ҺАРАТА ҺҮНИ
“Хаа-яа һүниндөө унтажа ядаад хэбтэхэдэм, бэшэ олон энэ наһанайм үдэрнүүдэй дундаһаа энэшье үдэр һанагдадаг. Тиихэдэнь: “Яагаашье үбэштэй ябаабиб даа”, — гэжэ бага наһаяа наада барин энеэдэггүйб. Юундэшьеб зосоомни гэнтэ гунигтай, уйтан шэнги болодог”.
Ким Цыденовэй “Нэгэ үдэр” гэһэн рассказай герой Сэдэн-Доржо эдэ үгэнүүдые хэлэһэн байдаг.
Эндэ Карл Марксын хүн түрэлтэнэй үхибүүн наһан – грегүүдэй культура тухай хэлэһэн үгэнүүд һанаанда ороно. Тэдэнэй искусство хэзээдэш дахин дабтагдашагүй гоё һайхан шата болоно бэшэ гү гээд научно коммунизмын үндэһэ һуури табигша асууһан байдаг.
Бага наһаяа наадалха бэшэ, харин хүндэлхэ гээшэ үнэтэй, сэнтэй. Энэ хадаа үхибүүн наһанаймнай бүхы ажабайдалаймнай эхи табиһые, маанадай ёһотой бүдүүн хүнүүд болохые уряалһан үе гэжэ гэршэлжэ үгэнэ.
Ким Цыденовэй бага наһан тухай бэшэһэниие зүрхэ сэдьхэлээ долгисуулан уншадагби. Өөрыгөө бэшэлсэнэ гэжэ һанагшаб… Буряад уран зохёолдо нэгэ шата табилсаһан зохёолшын бага наһан юрын бэшэ ха юм…
Ким Шогдопович Цыденовэй уран зохёол соо манай үетэнэй литературна дүрэ тэрэ зандаа харуулагдаһан байна. Иигэхэдээ 1976 ондо хэблэгдэһэн “Һарата һүни” гэһэн сэнхир гадартай ном тухайнь хэлэнэбди. Эндэ зургаан рассказ, “Бусахал даа хабар” гэһэн повесть ороно. Үшөө тиихэдэ “Жаахан борохон инзаган” (“Байгал”, 1965, №6), “Наранай хэлтэрхэй” (“Байгал”, 1972, №5) гэһэн рассказууд эндэ харагдажа үзэгдэхэ байна. Ехэ болоһон бидэнэй ажал харуулһан хадаа “Бусахал даа хабар” гэһэн повесть ээлжээгээ хүлеэн үлэхэ болоно. Бүхы зохёол сооһоонь “Эхэ”, “Эсэгын нэрэ” гэһэн хоёрхон лэ рассказ манай үетэнэй үйлэ хэрэг харуулаагүй болоно (Һүүлшын рассказ энэ ном соо ороогүй). Тиигэжэ эндэ дүн хамтадаа долоон рассказ харагдаха болоно.
К.Цыденовэй рассказуудай геройнууд 1930 гаран онуудта түрэһэн хүнүүд. Эдэнэй зариман 1937 ондо түрэһэн уран зохёолшын үүринүүд ааб даа. Манай үетэнэй үхибүүн, бага ба эдир наһан Ким Цыденовэй рассказууд соо иигэжэ харуулагдана.
Эжын һайхан
Бидэ наһатай болоод ябахадаа, багадаа наадаһанаа, тэрэнэйнгээ хэсүү һайхан хэрэг байһые мартахаяа һанадагбди. Табатай хүбүүндэ ямар һайндэр байлтайб? Зүб даа, наадан. Үшөө ямар наадан Дондогой һайндэр болооб? Тэрэ һубай малай гүүртэдэ гансаараа эхэ, эсэгэтэеэ байдаг. (Үлгы соо хэбтэһэн нялха дүү Ханда басагыень бү тоолое, юуб гэхэдэ, тэрэнь үшөө наадаха болоодүй ха юм). Хашартай болошоһон Бэлшэрһээ Хажуу-Булаг ошожо, һүнэй фермын үхибүүдтэй – Бадма, Согто, Дэлэг гэгшэдтэй наадахань хэды ехэ һайндэр бэ? “Ялагарханууд шагтатай шэнэхэн хара сэмбэ үмдые” үмдэхэ гээшэмнай Дондогто мүн лэ һайндэр боложо үгэнэ.
“Дондогой һайндэр” гэһэн рассказ соогоо Ким Цыденов хүдөөгэй ажабайдалые эли тодоор харуулна. Дайнай жэлнүүд соо хэн хүдөөдэ өөдөө болоо һэм, тэрэ өөрынгөө балшар наһые бэлээр танижа абаха байна.
Буруушан Сэдэнжабтанай эршэмтэй ажалые харуулха зорилгоёо уран зохёолшо ядангүйгөөр бэелүүлнэ. Һүнэй фермынхидтэ айлшалжа, һүниндөө бусаһан аад, үглөө үглөөгүүрнь үнөөхиеэл эртэ бодоод, малдаа гарана. Һара, жэлдээ хүршэнэртөө нэгэ айлшалаад, тэрэнэйнгээ үглөөдэр эртэ ажалдаа гараа хадаа, юрын үдэрнүүдтэ баһал иимэ жэншэдгүйгөөр малаа харууһалдаг айлайхин гээшэ ааб даа. Дайнаай шэрүүн жэлнүүдтэ ажалай баатаршалга гаргаха гээшэ хүшэр хэрэг. Тиигэжэ барагар шарайтай, заримдаа сухалтай, ходо сүлөөгүй, хирэ болошоһон хубсаһатай эжынь Дондогой нюдэндэ дадал болошоһон байгаа. Харин айлшалалгын үедэ ондоо, налархай, хүхюун зугаатай, сэбэр гоё эхэнэр тодоржо, Дондогые гайхуулна. Рассказ соохи энэ хэһэг буулгая.
