• Аа, Намжал ерээ гүш?

Бишыхан үхибүүнэй ербэдэһэншүү, зүрхөө хөөрэн бахардажа, Намжал яахашье мүрөө оложо ядаба.

• Ерээбши? — гэжэ тэрэ гэмтэй юумэдэл, түбэгшөөнгеэр миһэд гэбэ.
• Ерээлдяа — харана хаямши.

Альбина ехэ ондоо болошоһон шэнгеэр Намжалда үзэгдэбэ. Тон мүнөөнэй маягаар хубсаланхай, үһэниинь богонихоноор, эрэ хүнэйхишүүгээр тайранхай, бүхы түхэлынь нариихан, гуурагар, үндэр шэнги болошонхой байба. Харасаданьшье Намжал баһал нэгэ жэгтэй, энээнһээ урагша дадал бэшэ, шэнэ юумэнэй хаа-яа үзэгдэхые обёорбо. Теэд юуншье һынь ойлгожо шадабагүй. Үнөөхил тэрэ илдам, дүтымни Альбина ха юм даа гэжэ мэдэжэшье байгаа һаань, юундэшьеб урдань Альбинашье, Альбина бэшэшье хэбэртэй, ямар нэгэн танигдаагүй, ондоо басаганай байһан шэнги мэдэрэл Намжалай зосооһоо хэды туугаашье һаань, һалажа үгэбэгүй. Тиигэхэ бүринь хайшан гэжэ бэеэ бариха, юуншье гэхэеэ ойлгожо ядан түдэгэсэжэ, улам бүри бахардаба.

• Зай, һайн ябажа ерэбэ гүш даа?

— Гэмгүй, — гээд дан эгсэ, хуурай харюу гээшэ гү гэжэ һанаһан янзатай, заһахые оролдоһоншуугаар, зөөлэлжэ нэмэбэ.- Яһалал һанаһан соогоо һайн ябажа, сэдьхэлээ ханажа ерээлби.

Абяагүй һуубад.

— Гэршни ехэ хүйтэн байна — хүйтэ абашахаар. Автобусһоо бууһаар айлда орожо, дулаасаа хүн гүш даа? Али манайда ошохомнай гү?

-Ү-үү, — гэжэ ямаршьеб ехэ шухала юумэеэ мартажархёод байһыень Намжалай һануулһан шэнги, Альбина үлүүсэ ехээр баярлаба. — Полина Дор- жиевна юумэ захяа һэмнэй, тэрэнииень абаашажа  үгэхэ байгаал.

Тиигээд Намжал уруу эрьежэ, гуйнгяар нэмэбэ:

— Харгын яндан гээшэ, эсэжэ, һабһаг болошооб. Ши үшөө ерээрэй, Намжал, зай гү? Би мүнөө Полина Доржиевнада хүрэтэр ошоод ерэһүүм. Зай?

Намжал ямаршьеб уйдхартайгаар мүрөө хабшаба.

Тиигээд юушье дуугарангүй, малгайгаа гамгүй, уршытарнь гартаа бажуужа, аалихан үүдэн тээшэ ошобо. Үүдэнэй барюул шангаар адхажа, түлхитэрөө, бодолгото болон һөөргөө эрьелдэжэ, можо түшэбэ. Тархяа татаха сүлөөгүйгөөр Альбинын чемоданаа, монсо-сонсо уяатай, боолтотой юумэнүүдээ онгиргохо, уудалхыень абяагүй харажал байба. Нарииханууд ута хургадайнь хүнгэн, түргэн хүдэлсэ, энэ матаргайгаараа нугархай, уяхан бэеньшье, шэхэн, хамар, уралыньшье туд тудтань абажа харахадань, бүгэдэл үнинэй танил, дадал, дүтэ шэнги аад лэ, үнэн бултыень нэгэн болгожо хабсарха гэхэдэнь, тэдэнэйнь забһараар ямаршье нэгэ шэнэ, энэ гэжэ харагдахагүй зүгөөр гарта ороһон шэртэһэн мэтэ үлүү, һаалта юумэн худхаралдан орёосолдожо, Альбинын түрүүнэй түхэл дүрсэ яашье боложо үгэбэгүй. «Альбина гү даа энэмни, али бэшэ гү?» гэһэн асуудал дахин Намжалай сэдьхэлые таагдашагүй һэжэгээр эзэлэн зобообо.

Намжал аалихан үүдэ түлхижэ, хэрэлсы дээрэ гараһан хойноо, үлэмжэ оролдосотойгоор, яаралгүй, удаан малгайгаа доошонь шиихан дараба. «Хэрбээ Альбинын миниидэ ерээд байгаа болоболнь, ямаршье туха сүлөөшьегүй һаа, би хэзээдэшье, заяандаашье иигэжэ байхагүй һэм даа», гэжэ Намжал гомдолтойгоор бодобо. Тиигэбэшье «үнэхөөрөө харгыда һэжэрүүлжэ эсээшье ааб даа, үнинэй харалсаагүй аад, түрүүшын ондо сошормогдон бүри тиимэ байгаа ёһотой» гэжэ шадалаараа һанаагаа заһахые оролдобо.

Зүгөөр үглөөдэрыньшье, нүгөөдэрыньшье ерэхэдэнь Намжал Альбина хоёр анханайхидаал адли һонирхолтойгоор, сэдьхэлһээ дулааханаар хөөрэлдэжэ шадабагүй.

Муу юумэ болохоо һанаа гэжэ Намжал таажа ойлгобо. Тэдэнэй хоорондо бодошоһон энэ хии, тиигэбэшье дабашагүй ханые мүнөө тэрэ бүхы сэдьхэлээрээ, бүхы бэеэрээ мэдэрэн  һууба.

