Бишыхан хүбүүн ажаһууһан гэхэ.
Бишыханшье һаа, дэлхэй дээрэ ажаһууһан бусад зондол адли мүн өөрын онсо бодолтой, абари зантай һааб даа. Зүгөөр өөрөө өөрыгөө мэдэхэ эрхэтэй үшөөл хүсэд болоодүй байгаа.
Тэрэнэй үглөөгүүр бодоходонь, наран бишыхан гэрэйнь бишыхан сонхонуудаар үни маһаран шагаанхай, орон, шала дээгүүр тэбхэлжэн толбонуудаар яларан унажа байдаг һэн. Теэд хүбүүхэн ольһотой дулаахан унтарияа орхижо, бодохоёо яарадаггүй. Юундэб гэхэдэ, эжынь үүр сүүрээр бодожо, үни ажалдаа ошонхой. Хүсэд зун болоодүйдэ газаашаа гараха ёһогүйб гэжэ тэрэ һайн ойлгоһон байгаа. Харин тэрэниие урдань ямар ута үдэр хүлеэнэ гээшэб!
Хара эртүүрһээ түлижэрхиһэн гэрхэн соонь ан-бун, дулаахан. Пеэшэнэй амһарта эреэхэн миисгэйнь таһалгаряагүй хэршэгэнэн, һуумгашаа дуурана. Хүбүүхэнэйшье досоо дулаахан, энэ үглөө мэтэ үүлэгүй сэлмэг.
Тэрэ өөдөө хаража, үһээдэхи избёосхын үнинэй танил холторхойнуудые элдэб юумэнэй дүрсэнүүдтэй адлишаан, сасуулан, удаан хэбтэдэг. Тэдэнь томо эбэртэй мүртөө, нохойнууд түхэлтэй амитаншье, ута-богони маяа хүлтэй хүнэйшье шэнжэтэй боложо хүбүүхэндэ үзэгдэхэ. Хүбүүхэн тэдэнтэеэ тохёолдоһон элдэб һонирхолтой, юрэ бусын ушаралнуудые зохёожо, тэдэнэртэеэ хөөрэлдэжэ хэбтэхэдээ, сагайшье ошоһые, гансаардаһанаашье ехэ ойлгодоггүй һэн.
Хүбүүхэн бодожо, яаралгүй хубсалаад, эжынгээ табяад ошоһон зөөхэйтэй хилээмэ амтархан эдидэг. Тиигээд сонходоо һуужа, газаашаа хараха.
Урдань – хүршэнэрэйнь танил гэрнүүд. Саанань, тээ холохоно, МТМ-эйн хүнхигэр ехэ байранууд, машина, тракторнуудые хадагалдаг үндэр һарабшатай ута сарай. Хаанаб даа, тэндэ хүбүүхэнэй эжы хүдэлдэг. Урдуурнь – набтархан халзан добуун. Тэндэһээ хүнүүд шабар, шорой абажа, тэрэниие яама, янхасаг болотор малтажархинхай. Тиимэһээ тэрэ “Нүхэтэ-Добуун” гэжэ нэрэтэй болонхой. Хабартаа саһанай хайлахада, айлнууд газаахияа арилгажа, элдэб муу һайнаа, нобшо шоройгоо тэдэ нүхэнүүд руунь абаашажа хаядаг. Саашаа – тала… Бүри саана, огторгойн хаяада, сэнхир хүхэ хадануудай хүшэгэ хүбүүхэнэй хаража үзөөгүй, огто мэдэхэгүй юушьеб халхалан нэмжыдэг.
Хээрын саһан үни заяанда соорон һиирэжэ, һайрам болоод, хүхэ бухын хөөмэй руу урдан ошожо дууһанхай. Тиибэшье газаа үнөөхил харалган һалхитай зандаа.
Нэгэтэ үглөөгүүр хүбүүхэн юундэшьеб хэмһээ урид һэришэбэ. Хараашалхадань гэр соо хэзээ хэзээнэйхиһээ һаруул, сэлмэг, ямаршьеб даа нэгэл ондоохон байба. Сонхоороо шагаахадань газаашье тэниглэн, игаабари, һаяхан нюураа мүнсытэр угаажархиһан мэтэ дайда уриханаар миһэрэн байхадал гэбэ. Сонхынь газаада тотого дээрэ борбилоонууд шаг-шууя татана. Мүн хаанаһаашьеб юумэнэй нэрэгүй хүүехэ, хүнхинэхэ соностоно.