“Харин эжынь нюурһаа хүхюун жаргалай миһэрээн һаланагүй. Ямаршьеб, юрын, Дондогой һурашаһан, ехэнхидээ шэрүүн, үнгэрхэдөө сухалтай шахуу нюдэнһөө тон ондоо, уһатанги ялагар нюдөөр хүнүүдэй тархи дээгүүр тон холын, энэ гэр соо үзэгдөөгүй юушьеб шэртэһэн шэнги. Хоолойһоонь уянгата дэлгэр буряад дуунай аялганууд таһалгаряагүйгөөр гаража, ямаршьеб шэнгэхэн гуниг жаргал хоёр тэрэ аялга соо ойлгогдошогүйгөөр худхалдан угалзатажа, энэ уйтан гэр соо бэшэ, харин захагүй үргэн намжаа тала дээгүүр, тэрэ нарата огторгойн сэгээн хүхэ үндэрөөр элиһэн шубуун мэтэ улам бүри дээшээ хөөрэн жэргэнэ. Дондог эжыгээ танинагүй шахуу. Энэ гоё хара хүүртиг дээгүүр, сагаан самсын заха гаргаһан жаргал баярһаа гэрэлтэн миһэрһэн, иимэ һайзгай, зөөлэхэн нюдэтэй энэ эхэнэр үнэхөөрөө Дондогой эжы гээшэ гү? Дондогой эжы ходол нэгэ парпагар, хирэтэй хүбэнтэй хүүртигтэй, шэрүүн нюдэтэй түргэн шанга эхэнэр һэмнэй. Теэд үнэн даа: энэшье тэрэшье эхэнэрынь Дондогой эжы Дэжэд ха юм”.
Ким Цыденовтэл адли нэгэ нюурые хоёролжолоод, зураглан харуулха – иимэ ёһоной уран найруулга буряад рассказда энэ болотор үгы байгаа гээд һанагдана. Хоёр Дэжэдэй алиниинь үнэтэй, сэнтэйб? Хоюулаа! Газаахи дүрөөрөөшье, бодол сэдьхэлээрээшье Дэжэд түрэлхиин һайхан эхэнэр. Дайнай жэлнүүдэй ажалай бэрхэ байдал соо Дэжэдэй хамаг һайхан дарагдаад ябана ха юм. Түрэлхиин бэшэ, хоёрдохи Дэжэд хадаа дайнай үеын хүн болоно.
Дэжэд хүнүүдэй тархи дээгүүр холо руу юу шэртээб, юун тухай бодооб? Магад, илалтаар дүүрэхэ дайнай хойтохи гэрэлтэ һайхан ерээдүй тухай бодожо һуугаа аалам? Дэжэдэй эршэмтэй ажал, ажалай баатаршалгые уран зохёолшо һайнаар харуулаа гээ һэмди. Харин мүнөө Дэжэд ажалаа халта мартааад һууһаар харуулагдаба. Тиигээ хадаа энэ муугаар ажалладаг байгаа гэжэ огто болохогүй бшуу.
Түрүүн ажалдаа дарагдаад, һүүлдэнь тэрээндээ диилдэхэ ушар гаража болохо гү? Болохо даа. Жэшээнь, сэдьхэлээрээ саг зуурашье ажалһаа холодожо шададаггүй һаань, эсэстээ ажал гээшэ хашартай боложо магад. Дэжэд ажалдаа диилдэнэгүй, саашадаашье диилдэхэгүй байна. Юуб гэхэдэ, дадаһан хэрэгһээ саг зуура сэдьхэлээ амаруулжа шададаг хадаа ажалдаа хододоо дуратай ябаха оншо олоно. Ажалаа халта мартаһан, сэдьхэлээ амаруулжа һууһан эгээл энэ үедөө Дэжэд урин налгайгаарааш, газаахи түхэл шарайгаарааш, хүсэл зоригоороош хэды һайхан байба гээшэб! Юу һайндаа Дондог түрэһэн эхэеэ танингүй байн алдабаб? Ажалдаа дарагдаагүй һаа, Дэжэд ходол иимэ һайхан ябаха бэлэй. Зөөлэн нюдэтэй, сухалгүй, бадашадаггүй, альгададаггүй эжынь Дондогто дадал байха һэн. Ажалдаа дарагдаһаншье һаа, тэрээндээ диилдээгүй байһаараа Дэжэд һайхан.
Тэрэ үдэшэлэн Ханда дүүгээ Дондогой үлгыдэжэ байһаар рассказ эхилнэ. Дүүгээ абаха уялгатай Дондог үглөө үглөөгүүрнь һэрюулэгдэжэ, унтариһаа бодоно. Газаа эртэ байһан дээрэһээ Дондог һэрижэ ядана. Эхэдээ бадашуулба. “Мүнөө бодоогүй һаам, альгадаха байха”, — гэжэ Дондогой шэбшэһые бү мартая.
Иигэжэ буруушан Сэдэнжабтанай ажалай ээлжээтэ үдэр эхилнэ.
Рассказ доторхи энэ үйлэ хэрэгэй болоһон 1942 оной үбэлһөө 1945 оной майн 9-эй Илалтын үдэр хүрэтэр ажалай ута харгы һунана. Иимэл буруушадай гү, али һаалишадай, үхэршэдэй гү, али хонишодой, гахайшадай, таряашадай, адуушадай – бүхы колхознигуудай ажал хадаа илалтые шэрээлсэһэн түүхэтэй ха юм.
Тиихэдэнь Дондогой оруулһан хубита юун болоноб? Дүү басаган Хандаяа үлгыдэлгэ гү? Энэшье туһа даа. Колхозой түрүүлэгшэ Дондогой толгойе эльбэсэгээжэ байгаад, миин магтаагүйл байха.
Дондогой ашаар Дэжэдэй түрэлхиин һайханиие тодоруулһанаа бү мартая. Энэ ехэ хэрэг. Юуб гэхэдэ, Дэжэдэй гэрэлтэ образоор дамжан, Эхэ ороноо танижа абанабди. Дондогой эжын һайханиинь манай түрэһэн Буряад ороноймнай һайхан эсэстээ боложо тодорно бшуу. Шуһата дайнай утаан, балын үнэр Эхэ ороноймнай гоё һайханиие доройтуулжа шадахагүй гэһэн удхатай “Дондогой һайндэр” гэһэн рассказ Ким Цыденовэй бэлигтэ гуурһан дороһоо мүндэлһэн байна.
Нүхэтэ – Добуунай наран
Үхибүүн – ажабайдалай сэсэг.
Үхибүүн – наранай хэлтэрхэй.