Хайшаашьеб таагдашагүйгөөр үгы болошоһон Альбинын бэлэг һанаандань оробо. Мүнөө иигээд һанахадань, тэрэ шабар боксёрхониинь аяар тиихэдэ Намжалые мэхэлжэрхёод, наада харан энеэдэг байһандал, Намжалай зосоо оробо.

Иигэжэ юунэйшье болоһые мэдэнгүйгөөр сэдьхэлээ тамалхань саашадаа Намжалда тэсэшэгүй болобо. Хүлеэһэн харюугайнь хэршье аймшагтай, газар мүргэмэ байхашье һаань, сэхыень хөөрэлдэжэ, нэгэ тээшээ шиидэхэ гэжэ Намжал бодобо.

— Шагналши даа, Альбина, — гэжэ шэшэргэнэһэн хоолойгоор, шадал соогоо бэеэ барин, Намжал сэхэ асууба. — Ши иихэдээ яагаабши?

— Яагааб? — гээд, Альбина шалгажа һууһан дэбтэрнүүдһээ тархяа һалгажа, Намжал уруу харабагүй. Зүгөөр хоолойнь аминтаяа тэмсэһэн мэтэ шэшэргэнээд таһалдашаба. Барижа һууһан гуурһаниинь гансата хүдэлхөө болишобо. Тиигээд далияа хухара буудуулшаһан шубуун шэнги, бэхэ һородог саарһан дээгүүр иишэ тиишээ, хорохо газараа оложо ядаһандал, тэнхээгүйгөөр һолжорбо.

Намжалай зүрхэнэйнь оёорһоо булаг шэнгеэр Альбиные хайрлаһан мэдэрэл орьёлон гаража, мүнөө һаяхан зосоохииень зулгаан байһан һэжэг, сухалыень булин, унтаргаажархиба.

— Ойлгыш даа, Альбина, — гэжэ Намжал дүмүүхэнээр, аргадаһаншагаар дуугарба.  — Тээсгэн шинии ябашахада намда ямар хүндэ байгааб. Харин мүнөө бүри хүндэ байна. Ши ямар бэ даа ондоо болошоод ерээш. Өөрөө харана ха юмши — бидэ хоёрой хоорондо мүнөө юуншье боложо үгэнэгүй… Мэдэнэгүйб, магад би шамда өөрөөшье мэдээгүйдөө ямар нэгэн муу юумэ хэжэрхёо гүб, али ойлгомторгүй гомдооһон байгаа гээшэ гүб?

— Үгы, үгы, — гэжэ Альбина мэгдүүтэйгээр дабтаба. Гуурһаниинь дахин хүдэлхөө болижо, толгойнь аалиханаар доошоо гунхаба.

— Хэрбээ минии шамда хэрэггүй, үлүү, һаалта болоо һаамни, зобоонгүй, сэхыень хэлыш даа, Альбина. Хүндэл байха юм бэзэ, теэд харгыдашни хүндэлдэнгүй ябаха хүсэ олохо байхаб.

Альбинын толгой стол дээгүүр хэбтэһэн гар дээгүүрээ унажа, тэрэ гэнтэ сорхирсо бархиржархиба.

Энээнһээ ондоо юуншье һаань, хүлеэжэ һууһан Намжал залд гэшэбэ. Ойронь ошожо, оболзожо байһан мүр дээгүүрнь дүмүүхэнээр, зөөлэхэнөөр гараа табижа энэ халуухан, хэлэшэгүй танил үнэртэй һаншагтань хасараа няаба:

— Боли, Альбина, бү уйла, хэрэггүй. Магад би буруушье ойлгожо болооб, хүлисэ. Иигэһээр булта байрадаа ороно, заһарна бэзэ. Бү уйлыш даа, хүрөө.

Альбина уйлажал байба. Намжал һууридаа ерэжэ, тамхияа носоогоод, утааень хомхойгоор, гүнзэгыгөөр һоробо. Альбинын уйлажа байхые харахада хайратайшье һаань, уйлаха бүринь Намжалай зосоо хүнгэн, сэлгеэн болоһон шэнгеэр һанагдаба. Магад уйлахадань, өөрынь, Альбиныншье зосоо хүнгэржэ болохо, бишыха уйлаг лэ даа.

Зосоогоо энеэдэһээ хүрэжэ, Намжал тархяа һэжэрбэ: «Иимэ зоноор хөөрэлдөөд үзэл даа — өөһэдһөөнь лэ гараһан аад, өөһэдөө уйлалдажа байха. Юун гэжэ хүн иихэдэнь хэлэхэ юм?» Энэ үедэ Альбина тэрээндэ мүнөөхил урданай Альбина шэнги һанагдаа һэн. Зүгөөр энэнь тэдэ хоёрой хоорондохи һүүлшын лэ ойрохон зуурын дүтэлэлгэ байгаа.

Тэрэ гэһэнһээ хойшо Альбина дахин лэ, үүдээ хаагаад, үнөөхи томо хара суургаараа суургадажархиһандал, үгэ дуугүй, хүйтэн боложо бэеэ хуряашаба. Ямаршье ушараар Альбинын иимэ боложо хубилшаһые ойлгожо ядажа, элдэб таамаг бодолнуудта эзэлэгдэн төөрихэнь Намжалда юунһээшье хүндэ һэн. Сээл соо тамаржа ябаһанаа эсэшоод, мэнэ мэнэл болоһон оёорыень, хэды оролдобошье, яашье хүлөөрөө гэшхэжэ ядаһан хүн шэнгеэр Намжал өөрыгөө һанаба. Элдэбынхеэр таамаглаба. Магад, Альбина хэзээдэшье Намжалда дурлаагүй байжа болоо. Миин лэ гансааран хооһон гэртээ һуухын орондо, хөөрэлдэжэ һамаардаг байгаа. Тиигээд Намжалай үнэнхэ сэдьхэлһээ дурлашаха болоходонь, тэрэниие хайрлажа, хоорондохи харилсаанайнгаа дан саана, гүнзэгы, даамай болошоогүйдэ түгэсхэхэ гэжэ шиидээ гү?