Ямар нэгэн удаан хүлеэгдэһэн һайндэрэй хүрэжэ ерэшоод байһан мэтээр хүбүүхэнэй зүрхэн ойлгогдошогүй баяраар халин лугшаба. Теэд үнэн дээрээ юунэйшье болоһые хүбүүхэн түрүүшээр ойлгобогүй. Гэнтэл зосоонь аминай игсуурма таамаг бодол гэрэл мэтэ ялагад гэшэбэ: “Хабар! Одоол хабар ерээ бэшэ гү?”.
Хүбүүхэн дутуу ядуу хубсалжа, хэрэлсы дээрээ гүйжэ гарашаба. Дээрэхэнэ гараһан наран нюдэ анимаар ялбана. Хурса охитой агаар хамар сорьён, тархи эрьеһэншүү болоно. МТМ тээһээ движогой баяр баясхаландаа хахажа байһандал, эбдүүсэн ташаганахань элихэн дуулдана. Харин бүхы энэ тосхон, тойрожо байгаа дайда дээгүүр, бүхы энэ огторгой тулама шэнхинээтэ, хангал агаар дүүргэн, хүдэр мундуу хүнхинөөн: анзаһаяа шэрэһэн тракторнууд поли тээшэ бүлэг бүлэгөөрөө һубарилдана.
“Хабар, хабар, одоол хабар!”
Шоморгон һалхин үшөө боложошье магадгүй. Зүгөөр харалган хагсуу, хүйтэн болохогүйл.
Тэрэ гэһэнһээ хойшо хүбүүхэн үглөө бүхэндэ һэримсээрээ газаашаа гүйжэ гарадаг болобо. Гарахал бүреэ гэрэйнгээ уйтахан хорёо соо ямар нэгэн юумэнэй ондоо болон хубилһые обёордог байба. Нэгэ үглөөгүүр дал соохи балгааһан дээрэнь хүхэ сүгсэгы айлшан ерэшоод, тэсэ ядан согсогонон дохисогоон, урда холын оронуудаар ябажа, үзэһэн хараһанаа нэрэгүй хөөрэн байха. Нүгөө үглөөниинь гэрэйнь урдахи наруулида бишыхан гүлмэр сэсэгхэн бултайшоод, шарахан нюдөөрөө газар дайдые гайхан һонирхон гэтэжэ һууха.
Нэгэтэ үглөөгүүр хүбүүхэн хэрэлсы дээрээ гаража, үргэһэтэй нойрсонги нюдэеэ морхигорхон нюдаргынгаа араар нюхан-нюхан, наранай элшэдэ эльбүүлэн таашаажа игааба. Хэрэлсын хабтагай нюсэгэн хүлыень дулааханаар жэгнэн гэжэгэнүүлнэ. Аляаһанай урда һабараа хайшаһандал, хүбүүхэн хоёр хүлөө ээжэлэн һольбуулжа үрэнэ.
Хүбүүхэн нойройнгоо одоол сэлмэжэ дэгдэхэдэ, ямаршьеб урдань үзэгдөөгүй, онсо гэрэлһээ далтирба. Ялагар хурса наран гансал огторгойн тооноһоо бэшэ, харин баһа нэгэ наран, огторгойнхиһоо жааханшье һаа, мүн тиимэл хурса, ялагар наран Нүхэтэ-Добуунай боориһоо толорон байба.
Хүбүүхэн ёлгоодожо, нюдэниинь улхархайгаараа хүндүүлхэйтэй анилдаба. Т еэд нюдэеэ анихаданшье гэрэлтэйл шэнги, ягаан, ногоон сахаригууд урдуурынь хөөрсэгэнэн хуйлаба.
Хүбүүхэн гайхаһандаа хүдэлэнгүй зогсожол байба. Теэд энэ юун гээшэб? Элдэбээр бодолоо эрьюулэн таамаглаба. Теэд юуншье гэжэ бодохо аргань байбагүй. Ямаршьеб ойлгогдошогүй, сэдьхэл хүдэлгэмэ мэдэрэл досоонь багташагүйгөөр орьёлжо, байраһаа һуга харайн, хүршэтэн тээшээ табилуулба.
— Баяр, Баяр, харыш!