Энэ хоёр далита үгэнүүдэй түрүүшынхинь үргэн олондо мэдээжэ ааб даа. Хоёрдохинь тиимэшье дадал болоодүй байха.
“Үхибүүд – ажабайдалай сэсэгүүд” гэжэ бэшэхэдээ, А.М.Горький бусад һайхан юумэнтэй зэргэ оршодог сэсэгэй һайханиие һанаандаа заатагүй оруулалсаа.
Хүн ямар нэгэн гэрэл туяа татаһан һайханиие бэдэрхэдээ, олонхи үедэ нара, һара сэдьхэлдээ оруулдаг байна.
Мунхан харанхы тонилон ошог,
Мүнхэ наран мандаха болтогой!
Наран гээшэмнай замби түбиие гэрэлтүүлһэн нэгэ һайхан болоно. Наранай хэлтэрхэйе ябагаар бэдэржэ, тэрэнээ ой ухаагаараа тайлбарилан ологшо, һааритай хүлтэй буряад хүбүүхэн өөрөө наранай хэлтэрхэй байһанаа тодорхойлжорхино.
Хэн хүнэй уг залгамжалан, хүниие мүнхэлэн батадхадаг бэ? – Үхибүүн.
…1943 гү, али 1944 оной хабарые сэдьхэлээрээ бэдэрэн, бага наһанайнгаа сэнхир орондо айлшалая. Тиигэхыемнай “Наранай хэлтэрхэй” гэһэн гаршагтай Ким Цыденовэй рассказ уряална. Хүдөө хабарай ерэхэдэ, шуһан улаан үбсүүтэй хараасгайн ниидэдэгые, гүлмэр шарахан сэсэгэй бултайшоод һуудагые һанаад үзэел. Тиихынгээ забһарта алил оло дахин айлнуудай суглуулжа хаяһан бог шоройн дундуур ябадаг байһанаа бү марталсая. Тэндэ хухарһан хирпиисэ, хахарһан шэл, обоолһон модо, шулуун, шабар абахадаа малтаһан нүхэн – баран бии ааб даа. Рассказ доторхи тэрэ газар “Нүхэдтэ-Добуун” гэжэ нэрэтэй. Зохёолой гол герой автор өөрөө, бишыхан Ким болоно.
Һургуулиин наһа гүйсөөдүй манай герой хүлеэгдээгүй бэдэрэлгэдэ гараха баатай болоно. Рассказ соо иигэжэ уншанабди:
“Хүбүүхэн нойройнгоо одоол сэлмэжэ дэгдэхэдэ, ямаршьеб урдань үзэгдөөдүй, онсо гэрэлһээ далтирба. Ялагар хурса наран гансал огторгойн тооноһоо бэшэ, харин баһа нэгэ наран, огторгойнхиһоо жааханшье һаа, мүн тиимэл хурса, ялагархан наран Нүхэтэ-Добуунай боориһоо толорон байба.
Хүбүүхэн ёлгоодожо, нюдэниинь улхархайгаараа хүндүүлхэйтэй анилдаба. Теэд нюдэеэ анихаданьшье гэрэлтэйл шэнги, ягаан, ногоон сахирагууд урдуурнь хөөрсэгэнэн хуйлаба”.
Энэ зүйл гэрэйнь гэшхүүр дээрэ тохёолдоно. Хабарай игаабари үглөөгүүр байгаа. Хүбүүхэн һониноо хубаалдахаяа Баяр нүхэртөө гүйдэлөөрөө ошоно. Тиигээд Нүхэтэ-Добуунайнгаа нара харуулха гэхэдэнь, тэрэнь харагдабагүй. Урмаа хухарһан манай герой һөөргөө гэртээ бусана. Харин гэшхүүртээ хүрэхэтэйнь хамта, үнөөхи нараниинь толоршобо. Дахин баярлаһан Кимхэн Баяраа оогложо ерүүлнэ. Хоюулан юун гээшэб гэжэ таамагшалжа эхилнэ. Эсэстээ иимэ тобшололдо ерэбэд.
“…Наранһаа бишыхан хэлтэрхэй түгдэршоод, унашоо ёһотой даа.
Баяр нүхэрэйнгөө үгые хэды һэжэглээшье һаа, арсаха үгэеэ олобогүй.
Энэ таамаг бодолһоо хүбүүдэй тархи эрьежэ, мүн лэ тархи эрьемэ түсэбүүдые зохёожо эхилбэд”.
Иигээд лэ анда нүхэд нара бэдэрхэеэ Нүхэтэ-Добуун ошонод. Ээлтэйл хоёр гээшэ даа. Нара бэдэржэ ошоһоншье газарынь ээлтэй.Тиимэл ха бүреэ энэ хоёрой нара бэдэрэлгэ Джек Лондоной рассказуудай бэеэ хүсэһэн геройнуудай Клондайгтахи хадануудаар алта бэдэрэлгэдэ орходоо дутуугүй хэрэг болоно. Ёһотойл баатарнууд шэнги зориһондоо хүрэхэ гэжэ эсэтэрээ ябанад.
“… Һандархай хайрсагууд, хаясаанай хуушан шархи шабагшын тайрадаһанууд, обоолоотой зомгоол, хирпиисын, шэл шонхын бутархай. Нэгэ нүхэнэй оёорто шабар шабхатай зууралдажа, һэеы мэтэ болошоһон даахитай үхэһэн нохойн һэе хэбтэбэ. Хүбүүдэй бэеэ үгылхэгүй, энэ гаһар хүсэлые наада харан энеэһэндэл хурса сагаан шүдэнүүдээрээ ирзайна. Хоёр нүхэд бэе бэеэ түлхилсэжэ, үрдилдэжэ ябаад, аймшагтай нүхэнһөө мэгдүүхэн холодобо.
Тиибэшье тэдэ наранай хэлтэрхэй эсэтэрээ сусатараа бэдэрбэд”.