Үгышье һаа… Үгышье гэбэл, өөрөө тэрэ Намжалда дурлашоо. Тиигээд, өөрөө эндэ, хүдөөдэ, үлэхэ бэшэ һэн хойноо, һалаха гээ. Намжалые город ошохо гэжэ найданагүй, теэд ошоходоошье тэрэнэй ёһотой эжэл ханинь боложо шадаха аал даа?

Заримдаа иигэжэшье зосоонь ородог байба: эндэ ерэхэһээ түрүүн Альбина городтоо ямар нэгэн хүбүүтэй, дурлашаһан хүбүүтэй байгаа. Тэрэнь нэгэн гэбэл Альбиные хэрэглэдэггүй, үгышье һаа ямар нэгэн юумэн дээрэһээ эбээ таһарһан байжа болоо. Найдалаа барахадаа, Альбина хамаагүй Намжалтай ябажа эхилээ. Харин мүнөө, городоо ошоходонь, тэрэнь эбтээ орожо, найдуулжашье болоо. Теэд хэн мэдэбэ даа үнэнииень, юуншье байжа болохо. Зүгөөр алиниинь зүб, алиниинь бурууб гэжэ хаанаһаа Намжал мэдэхэб даа.

• Хэлыш даа, Альбина, юун болооб, яагааб?

Нилээд удаан болоһон хойно тэрэ аалихан гүбэрбэ.

• Минии һанахада, бидэ хоёрой хоорондо… юуншье болохогүй хадаа…
• Тэед юундэ, юундэ, Альбина?

Хэдышье оролдоо, хүсэлөө һаа, өөрынгөө энэ эгээн шухаг асуудалда Намжал харюу абажа шадабагүй. Бүхы тээшэнь хадхуурнуудаа ёдойлгон монсогойршоһон заряа шэнги, алиш тээһээнь дүтэлхэ аргагүйгөөр Альбина ямар нэгэн юумэ шэмхэлэн абяагүй һуужал һууба. Намжалай нэтэрүүгээр шалахадань, Альбина тэсэжэ ядаһаншуугаар уйлаганаба:

• Би юушье, юушье мэдэнэгүйб. Бү зобоогыш даа намайе, Намжал.
• Теэд юундэ?

Альбина эндэнэйхидээл адли баһал уйлашаба.

Хажуухандаа һууһан инаг басаганайнгаа иигэжэ, тэрэнэй нюдэн дээрэнь холодожо байхыень хараашье һаа, юушье ондоо болгожо, тэхэрюулжэ шадаха хүсэгүй байһандаа Намжал хороо бусалан, арһандаа багтажа ядаба. «Ши намайе зорёолно, наадална гүш, шинии мэдэхэгүйдэ бэшэ хэн мэдэхэ юм» гэжэ һанахадаа, Намжалай зосоо бүри тэсэшэгүй боложо, Альбинада мүн лэ баһа нэгэ тиимэ үбшэнтэй, хатуу үгэ хэлэхэ дураниинь хүрэбэ.

— Һайн даа, Альбина Галдановна, ехэ удаан танайда айлшалба, хүндэлүүлбэ гээшэб. Ямар нэгэн танда муу, һанаандатнай тааруугүй юумэ хэзээ нэгэтэ хэлэһэн гү, али хэһэн байгаа һаамни, хүлисэнэ бэзэт. Зүгөөр би мүнөө, энээнһээ хойшо, танда ерэхээ, һаалта хэжэ һамшуулхаа, ашаархуулхаа болихомни.

«Болииш, үлыш, хайрлыш» гэхэгүй гэжэ Намжал мэдээшье һаа, ямар нэгэн ойлгогдошогүй мохоо найдалтайгаар хүлеэбэ. Теэд Альбина юуншье гэбэгүй. бүтүү, аалихан һугшаржал һууба.

• Баяртай, Альбина Галдановна.

Намжал үүдыень шангаар хаялжа, гүйхэ тооной газаашаа гарашаба. Тиигээд түргэн, эршэтэйгээр гэр уруугаа гэшхэлжэ ябахадаа, һанаагаа сэхэлдюулхэ гэһэндэл, аман соогоо шиидэмгэйгээр гүбэрбэ.

— Һайн гээшэ, хүрөө, садааб, зүгөөр энээнһээ хойшо нэгэтэшье тэрэнэй үүдэ татаһан байгуужаб даа!..

Үнэхөөрөөшье хэдэн үдэр соо Намжал бэеэ шангалжа, Альбинатан уруу алхабашьегүй. Тиигэһэн мүртөө үдэр бүхэндэ һургуули соо тэрээнтэй уулзахань ехэл хүндэ, аягүйшье байба. Ёһын тэдыдэ хүйтөөр мэндэшэлээд лэ, бэшэ тэрэниие тоожо, анхархагүй гэжэ аһан шадалаараа тулиба. Зүгөөр нюдэниинь эжэлүүдгүй тэрэнэй хойноһоо хулгайгаар, доохонуур адуулдаг байба. Альбинашье мүнөө анханайхидаал адли үгэ дуугүй, һанаанда хатажа бэеэ хуряашанхай, үнгэрхэдөө ямар бэ даа, нэгэ дорой шэнгеэр Намжалда үзэгдэбэ. Баһал тэрэ уулзахаяа дайганана, аягүйрхэнэ, зобоно гэжэ тухайлхадаа, Намжалай зосоо ямаршьеб нэгэ бахархаһан шэнги мэдэрэл түрэжэ, эгээн түрүүшынхиеэ Альбиные хайрлабагүй. «Теэд би хайшан гэхэбиб? Өөрыншнил хэһэн хэрэг ха юм…»