Газаа хорёогойнгоо һаднагта үлгэһэн угаальнигһаа нюураа угаажа байһан нүхэрынь мылэтэй нюураараа хүбүүхэн тээшэ милайжа, нюдэеэ аниһан зандаа шагнаархан зогсобо.
— Баяр, хара даа!
Баяр нюурайнгаа мылэ дууһатар угаажа, арайл гэжэ нюдэеэ нээбэ.
— Юу?
— Тэрэ…
Теэд хараха юуншье байбагүй. Нүхэтэ-Добуунай боорёор, хүбүүхэниие гасаалһандал, гансал хооһон зэрэлгээн урда мэтэ миралзан урдана.
Нүхэрһөөшье үлүүгээр урмаа таһаржа, гайхаһан хүбүүхэн үгэшье бэшэ хэлэнгүй гэртээ бусаба.
Уданшьегүй хүбүүхэнтэн тээһээ сортоотой хашхараан дахяад соностобо:
— Бая-аар, наашаа, түргөөр!
Сайгаа уухаяа байһан Баяр дурата дурагүйхэншье һаа, һонирхолоо булиха аргагүй, хүршэтэн тээшээ догшобо.
— Тэрэ, тэрэ харыш!
Хоёр хүбүүд Нүхэтэ-Добуун тээшэ һарабшалан, нэгэ хэдыхэн аниргүйнүүд зогсобо.
— Юун гээшэб даа, аа? – Баярай дабхасаһан амисхаалтай хамта нэн түрүүн энэ асуудал гараба.
— Юун? – Хэрбэеэ хүбүүхэнэй нүхэрэйнгөө энэ асуудалда харюусаха, мэдэхэ байһан һаа. Бүхы хараһан үзэһэн юумэеэ тэрэ Нүхэтэ-Добуунай бооридохи таагдашагүй гэрэлтэй сасуулхаданшье үрэ гаража үгэхэ аал? Тиигэбэшье тэрэ юрэ бусын үзэгдэл мүн лэ юрэ буса шиидхэбэри түрүүлнэ.
— Юун? – Хүбүүхэн таагдашагүй нюусаар нүхэр тээшээ эрьебэ. Тэрэ юумэ һанаха зохёоходоо
ехэ бэрхэ һэн. — … Энэшни наранай хэлтэрхэй бэшэ гү?
Гэнэншиг Баяр амаа ангайжа, нүхэрэйнгөө зэртышэнхэй нюдые хүлеэжэ ядангяар адуулба.
… Наранһаа бишыхан хэлтэрхэй түгдэрөөд, унашоо ёһотой даа.
Баяр нүхэрэйнгөө үгэдэ хэды һэжэглээшье һаа, арсаха үгэеэ олобогүй.
Энэ таамаг бодолһоо хүбүүдэй тархи эрьежэ, мүн лэ тархи эрьемэ түсэбүүдые зохёожо оробод.
— Тэрээхэнииешни оложо асараад, пеэшэн дээрэ табяад байгаа һаа, ехэл гоё һэн.
— Тиигээ һаа, гэр соомнай юунһээшье дулаахан, сула гэрэлтэй байха һэн, аһаа?
— Аһаа… Түлеэншье, лаампашье хэрэггүй…
Наранай хэлтэрхэйе бэдэрхэеэ Нүхэтэ-Добуун ошохо гэһэн шиидэбэри хоюуланайнь толгойдо диилдэшэгүйгөөр түрөө һааб даа. Зуурандаа бэе бэеэ омогорхуулжа, зоригжуулжа ябаад, зүүн-урагшаа, Нүхэтэ-Добуун тээшэ гүйлдэбэд. Теэд тэрэл дарыдаа наранайнь хэлтэрхэй харагдахаяа болин унтаршаба.
— Хамаагүй, — гэжэ хүбүүхэн зоригоо мохон алдаһан нүхэрөө урмашуулна. – Ямар нэгэн нүхэн соо хэбтэһэн аад, далдалагдашаһан байха.
— Олоо һаа, бишни хахадыень абуужам, зай?
— Абаарай, — гэжэ хүбүүхэн уридшалан бардамаар хубаалдана.
Теэд наранайнь хэлтэрхэй үнөөхеэрээл харагдаагүй зандаа.
— Хайшан гээд абаашахабибди? – гэжэ Баярынь һанаата болоно. – Барихаар бэшэ халуун байха ёһотой даа.
— Нэгэ юумэн дээрэ хэжэ, тэлээд ошоно аабзабди.