Нүхэтэ-Добуундахи нара бэдэрэлгын иигэжэ урагшагүйдөөш һаань, үхибүүнэй ой ухаанай бэдэрэлгээр энэ наран бүри урид олдоһон байгаа гэжэ мэдэнэбди. Энээнэй урдахи буряад рассказуудай олохон лэ балшар геройнууд шэл туяатуулжа наадаһан байха. Эдэнэй хэнииньшье мүнөө хүрэтэр наранай хэлтэрхэй боложо шадаагүй ябаа. Харин мүнөө тэрэ хүбүүхэн тодорно. Шэлэй бутархайда туяатагша нара өөрынгөө балшар наһанай ухаагаар тайлбарилан олохо гээшэ шухаг хэрэг, бүхэли нээлтэ болоно. Тиимэл хадань бидэ энэ хүбүүхэниие наранай хэлтэрхэйтээ жэшэнэбди.
Үхибүүн – ажабайдалай сэсэг.
Үхибүүн – наранай хэлтэрхэй.
Энэ һайхан далита үгэнүүдэй түрүүшынхинь дадал ааб даа. Һүүлшынхиинь иигээд лэ саашаа мэдээжэ боложо эхилбэ гээшэ.
Буряад, ород үхибүүдэй хани нүхэсэл
Ким Цыденовэй «Ганса гэр” гэһэн рассказ соо буряад болон ород үхибүүдэй эбтэй наадан, хамтын һуралсал харуулагдана. Энэ наадан, һуралсал бага наһанай дуран боложо, гэрэл туяа татана. Иигэжэ буряад болон ород арадуудай хани барисаанай нэгэ шата тон элеэр харуулагдана. Гэхэтэй хамта эгээл энэ шата соо арадуудай хани барисаанай хүгжэлтын орёо зүрилдөөн баһал багталсана. Хэды тиигээшье һаа, хэрбэеэ ород, буряад үхибүүдэй эбтэй наадан, һуралсал эсэстээ һайн байгаа хадаа, агуу ленинскэ национальна политикын аша үрэ болоно гэжэ рассказ элирүүлнэ.
“Гэрэйнь тээ урда, харгын захада,элһэн дээрэ манай тухайхан хоёр үхибүүд наадажа һууба. Хүбүүн басаган хоёр. Шаб шарахан толгойтойнууд. Басаганиинь бүри бүдүүн хүнэй маягтай, тэрэ духаараа буржагархан үһэеэ хойноо суглуулжа, улаахан лентээр һабхаг хэжэ, гүрэжэрхинхэй. Хүбүүнииньшье баһа эгээл тиимэ шаб шарахан һамбайтайхан. Адлиханууд сагаан эреэхэн бүдөөр оёһон самсануудтай. Хүбүүниинь хара, басаганиинь улаан булгайр шаахайтайнууд.
Бидэ һонирхон, тээ хажуудань ошожо, хайшан гэжэ наадахыень гэтэн зогсобобди. Нааданхайнуудайнь олон, гоёнууд гээшэнь! Ногоон бүхээгтэй грузовик машинашье, вагоншье, элдэб үнгын тэбхээнсэгүүдшье, мори унанхай, һэлмэ буу зүүнхэй бишыхан туулган сэрэгшэдшье бии.
— Эдэш ород үхибүүд, — гэжэ Далайшхамнай нэгэ забһартаа мандаа шэбэнэбэ.Тэдэшье хоёрной наадаяа орхижо, ехэнүүд түхэреэн сэнхир нюдэнүүдээрээ маанадые гэтээд байшаба. Бидэшье хүдэлнэгүйбди. Тиигэжэ байтараа, басаганиинь гэнтэ маанад тээшэ хаража, ехэ уриханаар миһэд гээд, юушьеб хэлэбэ. Бидэнэй хэмнайшье юуншье гэһыень ойлгобогүй. Ород хэлэ мэдэхэгүй байгаабди. Зүгөөр би юундэшьеб ехэ эшэдэһээ хүрэжэ, һааритан хаха унажа, тахяагай һабартал болошоһон хүлөө түргэхэн элһэн соо булаадхибаб. Удаань хайша хэрэгээр хайшаар абажархиһан үһэтэй тархяа юундэшьеб эльбээд үзэбэб. Басагахан мүнөө тэрэ мори унанхай туулган сэрэгшэдэйнгээ нэгыень абажа, маанадта һарбайгаад, баһал энеэбхилжэ, юушьеб хэлэбэ”.
Иигэжэ гурбан буряад, хоёр ород үхибүүдэй суг наадан эхилнэ. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, долоо, найма наһатай Балжинима, Ирэншүүнэй, Далайшха, Валя, Петя табан болоно.
Иигэжэ суг наадаһан хабарынь үнгэржэ, һургуулиин эхилһэн 1945 оной сентябриин нэгэн ерэнэ. Ирэншүүнэй Далайшхаяа боли гэжэ хорихо шадалгүй, бусад буряад үхибүүдтэй зэргэ ород басагаханиие баһалсажа байна. Тиихэдэ суг наадаһан Далайшха мүнөө Валиие хэнһээш ехээр баһажа байба ха юм. Энээниие мэдэжэ абахадаа, Балжинима Далайшхын нилсагар хамарыень шаажархина. Буха ехэ наншалдаан эхилнэ.
Үхибүүд гээшэ наадаһаар, наншалдаһаар өөдөө болодог ха юм. Энэнь “Энеэдэмнай ханяадан болодог, наадамнай наншалдаан болодог” гэһэн үгэтэй таарана. Ирэншүүнэй, Далайшха, Балжинима гурбан суг наададаг үетэн.Теэд рассказай 1,2 бүлэг соо Ирэншүүнэй Далайшха хоёр наншалдаһан, Балжинима Далайшха хоёр үһэрисэлдэһэн байна. Мүнөө 4-дэхи бүлэг соо Балжинима Далайшха хоёр ёһотоороо наншалдаба ха юм.
Үхибүүдэй наадан наншалдаан хоёрой гол талань наадан болоно гэжэ рассказ харуулна. Үсэгэлдэр наншалдаһан Далайшха Ирэншүүнэй хоёр мүнөөдэр эбтээ ороно. Һургуулиин эхилһэн үдэр наншалдаһан Балжинима Далайшха хоёр баһа эбтээ ороно. Далайшха саашадаа тиигэжэ ород басагые баһахаяа болино. Алишье яһатанай, ямаршье үхибүүдэй наададаг табисуур тэдэнэй эбтэйгээр ургаха эрхэ байдал боложо үгэнэ. Буряад, ород арадуудай хани барисаае энэ табан геройн наадан харуулна.