Тиигэбэшье, үдэр ошохо бүри бэеэ бариха шадалайнгаа улам улам һуларжал байһые Намжал мэдэрбэ. Хэрбээ ямар нэгэн юумэ һанаа, хээгүй һаа, нэгэтэл нэгэ Альбинада гүйжэ ябашоод байха хаб гэжэ тэрэ элихэн ойлгобо. Теэд юу? Хайшан гэжэ, ямар аргаар өөрөө өөртэеэ тэмсэхэ ёһотойб? Хүндэ гашуудал гү, али хохидолдо ороходоо хүн архи уудаг гэжэ Намжал мэдэхэ байгаа: өөрынгөө тэрэ ядаралта байдал мартахын тула, үбшэн зоболонгой үзүүртэй адаалхайе мохооруулхын тула. Магад үнэхөөрөөшье туһалдаг байжа болоо, хэн мэдэбэ. Тиимэ юм һаань, Намжалшье Альбиные мартажа, сэдьхэлэйнгээ энэ гай гасаланта мэдэрэл, гашуудалһаа хахасахагүй юм гү? Хэршье дурагүй, ой гутама муухай, шоробшье һаань, Намжал самсаалтай аягаар дүүрэн хэжэ, охин охин гудамхиба.

Зосоонь һанаашаарнь хүнгэншье, зохидшье болобогүй. Мэдэрэлынь бүрил хурсадажа, энэ байдалынь хэлэшэгүй гомдолтой, гэрэлэй орохо ямаршье шолоохой, забһаргүй, харанхы, амяа бүтэшэхөөр уйтай шэнги болошобо. Бэеэ арайхан барижа байһан һүүлшынь һулахан хүсэн архидаа булигдажа, шүдэрөө таһалһан мориндол, гэнтэ мэдэн гэхэдээ, Альбинын газаа гүйжэ ябашанхай байба.

Эшэхэ, гайхахаяашье болишоһон Намжал багаханааршье һаань, басаганай зүрхэ уяруулжа, зөөлэрүүлхэ, тэрээндэ хайрлуулха гэһэндэл аргадаадшье, үнгэрхэдөө гуйгаадшье үзэбэ. Теэд яахаданьшье Альбина урда мэтэ тархяа һэжэрээд лэ һууба.

— Болииш даа, Намжал, бү гуйгыш даа. Би шамда хадамдашье гаража, юушье хэжэ шадахагүйб. Юушье, юушье! Ши һайн хүн хаямши, Намжал, хүлисэнэ аабзаш. Харин би… би… Ах, яһан тэнэг гээшэбиб даа, би…

Намжал тэрэнэй үшөө юун гэхыень дэмы хүлеэбэ.

Альбина баһал уйлашаба.

Гэнтэ Намжалда сахилгаан мэтэ элеэр, хурсаар аяар тиихэдэ Альбинын хэлэһэн хоротой, сухалтай үгэнүүд һанагдашаба: «Харин би ябахаб, энээхэн лэ һуралсалай жэл үнгэрэг, тиигээд би ябахаб. Хэрбээ хүдэлхэ дуратай һаа, патриодуудынь хүдэлүүжэн…»

Альбинын шэрээ дээгүүрээ бүгтэрэн, бишыхан боложо бохиишоһон дүрсые Намжал үзэн ядангяар шүдөө зуужа, хоротойгоор, нюдөөрөө удаан сорьёбо.

— Хэлэхэ дурагүй гүш? Али магад һэшхэлшни хэлүүлнэгүй гү? Теэд бү хэлыш даа. Зүгөөр би мүнөө ойлгооб. Тэнэгби гэжэ ши дэмы хэлэнэш. Ши тэнэг бэшэ, ехэ сэсэн, мэхэтэй басаган байһан байнаш. Харин бил али тухай тэнэг ябаһанаа гайханаб. Теэд хамаагүй ааб даа, яһала хүхюугээр сагаа үнгэргөө хаямши даа. Магад ши мүнөө тэрэ город уруугаа хадамдашье гараха түсэбтэй байжа болоош. Гансал ши намайе тэрэ хүндэ атаархана, жүтөөрхэнэ гэжэ һанажа алдуу бү хээрэй. Атаархахаһаа байха, тэрэ хүншни намда ехэ хайратай байна. Теэд тэрэшни нэгэ һайн үдэр алдуугаа ойлгоно аабза. Ехэ хожомдонгүй, һаяшагаар ойлгоо һаань бүрил һайн байгаа.

Намжал Альбиные сухалдаха, харюусаха аабза гэжэ хүлеэбэ. Теэд басаган шиидшье гэхэ үгэгүйгөөр уйлажал байба. Тэрэниие юундэшьеб үшөө уйлуулха, үнгэхэ, зобоохо дураниинь хүрэбэ. Намжал яахаб гэжэ бэеэ бариба, тиигэбэшье, гараха дээрээ эжэлэнгүй хэдэн үбшэнтэй, хүндэ үгэнүүдые Альбинын улайха улаан нюур уруунь шэдэжэрхибэ.

Эндэһээ иишэ Альбинын үүдэ одоол татахагүй байһанаа Намжал элихэн ойлгобо.