— Даахаар ха гү?
Хоёр нүхэд Нүхэтэ-Добуундаа арайхан хүрэжэ, наранайнгаа хэлтэрхэйе бэдэржэ эхилбэ.
Тойроод дууһан малтажархинхай. Зарим нүхэниинь гүйхэн, нүгөөдүүлынь айдаһаа хүрэмэ гүнзэгы. Оёортонь үдхэн сайдал шарлашаһан һайрамай уһанай үлэгдэл. Һандархай хайрсагууд, хаясаанай хуушан шархи шагабшын тайрадаһанууд, обоолоотой зомгоол, хирпиисын, шэл шонхын бутархай. Нэгэ нүхэнэй оёорто шабар шабхатай зууралдажа, һэеы мэтэ болошоһон даахитай үхэһэн нохойн һэе хэбтэбэ. Хүбүүдэй бэеэ үгылхэгүй, энэ гаһар хүсэлые наада харан энеэһэндэл хурса сагаан шүдэнүүдээрээ ирзайна. Хоёр нүхэд бэе бэеэ түлхилсэжэ, үрдилдэжэ ябаад, аймшагтай нүхэнһөө мэгдүүхэн холодобо.
Тиигэбэшье тэдэ наранай хэлтэрхэй эсэтэрээ сусатараа бэдэрбэд. Бүхы нүхэн гэһэн юумэ руунь бултыень шагааба. Шорой, зомгоолшье онгилбо. Үнгэрхэдөө һандархай хайрсагуудыешье урбуулжа үзөө. Теэд наранайнь хэлтэрхэй хаанашье олдобогүй.
Хүбүүхэйн сэдьхэл энэ тухай хүлгүүлһэн, тамалһан наранайнь хэлтэрхэй үнэн дээрээ даншье һаа, эгээлэй, урмаа хухармаар юрын, бирагүйхэн зүйл байһан байшаба.
Үдэшэлэн эжынгээ ажалһаа ерээд, үнеэ буруунуудаа хаажа, сүлөө ороһон хойно сайгаа уужа һуухадаа хүбүүхэн үдэртөө хараһан, гайхаһанаа, Нүхэтэ-Добуун ошоһонһоо бэшыень, үлөөнгүй дууһан хөөрэбэ.
— Ай, уймархан, — гэжэ эжынь хүбүүхэнэйнгээ мүндэгэрхэн магнайень үндэбэ. – Юун наранай хэлтэрхэй байха һэм даа. Шорой шохойлоор хаяһан шэлэй бутархайда наран тудажа, туяатана гээбы даа.
Хүбүүхэн Нүхэтэ-Добуунай шарлашаһан һайрамай уһатай нүхэнүүдые, һандархай хайрсагууд, обоолоотой зомгоол, хирпиисын, шэлэй бутархайнуудые дахин һанаандаа оруулба. Юундэшьеб, бултанһаань эли тодоор үхэһэн нохойн ирзагар сагаан шүдэнүүд һанагдаба.
Эжынь үгэнүүдэй хэдышье урмаа таһарма һонигүй байгаашье һаа, хүбүүхэн тэрээндэнь этигэхэ баатай боложо, гүнзэгыгөөр һанаа алдаба.
Харин тэрэ һүниндөө захагүй сэсэгтэ тала үзэжэ зүүдэлбэ. Тэрэнэй зүг бүхэнһөө нюдөө анима ялагар наранууд һолонготон толорно. Хүбүүхэн Баяр нүхэртэеэ хамта тэдэндэ хүрэхэ гэжэ гүйлдэнэд. Тэрэнь эндэшье тэндэшье бии боложо, һуурияа һэлгэн, хүсэгдэшэгүйгөөр холодон саашална. Теэд хүбүүхэйнүүд гүйлдэжэл ябана. Дээрэһээнь, тэдэ олон наранай толоор дүүрэн огторгойһоо жэргэмэлэй бүлбэгэнүүр дуунууд дууһашагүйгөөр адхарна…
…Аяар холуур зайһан, ябаһан хүбүүхэнэй аяшарһан бэень тэниин амаржа, тэрэ нэгэ жэгдэ, хүнгэхэнөөр амилна. Зулай дээгүүрнь зунай хоншуухан, зүлгы һэбшээнэй элеэд, һэбеэд гараһандал, үе болоод лэ тэрэ юундэшьеб даа, миһэрнэ…