Балжинима иигэжэ хэлэнэ: “Тэрэ гэһэнһээ хойшо Валя бидэ хоёр хододоо сугтаа һуудаг болобобди. Ябан ябан бинь ородоор, харин тэрэмни буряадаар хэлэжэ һураба”. Совет һургуули буряад үхибүүдтэ ямар ехэ юумэ үгөөб?! Ганса ородш хэлэндэ һуралгамнай хэды ехэ баялиг гээшэб! “Үбгэрһэн негршье бол ород хэлэ шудалха һэм”, — гэжэ поэдэй бэшэһые Балжинима эдир наһандаа уншаһан лэ байха. Теэд Валидаш буряад хэлэ мэдэхэ болоод ябахадань, үлүү бэшэл. Һургуули буряад, ород үхибүүдые нүхэсүүлхэһээ гадна, тэдэнэй юрэнхы болбосоролые дээшэлүүлнэ.
Гэхэтэй хамта нааданхайе Далайшхын хулууһые мартаха зэргэгүйбди. Багадаа нааданхай хулууһан Далайшхые саашань зоргон соонь табяа һаа, юун бололтойб гэһэн асуудал “Ганса гэр” гэжэ рассказ табина. Теэд һонин юумэниинь юун бэ гэхэдэ, уран зохёолшын нүгөө, “Хээрэ” гэһэн рассказ соо энэ асуудалда үгэһэн харюу олдоно. Тус рассказай герой Намсарай үбгэн хөөрэнэ…
“Тиигээд хайшан гэжэ хоёр анда нүхэдэй энэ наһанайнгаа хуби заяа бэдэрхээ түрэһэн дайдаяа орхижо, хари холын газараар тэнэһэн, зобоһон тухайда, хайшан гэжэ тэдэнэй наймаашан еврейнүүдэй хамбышье шэрээд, хойто газарай хүбшэ тайгаар алташье бэдэрээд үзэһэн тухайда, зэрлиг бүтүү хүбшэ тайга, тэрэ тайгын оёороор зол заяагаа бэдэржэ ябаһан хоёр хүн тухайда, намарай нэгэ хагсуу харанхы һүни нэгэнэйнь алтаяа бултыень абажа, нүгөө нүхэрөө унтаршаһан галайнгаа хажууда орхижорхёод, тэрьелшэһэн тухайда, һүүлэй һүүлдэ… үбгэршэһэн Гэндэнэйнь орон нютагаа бусаһан тухайда, арай голтой Гэндэнэй гэртээ бусажа ерэхэдэ, анхан сагта анда нүхэд, хуби заяанайнгаа талаан бэдэрэн хамта тэнэжэ ябадаг Ямпилынь хорёогоор дүүрэн хони малаа үдхэжэ, үри хүүгэдээ тэнжээжэ байһан тухайнь…(хөөрэгдэнэ – Э.Б.).
Тиигэжэ тэрэ Гэндэн Ямпилайнгаа хонишон боложо ороо һэн ха”.
Эндэ тайлбари хэрэггүй гэгдэдэг ёһотой. Багадаа нааданхай хулууһан Далайшха эндэ харуулагдаһан, анханайнгаа анда нүхэр Гэндэнэйнгээ алта хулуугаад тэрьедэһэн Ямпилдал адли хожомоо болохогүй гэжэ хэн баталжа шадахаб? Мүнөө үедэ ехэ болоһон Далайшха хулгай хэхээ һанаа һаа, хорилтодо тогтохогүй байна. Зүгтөө тэрэ Ирэншүүнэйе, али Балжинимые мүлжэжэ, өөрынгөө барлаг болгожо шадахагүй байна.
Валиие баһаһан Далайшхые һургуули соонь зоргоорнь табяа һаа, юун бололтой байгааб? Ород жаахан басаган гансаараа һууха, тиигээд хожомоо ходо баһуулжа ябаха болоно. Эсэстээ һургуулияа орхихо баатай болохо һэн. Тиигээ һаа, энэ совет һургуули бэшэ байха ёһотой болоно. Энээнтэй дашарамдуулан нэгэ иимэ юумэн тухай хэлэхэеэ һанагдана: Америкын Холбоото Штадуудта негр болон сагаан американ үхибүүдэй ябаха транспорт, һураха һургуулинь ондо ондоо юм гэлсэгшэ. Энэ минии бодолдо таарадаггүй. Хайшан гээд би, буряад хүбүүн, ород нүхэртэеэ наадангүй, сугтаа һурангүй ябаха болонобиб? Минии һууха автобус хаагуур ябаха юм? Буряад үхибүүдэй һураха һургуули хаана баряатай байха болоноб?
“Ганса гэр” гэһэн рассказай баян удха энээгээр дүүрэнэгүй.
“Хоюуламди. Үгэ хэлэхэ гэхэдээ, хэмнайшье халажа ядана хэбэртэй. Теэд мииншье иигэжэ һууха гээшэ ёһотой жаргал бэшэ аал? Валя хүдэлнэгүй. Тэрэ юуншьеб тухай бодоно. Нам уруу харанашьегүй. Би һэмээхэн хулгай нюдөөрөө тэрэниие гэтэнэб. Нюдэниинь аняатай. Хэндэшьеб, али өөрынгөө һанал бодолнуудта юм гү – энеэбхилнэ. Харин хажуудам, мүрэдэмни няалданхай тэрэ нимгэхэн плати дорохи урихан халуухан бэень ольһо үгэжэ, намайе дулаасуулна. Ямар гоёб! Ямар жэгтэйб!
Би баһа аалихан нюдэеэ анижа, ямаршье шалтагаангүйгөөр дайда руу энеэбхилнэб. Юундэшье энеэбхилһэнээ мэдэнэгүйб. Зүгөөр энеэбхилхэ дурамни тэсэшэгүйгөөр хүрэнэ. Юуншье тухай бодохоёо хүсэнэб.
Гэнтэ… Гэнтэ хэншьеб уралыем халуун согоор хайражархиба. Би мэдээ алдан, гэнтэ һэрижэ, һуга харайн бодохо гэхэдэм, хажуудамни хэншье үгы байба. Би гансааранби. Ябаха гэхэдээ, тархим эрьежэ, ханада нэнгэбэб. Нариихан һара намда эмнижэрхёод, дохигод гэжэ, баруун толгойнгоо саагуур хоргодошобо.