 

ХIX

Хорин дүрбэн адлихан харахан толгойнууд ном, дэбтэрнүүд дээгүүрээ гунхана. Хорин дүрбэн ондо ондоо зан, хүсэл эрмэлзэлнүүд. Хории дүрбэн ами амяараа хүнүүд, тэдыл шэнээн ондо ондоо хуби заяанууд — ерээдүйн малшад, механизаторнууд, инженернүүд, врачнууд. Магад — космонавтнуудшье…

Ямар бодол, хүсэлнүүд Дугармагай, Хандын, Цырендоржын болон бусадай энэ толгойнууд соо орьёлон байна хаб? Хэд, юуд болохоб эдэ? Хэдшье болоо һаа, миин лэ һайн механизаторнууд, врачнууд болохоһоо гадна, харин ерээдүйн гэрэлтэ үеые байгуулжа, тэрэ үе сагта ажаллаха, ажаһууха эрхим һайн хүнүүд болон ургаха ёһотой. Теэд бултанайнь энэ ерээдүйн хуби заяан Намжалай гарта найдагдажа үгтэнхэй, бүгэдэл Намжалһаа, Намжалай оролдосо, Намжалай шадабари болон бэлигһээ дулдыдаха хаям.

Бүхы залуу, дүршэлгүй, һаяхан хүдэлжэ эхилһэн багшанартал Намжалшье эдэ үхибүүдээ дан жааханууд, юушье ойлгодоггүй шэнгеэр һанажа алдуу хэдэг һэн. Үнэн дээрээ тэдэнь хүнэйл бодохо, хүнэйл мэдэхэ юумые дууһыень ойлгохо, мэдэхэ һааб даа. Тиигээдшье үхибүүдэй өөрэ, ухамай, ухаансарынь гайхалтай хаям. Хүнһөөл һаа саана байха. Энээнииень Намжал яһала һайн мэдэхэ болоо даа.

Намжал нэгэшье һуунагүй, класс соогуураа, столһоо самбарта, партаһаа партада ябасагаана, үхибүүдэй һураһан асуудалда харюусана, заримандань туһална. Үхибүүд дуугаралсаха, шууялдахашье сүлөөгүй, хүн бүхэниинь өөр өөрынгөө даабариие дүүргэнэ. Байд гээд лэ хэншьеб нэгэн тархяа үргэжэ, бодолгото болоһон аад, Намжалай хаража байһые обёоржорхиходоо, гансата мэдээшэгүй боложо, үлэмжэ оролдосотойгоор саарһан дээрээ тонгойно.

Хаа-яа хэдэрхэн, һүбэлгэн, ухаансар, хэрэгтэй сагтань томоотой, номгохоншье заримдаа согтой, хүхюуншье болоод һуужа шадаха тэдээхэн толгойнуудые Намжал нэгэ нэгээр, дулааханаар, урмашангяар хараба.

«Эх, үхибүүд, үхибүүд… Иигээд лэ, хэдэхэн жэлэй хугасаа соо таанар мүн баһал ехэнүүд боложо, мүнөө энэ зосоотнай мүндэлэн һэрижэ ябаһан шэнэ, энэ наһан соохи түрүүшынтнай гэрэлтэй, һиимэгэр, ойлгогдошогүй, тиимэ һэн тула хүлгүүтэй мэдэрэл улам бүрил хүгжэн һалбаржа, хэнэйтнайшье даа зүрхые энээнһээ урда мэдэгдээгүй омог баяр, хүсэ шадалаар халяан, жаргал тээшэ хүтэлхэл. Харин хэнэйтнайшьеб найдал, этигэл баһал иигэжэ мэхэлэгдээд, сэдьхэлыетнай хара уйдхар эзэлэн мэрэжэ, тамалхадаашье болохол. Тиигэхэгүй гэжэ болоогүй, юундэб гэхэдэ, муу һайн, жаргал зоболон, уйдхар баяр зүрэшэлдэн ябаха гээшэ энэ оршолонто дэлхэймнай жама ёһонь, табисуурынь һэмнэй даа.

Теэд харгы замдатнай юунэйшье тохёолдоо һаа, хүсэ зорилгоо дарагдангүй, гэрэл тээшэ, жаргал тээшэ зүдхөөрэйгты. Хэрбээ һанал сэдьхэлэйнгээ арюун һаань, таанад хэзээ нэгэтэ зол хубияа олохо байхат, заатагүй олохот. Би этигэнэб. Гансал хүнэй нангин сэдьхэл найдалые нэгэтэшье бү мэхэлээрэйгты. Би таанартаа найданаб, үхибүүд!

Харин би… би ажабайдалдатнай ушарһан хүшэр хүндые, уйдхар зоболонгые дабажа шадаха зоригтой, хүсэтэй болохынтнай тула бүхы хүсөөрөө оролдохоб…»

Намжалай хэшээлһээ гараад, ябаха гэжэ байтар, юундэшьеб гэнтэ директор дуудуулба. Ороходонь тэрэ столойнгоо саана «Багшанарай газетэ» уншажа һууба.

• Һуугты.

Намжалай ороһые тур зуура мартажархиһан шэнги, директор дахин газетэ уруугаа шагаажа, удаан абяагүй һууба. Уншажа һууһан статьягайнгаа зарим газарыень гартаа барижа һууһан улаан карандашаараа зуража тэмдэглэнэ. Тэрэнэй иигэжэ, шиидгүй, хүмэдхөө буулганхай һуухые харахадаа, Намжал аягүйрхэн түбэгшөөжэ эхилбэ. Теэд директор, Намжалые зорюута тамалха гэһэндэл, нөөхил хэбээрээ һуужал байба. Бэеэ һамааруулхын тула Намжал директорэй кабинет соохи номуудые ябталһан шкаф, алтан хүреэтэй Ленинэй дүрэ зураг, илангаяа хойто ханадань үлгөөтэй дэлхэйн политическэ карта, түрүүшынхиеэ хаража һонирхоһон юумэндэл, үлүүсэ анхаралтайгаар шэртэбэ. Гэбэшье, юу хэлэхээ һанаа гээшэб гэһэн таамаг бодол тэрэнэй сэдьхэлдэ амар заяа үзүүлбэгүй.