Би аалихан гэртээ ошобоб.
Би энэ наһан соогоо түрүүшынгээ һүни унтангүй хонобоб. Харин энэ һүни минии түрүүшымни эгээн гэрэлтэй, эгээн нангин һүни байгаа…
Долоодохиие дүүргэмсээрни, гэртэхимни ондоо нютаг зөөгөө һэн.
Ута харгын тооһондо Валиин шарай бүры бүрыһөөр һүүлэй һүүлдэ харагдахаяа болин далдалагдашаба.
… Шэнэ газарта би шэнэ нүхэдтэй болобоб”.
Томо болоһон Балжинима иигэжэ хөөрэнэ. “Ганса гэр” гэһэн рассказай 5-дахи бүлэг иимэ үгэнүүдээр дүүрэнэ. Тиихэдэ үүри басаган Валидаа таалуулхадаа, Балжинима арбан табатай ябаа. Мүнөө хүрэтэрөө, дээдэ эрдэмтэй агроном болотороо, энээнээ мартаагүй зандаа. Валя Балжинима хоёрой бага наһанай дуранай хүсэн ехэл байна даа!
Уран зохёолшо энээниие тон һайханаар харуулаа даа. Хэрбээ энэ һайханиие ойлгохо сэдьхэлгүй хүнэй дайралдабал, тэрээндэ юуншье туһалхагүй хаш даа. Дам саашань бодожо үзэхэдэ, Валя Балжинима хоёрой дуранай хүсэн ород, буряад арадуудай хани барисаанай хүсэн мүн болоно.
Нэгэ үдэр
“Бүхэлиие мэдэхэ, бүтүүе тааха” гэһэн гүнзэгы удхатай үгэ бии агша. Зохёол гээшэ уран һайханай аргаар зураглан бүтээһэн нэгэ бүхэли болоно ха юм. Ким Цыденовэй “Нэгэ үдэр” гэһэн рассказ, тэрэнэй бүхы рассказуудтал адли, эгээл тиимэ нэгэ бүхэли болоно.
Олон жэлдэ сугтаа үбһэндэ ябажа дадашоо хадаа тиимэ гү? Сэрэн-Доржо Балжан-Гарматай үбһэндэ ябаха дуратай. Тэрэ зун нэгэ бригадада тудажа, үшөө хоюулан морин тармууршад болошоһон байбад. Бригадир Дамба-Дугар үхибүүдэй тэнхээ тамир һайн мэдэхэ хүн. Морин тармууршад бухал табигшад хоёрой хоорондохи харилсаае бү мартая. Уран зохёолшо багашуулай ажабайдалай нэгэ хэһэг харуулхадаа, рассказаа “Нэгэ үдэр” гэжэ гаршаглана. Зохёолой үйлэ хахад үдэрэйл туршада болоно. Энээнһээ гадна урда жэлнүүдэй үбһэндэ ябаһан, мүн энэ үдэрэй хойно аяар арбан жэлэй үнгэрһэн тухай рассказ дотор дурсагдана.
Иигэжэ рассказай бүхэлиие һандаргахада бэлэн байна. Харин энээнээ дахин хабсарха, шүүмжэлэлэй аргаар рассказай уран һайханай нэгэ бүхэлиие элирүүлхэ гээшэ хүшэр хэрэг болоно.
Дуранай һэрилгэ “Бүтүүгэй горхоной баруун бэедэ, Тэмээн хадын арадахи голдо” болоно.
“… Шэнэ сабшаһан үбһэн дээрэ өөдөө харан алдалхадаа, гансата үргэһэн хүрэжэ, нюдэм анилдаба”, — гэжэ Сэрэн-Доржо хөөрэнэ. Тиигээшье һаа, тэрэ унтахагүй гэжэ ехэ оролдоно. Сэрэн-Доржо Балжан-Гармаһаа нэгэ наһа аха. “Хаа-яа энэ ахалигаа тэрээндэ харуулхашье гэжэ оролдодогби”, — гэжэ Сэрэн-Доржо нэгэтэ хэлэһэн юм. Мүнөө ахалигаа харуулха гэжэ оролдоһон ээлжээтэ үень болоно. Тиихэдээ зэргэлээд унтажа хэбтэһэн Балжан-Гармынгаа харуулшан, сахигшань болохо хүсэлтэй. Иимэ хүсэлтэй хүн аад, тугаар хөөрэлдэгшэ “харын” дарадаг тухай һанахадаа, жэхыгээдшье абана. Юундэ газар эрьелдэжэ байбаб? Юундэ һуга харайн бодобоб? Эдэ бүгэдэ унтахагүй гэжэ үргэһэнтэеэ тэмсэһэнэйнь хойшолон болоно.
“Балжан-Гарма амтатайханаар унтана. Би үшөө нилээд үни тэрэнэй нариихан , үзүүртээ шантагархан хамарынь, сагаахан үндэр духынь, пүлсэгэр дүүрэн, ягаахан уралнуудынь шэртэн хэбтэбэб. Нюуртань аляаһа батаганаанай һуухаяа һанахада үргөөнэб, хүүртигээ тайлажа, һэмээхэн тархи доронь үбибэб. Тиигээд бүри һэмээхэнээр хулгай хэжэ байһан мэтэ, халуухан, зөөлэхэн хасарынь таалаад үзэбэб. Балжан-Гарма һэрибэгүй. Би хажуудань улам дүтэлэн һагад хэбтэбэб”.
Манай геройн хэбтэхэ үедэ Балжан-Гарма басагахан үни хада унташанхай. Тиихэ мүртөө “Яагаабши?” гэжэ үргэһэн соогоо асуужа үрдинэ. Сэрэн-Доржо намайе сараха, хамгаалха нүхэр гэжэ тэрэ этигэнэ. Балжан-Гарма эндүүрнэгүй. Нүхэрынь үнэхөөрөөшье батаганаа үргөөнэ, тархи доронь хүүртигээ үбинэ ха юм. Газаа талынь энэ сахиха, абарха аашань доторой һайхан энэрхы сэдьхэл боложо хубилна. Тиигэжэ тэрэ басаганай хасарынь таалаадшье абаба бшуу. Эсэстээ Балжан-Гармаяа тэбэреэд унташаһан байба ха юм. Энэ хоёр олон зун үбһэндэ ябахадаа, газарта хэбтээд, зэргэлээд гү, али амяараншье нэгэнтэ бэшэ унтаһаншье байжа болохо. Зүгтөө мүнөөдэрэйхидэл адли тэбэрилдээд унталгань эдэнэй наһан соо тохёолдоһон ори ганса ушар бшуу. Жэшээнь, үсэгэлдэрынь унтаха аргагүй байгдаа.