Һүүлэй һүүлдэ директор газетэеэ хажуу тээшэнь табижа, һаруулшаг нюдөөрөө сэхэ урдаһаань хёрхоор хаража, бадарган, хуурай хоолойгоор эхилбэ:

— Анхан танай манда томилогдоходо, бидэ ехэ баярлаһан байгаабди. Залуу хүн, дээдэ һургуулитай, ажал хүдэлмэридөө абьяастай байхань дамжаггүй гэжэ һанаһан байгаабди. Түрүүшын үедэ танай үнэхөөрөөшье ажалдаа ханалгатай, оролдосотой байхада һайн багша ургажа ябана гэжэ бидэ тоолодог, найдадагшье байгаабди. Теэд, үнэн дээрээ, энэмнай миин лэ нюдэ далдалһан хэрэг байгаа байна…

Иимэ юумэ дуулахаб гэжэ огто һанаагүй Намжал сошожо, зүрхэниинь сээжэ соогоо үбшэнтэйгөөр хүмэрибэ.

• Юун болооб?

— Юун болооб? — директор енгүүтэйгээр үгыень дабтаба. — Мартажархёо һаатнай һануулхада болохо. Танай багша Намжал Бадмаевич архиин һогтуугаар ямаршье гэмгүй ябаһан колхознигые сохёо гэһэн дохёо намда ороод байна. Үнэн гү энэ?

Таамаг бодол Намжалые ташуурай үзүүрээр шэрбэбэ: «Иигэхын тулада тэдэ нюурыемни дайрангүй, бэшэ тээгүүрни сохихо гэжэ оролдоо һэн бы».

• Хэн хэлээб?

— Хэнэйшье хэлэһэн эндэ хамаатай бэшэ,- гээд директор ехээр гайхаһан янзатай: — Юун боложо байна гээшэб иихэдээ?! Багша хүн иигэжэ ябалтай гү, али үйлсын нэгэ архиншан гү?

«Ойлгосотой — энэ Сэрээтэр Балдан хоёрой хэрэг. Тэрээнһээ бэшэ хэншье энэ ушар тухай хөөрэхэ аргагүй. Юун гэхэб, золигууд лэ байнат даа!..»

— Хэрбээ танай нам тушаа иигэжэ бодохо байгаа һаа, үнэн ушарыень хөөрэжэ үгэхэдэм болохо.

— Хөөрэжэ байха юун бии юм? Тэрэшьегүйдэ яһалал эли бэшэ аал? Ойлгоноб таниие,- гэжэ директор хоолойгоо нэгэ бага һуладуулба.- Та бэеэ аршалхаа, үмөөрхөө хүсэнэт. Теэд тэрэ колхознигой гэмтэйшье хада та юундэ тэрэниие сохихо болобот? Угайдхаһаа багша, хүниие хүмүүжүүлхэ уялгатай хүн аад… Хөөрэлдэхэ бэшэ, харин хэлсэхэ ёһотойбди. Иимэ журамтай, иимэ ябадалтай хүн үхибүүдые зүбөөр һургажа, хүмүүжүүлжэ шадаха гү, али үгы гу? Иимэ хүн совет һургуулиин багша, арадай багша гэһэн арюун нэрэ абажа ябажа шадаха гү, үгы гү?

Намжал арайхан бэеэ барижа, шэшэргэнэһэн хоолойгоор директорэй урдаһаа эрид харюусаба:

— Хэрбээ танай минии үгэ шагнаха хүсэлгүй байгаа һаа, комсомолой гү, али профсоюзайшье һаа, суглаа зарлахыень гуйха баатай болоноб. Тэндэ намайе шагнаад, гэмтэй гэжэ тоолоо һаа, хэһээхэдэтнай болохо.

Зүгөөр үнэн газаа гарашоод ябахадаа, өөрынгөө энэ тон гэмгүйдэ этигэлээ алдажа, айдаһаниинь хүрэшэбэ. Багшанар сохом тэрэнэй үгэдэ үнэншэхэ, алдууе хүлисэхэ гээшэ гү? Тиигэнгүй, харин директорэйнгээ ама татууржа, Намжалые хэһээлтэдэ баадхуулха, сагта магад һургуулиһаань намнаха болоо һаань яаха гээшэб? Табан жэлэй туршада өөрынгөө бүхы арга шадал соо оролдожо һургаһан эжынь юун гэхэб?

Теэд Намжалда мүнөө эгээн шухалань тэдэ һурагшадынь байба. Тэрэнэй бүхы энэ оролдолго, арайхан гэжэ туйлаһан түрүүшынь, бишыханшье һаа, өөртэнь хадаа айхабтар удха шанартай, сэнтэй илалта — бүгэдэ хэндэшье хэрэггүйгөөр хосорхо ха юм. Дахин ондоо багша орохо, бүхы энэ Намжалай дабаһан замые дахии тэрэ захаһаань эхилжэ гаталха. Харин саг хүлеэхэ бэшэ, ошожол байха, үхибүүдшье ургаха. Һүүлэй һүүлдэ ямараар хүмүүжүүлэгдэжэ, хэд боложо тэдэ гараха юм? Тиигээдшье ямар багшын тэдэндэ дайралдахань мэдэгдээгүй — оролдосотой бэрхэ гү, али миин лэ нэгэ салин хүлһэ абаашан гү? Хэрбээ ямар нэгэн тунайшаг хүнэй дайралдабал, Цырендоржо абаһаар лэ харгыһаа халижа буруу тээшээ хадуурхаяа ядахагүй. Теэд ганса Цырендоржо аал даа?

Зүб лэ даа, яһалал Намжал бодомжогүй, тулюураар аашалжархёо байна даа. Зүгөөр үнэн дээрээ тэрэнэй хэһэн гэмынь тиимэл һаа ехэ гээшэ гү? Теэд юундэ Намжал хүнэй урдаһаа нюураа улайнгүй, нюдөө халтирангүй сэхэ харахаа айнагүйб? Энэ ехэ, хүндэтэ эрхэ дан хии талаар үгтэдэг бэшэ хаям.

Үгы даа, Балма Доржиевна тэрэниие ойлгохо, тэрэнэй үгэдэ этигэхэ байха. Харин Дансаран Санжеевич? Бэшэн?

Багшанар Намжалда этигэхэ ёһотой. Заабол. Тэрэгүйдэ бэшэ ондоо аргагүй.

 

 

ХХ

Энэ жэлдэ һанагдаагүй эртүүр уринай амин унажа, дулаарба. Мартын хуушаар үдэртөө ойро зуурахан игаажа, баруун хойноһоо хорогүйгөөр, нялуугаар һалхилба. Тэнгэриин номин хүхэ дээбэреэрнь хүбэн сагаан үүлэд һүрэглэн, зүүн зүг уруу гүйлдэбэд.

Апрелиии шэнээр Доржимагай басагатай болоһониинь, тэрэнь хоёр үдэр соо шашхаад лэ, ямаршье эе тухаа үгэнгүй, гээгдэшэбэ. Тиигэжэ дуулахадаа, Намжал магазинһаа юу хээхэ суглуулжа баряад, больница ошобо.

Үүдэ орохолоорнь, эмэй эхүүн үнэр аягүйгөөр хангалтажа, Намжал уршагад гэбэ. Энэ үндэр сагаан хананууд, сайбар шара шэрэтэй үүдэнүүд, сагаан бүдөөр хушаһан стол — бүгэдэ энэ үнэр шэнгэшэнхэй шэнгеэр тэрээндэ һанагдаба.

Коридор соо хэншье харагдабагүй. Намжал тойрожо хараашалаад, һэмээхэнээр, түбэгшөөнгеэр бага нээлгэтэй үүдэнүүдэй нэгээр шагааба. Урдаһаань сагаан пулаадтай набтархан, под гэмэ басаган бодожо, уряалгыгаар энеэбхилһээр хажуудань туласа ерэбэ.

• Та хэндэбта?

Басаганай хубсаһан, гар, үнгэрхэдөө нюурыньшье баһал энэ үнэр шэнгэшэнхэй мэтээр зосоонь оробо. «Доржимада» гэхыень дуулахадаа, үнэншэжэ ядаһан юумэндэл дахин, тодолжо асууба:

• Доржимада?

Юундэшьеб Намжалай сухалынь хүрэжэ, бэеэ барингүй, хуурайгаар, янгархуугаар харюусаба:

• Тиимэ, Доржимада.

Һалбагар, уужам халаадтай, туранхай, сухигар сагаан басаганай аалихан, дүмүүхэнээр гаража ерэхэдэ, Намжал арайхан гэжэ Доржимае таниба. Намжалые харамсаараа нюдэниинь гэрэл ороһондол, ошотожо, тэрэ эсэнгеэр, һулаханаар миһэлзэбэ. Мяхагүйхэн, жэгтэй хуурай, халуухан гараа Намжалай гар дээрэ табижа:

— Һайнши даа, Намжал,- гэжэ аман соогоо дуугарһан мэтэ аалихан шэбэнэбэ. Саарһанда орёолтотой монсо сонсохон юумэнүүдыень абажа, мансытай нялха шэнгеэр зүрхэндөө хашан тэбэрибэ. Тиигээд Намжал уруу нюдөө үргэжэ, һанаагаа зобонгёор асууба:

— Яагаабши, Намжал, юундэ иитэрээ турашообши?

Намжал бэеэ наадалһаншуу хүхюунээр миһэрбэ:

• Мэдэхэгүй. Ехээр бодолгодо хатаһаншье байжа болооб.

Намжалай эдэ үгэнүүдэй хэды хашалгүйшье һаа, Доржима үнэнхэ зүрхэнһөө айшахадал гэбэ:

• Юун болооб? Яагааб?

— Юуншье болоогүй, һанаагаа бү зобо. Миин лэ нэгэ Намжал гэжэ багшын муу журам тухай хэлсэлгэн болоо һэн… Гайхана гүш? Һүүлдэ, хожом хөөрүүжэм, зай? Теэд айха юумэ үгы, булта һайн үнгэрөө.

— Альбина… Балдановна… һайн байна гү? — гээд Доржима юундэшьеб улайжа, тэрэнээ далдалха гэһэндэл, уруугаа харашаба.

— Альбина? — гэжэ Намжал тон холын, тэдээндэ огто хамаагүй юумэ Доржимагай һуражархиһандал, гайхаба. Тиигээд тэрэнэй урда ямар нэгэн зохидгүй, тэнэг юумэ хэжэ байтараа баригдашаһан шэнги аягүйрхэжэ, үг-маг гэбэ.- Альбина… Яахаб даа. Теэд тэрээн тушаа хэлсээд яахамнайб.

Эдээхэн хэдэн үдэрэй туршада Доржимагай ташха ондоо болошоһые Намжал гайхаба. Намжалайшье мэдэхэгүй, ямар нэгэн онсо, айхабтар шухала юумэнэй тайлбарииень ойлгоһон шэнги, тэрэнэй харасадань, бүри холо, саана ямаршьеб шэнэ, гүнзэгы, далда сэдьхэлэй гэрэлтэн байһые Намжал мэдэрбэ. Намжалай эжынь нюдэн заримдаа ехээр гуниглаха гү, али баясаха үедөө, эгээн иимээр хараад байдаг бэлэй: «Доржимашье мүнөө баһал эхэ хүн болоо гээшэ хаям даа» гэжэ Намжал бодобо.