“Үсэгэлдэр, Түглын арада, тэрэ яндан хүбхэнтэй, шиигтэй газарта тармахадамнай, Ошор-Доржын эжы Дармын абгай хоёр дан лэ һаа: “Үбһөө гээнэт, хогоо тарманагүйт, абаахайн шүлһэ татуулнат, урагшаа ябанагүйт”, — гэлдэжэ байжа хүхилдөө һэн.
Ганса үгөөр хэлэхэдэ, рассказ энэ унталгые зорюуталжа харуулна бэшэ. Харин морин тармуурайнь ажалтай нягта холбоно. Балжан-Гарма Сэрэн-Доржо хоёр унтаха гэжэ бэшэ, харин моридойнгоо ами даруулха гэжэ тармуурнуудһаа буунад. Тиихэ мүртөө зэргэлжэ һуугаад, харада даруулһан, шүдхэр хараһан тухайгаа хөөрэлдэбэ ха юм. Һуужа һуутараа, гэдэргээ тарайгаад хэбтэхэдэ, үргэһэнэй хүрэхэнь гайхалтай бэшэл. Сэрэн-Доржо ажалайнгаа харюусалга мартанагүй. Тиимэ тула энэ наран соо унтажа хэбтэһэндээ бригадирта хараалгахамнай гэжэ айна бшуу.
Бригадир Дамба-Дугар энээнһээ урда: “Хэзээ Балжан-Гармые һамга абахашниб?” – гэжэ ябуулдаггүй аад, мүнөө юундэ Сэрэн-Доржые гасаалбагүйб?
Манай хоёр геройн тэбэрилдээд унтажа хэбтэһэн ябадал гэнтэ тохёолдоһон, хүлеэгдээгүй ушар болоно. Гэхэтэй хамта энэ хэзээ нэгэтэ, мүнөө зунай хугасаа соо заатагүй тохёолдохо ёһотой байгаа. Тэрэ үдэрынь 1951 оной зунай энэ “Нэгэ үдэр” болоно. Балжан-Гарма Сэрэн-Доржо хоёрой тэбэрилдээд унтаһан ушарые ямаршье мэхэгүй хонгор хэрэг гэжэ ойлгоһон Дамба-Дугар тэдэниие гасаалнагүй.
Хорин дүрбэтэй болоһон Сэрэн-Доржо өөрынгөө бага наһые юундэ наада баринагүйб? Тиигэхэдэ үбэштэй ябааб гэжэ юундэ һананагүйб?
Бага наһан соо үбэштэй, наада барюулхаар зүйл хододоо бии байлсадаг. Зүгтөө энээниие үбэштэй, наада барюулхаар хэрэгһээ илгаха шухала. Балжан-Гармын унталга үбэштэй, Сэрэн-Доржын батаганаа үргөөлгэ, хулгай хэжэ байһан мэтээр хасарынь таалалга энеэдэтэй, наада барихаар зүйл болоно. Энэмнай үхибүүнэй хонгор сэдьхэлэй һайхан нэгэ тала, сэбэр арюун, гэнэн сагаан ушар бшуу. Магад эндэ түрүүшын дуран һэрижэ болоо. Сэрэн-Доржо бага наһаяа ойлгожо ябана. Тиимэһээ тэрэнээ үбэштэйдэш тоолоногүй, наадашье баринагүй. Харин хирэгүй, үүлэ манагүй тэрэ үе сагые бусалтагүйгөөр үнгэрөө гэжэ һанахадань, зосоонь гунигтай болоно. Теэд тэрэ мэдэрэлынь хүнэй зосоо гэрэл туяа татуулһан, сэдьхэлые сэлмээһэн гуниг байна.
Уран һайханай аргаар зураглан бүтээһэн нэгэ бүхэлиин хүсэн иимэл даа. “Нэгэ үдэр” гэһэн рассказай бүхэлинь хүсэд мэдэгдээшьегүй һаа, бүтүүнь лаб таагдаба ёһотой гэжэ һанагдана.
Сэдьхэлэй буһалгаан
Ким Шогдопович “Жаахан борохон инзаган” гэһэн рассказаа һая бэшээд байхадаа, 1964 ондо намда уншажа үгэһэн юм. Уран зохёолшын намда өөрөө уншажа үгэһэниинь энэл болоно. Тэрэ үедөө һүр жабхаланта рассказые ехэ ойлгоошьегүй үлэшоо һэм. Мүнөө зарим тэдышье һаа, энээн дээрэ тогтохо дуран хүрэнэ.
Зандарын Доржо ангууша хүн гэжэ рассказай эхиндэ мэдэжэ абанабди. Тиигээд тэрэ сэлмэг үдэшын дайралдахада, ой гарадаг лэ зантай байгаа. Бирдаанхаяа үргэлөөд гарадаг.
Түрүүшын үдэшэнүүдтэ хии хооһон бусана. Мүнөө буугаа үргэлөөд гараа хадань, ямар нэгэн ушар хүлеэхэ зэргэтэй болонобди.
Тушаан болоходо, ангуушанай ошоһон хойно отогойнгоо, галай хажууда гансаараа үлэһэн Ким хүбүүхэн тойроод байһан хүбшэ тайгын, эльбээргэтэһэн ногооной, харьялһан горхоной, энэ үдэшын агаарай, алтан һарын, шубууханай эшхэрээнэй – эдэ бүгэдын нүлөөн доро байгаалиин гоё һайханай засагта абташоод, дашууран, агуу түгэлдэр байгаалиие зүрхэ сэдьхэлээрээ мэдэрэн, тиихэ мүртөө тэрээндээ һүгэдэн байна.