• Өөрыншни бэе гэмгүй гү даа?
• Гэмгүй бараг, — гэжэ Доржима гунигтайгаар миһэд гэбэ.

Доржимае анха түрүүнээ хаража байһан шэнги, Намжал тэрэниие дээрэһээнь уруу энэрхыгээр, дулааханаар шэртэбэ. Тиигэхэ бүринь энэ тааруугүй халхагар халаад мүртөө шагтагалһан, ташарайгүй бишыхан эхэнэр тэрээндэ улам бүрил дүтэ, түрэл шэнги боложо байба. Сээжэнь ямаршьеб дулаахан, зөөлэхэн долгёор булгилан дүүрэжэ, Доржимада ямар нэгэн тон шухала, энээнһээ урда нэгэтэшье хэлэжэ үзөөгүй үгэеэ хэлэһэйб гэжэ һанаба. Тэрэ үгэнь мэнэ мэнэл эндэхэнэнь, нюдэнэйнь урдуурхана байһан шэнги аад, үнэн дээрээ яашье гартань орожо, баригдажа үгэбэгүй.

— Бидэ хоёр үшөө залуубди даа, Доржима, бү уйда. Хамаг юумэмнай, ерээдүймнай — баран урдамнай. Энээнһээ урда, магад, ажабайдал гээшые ехэ мэдэхэшьегүй ябажа болообди. Теэд гэмгүй — ажаһуужа һурахабди. Ажабайдалай түрүүшын хэшээл манда мартагдахагүй байха. Нэгэ мэхэлүүлээбди — һургаал гээшэ хододоо бэлэхэнээр үгтэдэггүй, тиигээдшье ажабайдал гээшэ шангахан лэ багша хаям. Зүгөөр хоёрдохёо хэншье маниие мэхэлхэгүй байха, Доржима.

Доржима һулаханаар, бүхы зүрхэнһөө гарыень адхаба:

— Һайнши даа, Намжал. Гансал нэгэ юумэнһээ би айнаб — хэзээ нэгэтэ шинии энэ һайниие хүсэд харюулжа шадаха гээшэ гүб даа? Харин нэгэтэ шамда хэлэһэн, хэһэн муугаймни түлөө хүлисэжэ үзыш даа.

— Хаял саашань, — гэжэ Намжал гараа һэжэрбэ. — Үхэһэн хүниие бодходоггүй, үнгэрһэн юумые дурдадаггүй юм хаям. Тиигэнхаар ши намда иимэ юумэ хэлэ: тиихэдэ, һанана гүш, юундэ шамтай уулзахымни намайе хорёо һэмши?

Доржима удаан юушье харюусабагүй.

— Ши өөрөө мэдэнэ хаямши даа, тиихэдэ би ямар ябаабиб. Теэд бишье би — өөрымнил гэм һааб даа. Харин ши? Намтай ябахыешни хараа һаа, һүүлдэ зон юун гэлсэхэ байгаа гээшэб?

— Иимэ юумэ гэжэ баһа байха һэм бы? — Намжал хүхюутэйгээр энеэжэ, Доржимагай мяхагүй, туранхайшаг мүр дээрэ гараа табиба. — Эх, ши, уймар басагахан…

Намжалай газаа гарахада хүйтэн, сэбэр агаар нюур уруунь сохижо, мэнэ һаяхана банида ороод, хамаг бүхы хирэ тооһоо угаажа, арюудхажа гараһандал, тэрэ хүнгэхэнөөр, дүүрэн сээжээрээ амилба.

Нюдэ һаргама хүнгэрэг саһата тала дээгүүр үбэлэй элшэгүй, ялсагар наран доохонуур мухарина. Намжал ябажа ябатараа гэнтэ зуг татаба, хаанаб даа эндэ, хажуухандань байһан жаргал хубияа бэдэрэн ябаһандал һанаадхиба. Сэнхир үндэрөөр һүрэглэһэн эдэ хүбэн үүлэдэй түхэлдэ гү, али энэ захагүй талын хаанаһаашьеб ерэһэн һалхинай амисхаалда гү — хүсэд ойлгожо шадабагүй, — зүгөөр ехэ холоһоо элинсэг хулинсагуудаарнь дамжан ерэжэ, хаанаб даа зосоонь дууран хэбтэһэн эртэ урдынь зэрлиг мэдэрэл хабарай түрүүшын, тон һулахан, илгамааршье бэшэ шахуу шэнжын үзэгдэһые тухайлба.

Иигээд лэ удахашьегүй хабар!

Жалга, тохойгоор харьялхадан урдаһан һайрамай шурахан горхонууд… Хара торюун һүрэгүүдээрээ хээрэ галаар хөөрсэгэнэн ниидэһэн шашаг шаляа алаг туунууд… Тиигээд сэнхирхэн дэльбэтэй, гал шарахан нюдэтэй түрүүшын сэсэг — ургы…

Намжалай зосоо ямаршьеб баяр булигдашагүйгөөр түрэжэ, хаалтаяа дэлбэ түриһэн уһан шэнги мундуугаар, хүсэтэйгөөр орьёлон, зүрхэниинь шангаар, түргэ түргэн сохилбо, хэзээб даа нэгэтэ, тэрэ хабар, Намжалайшье ажабайдалда ямар нэгэн тон ехэ удха шанартай хубилалта болохо шэнгеэр зосоонь оробо.