“Бишыхан, гүлмэрхэн ябахадаа, эжынгээ урихан альгые дэрлэнхэй, үльгэр туужын угалзата найруулга анжаран шагнан хэбтэхэдээ, зүрхэ сэдьхэлээ эгээл иимэ һанал бодолоор халяан, тооһогүй тунгалаг харахан нюдөөрөө миһэрэн, миһэрэн хэбтэдэг хаяа?
Теэд бишье… Бишье баһал энэ агуу түгэлдэр Эхэ байгаалиин үри хүүгэн бэшэ аалби?
Гуламтын захаар шатаагүй үлэшэһэн сусалнуудые удхалнаб. Ошод нижагашалдан дэгдэжэ, сэлгеэн агаарта хайлана. Тэдэнэй тархи эрьемэ хүлгөөтэ наадые удхалан ойлгохо гэһэншүү, бодигоосогүй харасаар нэгэл тээшээ гэтэшэнхэй һуужа һуунаб.
Гэнтэ обогод гэшэбэб”.
Рассказай геройтой зэргэ бидэ, уншагшад, баһал обогод гэшэһэн шэнги болонобди. Хүлеэгдэһэн ушар бэелээ хаш даа гэжэ тухайлагдана.
Рассказ соо хүнэй үхибүүн гүрөөһэнэй инзаган хоёр зэргэсүүлэн харуулагдана. Инзаган хүнэй үхибүүн мэтэ үльгэр туужа шагнаагүй юм бэзэ. Зүгтөө гүлмэрхэн ябахадаа, эхэдээ эрхэлдэгынь, тунгалаг нюдөөрөө энэрхыгээр харадагынь хүнэйл үхибүүндэл адли бэзэ гэжэ рассказ харуулна. Теэд ямараар харуулнаб! Ерээдүйн уран зохёолшын, тиихэдэ 16-тай ябаһан буряад хүбүүхэнэй сэдьхэл ямараар доһолбоб.
“– Алаа, алаа… гэһэн тугаархи ойлгогдоогүй үгэм һаял өөрынгөө бүхы аймшагтай, эрьешэгүй, хогоосон удхаар уураг тархиием тоншожо, зосоомни үбшэнтэйгөөр хүндүүлхэйтэбэ.
Холоһоо, хүбэн шэнги үдхэн ноохой манан сооһоо, үбгэнэй үгэнүүд арайл гэжэ шэхэндэм хүрэнэ:
— Шолмыш, ядаа гэжэ һалгаалби… Эхэнь лэ һаа, болохо һэн… Инзаганай мяха эдижэ үзөө һэн гүш?.. Ёһоор зөөлэхэн даа, шэмэтэй, илангаяа наһатай, шүдөөр тулюур хүндэ…”
Сэдьхэлэй энэ буһалгаан эсэстээ дэлхэйн мүн шанарые түгэс мэдэхэ гэжэ һэдэһэн философиин шэрүүн аад, сэсэн мэргэн бодолнуудаар һэлгэгдэнэ.
“… Теэд ажабайдал гээшэш гансал ажамидарал, баяр жаргал бэшэ хаям. Үхэл гээшэш баһал ажабайдал бшуу. Үбшэн зоболоншниш – баһа. Үншэрэлгэшье… Эдэшни бултадаал, хамта дээрээ – ажабайдал!.. Тиимэ даа, жэгтэйл юумэ гээшэлши даа, ажабайдал…”
Хэды тиибэшье геройн сэдьхэл номгоржо үгэнэгүй. Сэдьхэлэй буһалгаае тэрэнэй үйлэ хэрэгэй буһалгаан һэлгэнэ. Галдаа түлеэ нэмэ, уһа таби, мяха эди гэһэн ангууша үбгэжөөлэй зандаралгые шагнанашьегүй. Садхалан “битарнаар Доржын” хурхиржа эхилхэдэ, Ким отогһоо гаража ябаһаар рассказ дүүрэнэ. Эдэ бүгэдэ манай геройн хэды шэнээн ехээр дураа гутаһые, үзэн ядаһые гэршэлжэ үгэнэ.
Зохёолой хоёр геройн харилсаанай гашуудалтай талань юуб гэхэдэ, үбгэжөөл инзага алаһанаа зааханшье гэмтэйдэ тоолоногүй. Харин энээгээрээ хананги. Ангууша Доржо Кимэй сэдьхэлэй буһалгааржа байһые мэдэхэһээ байха, тэрээниие обёорношгүй. Хэрбээ хүбүүнэй нюдэндэ энэ ябадал зэрлиг ааша байгаа һаань, ангууша үбгэжөөлэй нюдэндэ энэ юрын хэрэг болоно. Үшөө шүдэ муутай хүндэ инзаганай зөөлэн мяхан тааруу гэжэ бахархажа һууна ха юм.
Хүйтэн-Булагай эхиндэ, зунай дунда һарада үбгэн залуу хоёр үбһэшэдэй хоорондо болоһон драма иигэжэ дүүрэнэ.
Доржоодойн жаргал
“Хээрэ” гэжэ рассказ соогоо Ким Цыденов ажабайдал тухай арсалдаагаар “Эсэгэнэрэй ба үри бэенэрэй асуудалые шиидхэнэ”, — гээд, В.Б Махатов “Уран зохёолой уужам харгыда” гэһэн ном соогоо бэшэнэ.
Дунда һургуули дүүргэхэ гээшэ жаргал бэшэ гэжэ Доржоодой тоолоно. Теэд Намсарай үбгэн, бүхы рассказ, тэрэ тоодо Доржоодойн өөрынь һуралсал – арбадахиие дүүргэхэ гээшэ жаргал гэжэ харюусана. Эдэ бүгэдые Ким Цыденовэй уран һайханаар харуулһаниинь арсалтагүй байна.
Доржоодой арбадахиие дүүргэһэн залуу үетэнэй нэгэн болоно. Доржоодойн дунда һургуули дүүргэһэн 1955 ондо Намсарай жараад наһатай ябаа. Наһаараа болоходоо, Доржодойн эхэ, эсэгын үетэн болоно. Намсарай Доржоодой хоёр ажабайдалые хоёр ондоогоор шудалһан байна. Түрүүшынхинь хуушанай дарлалта, хүндэ хара ажал, ангиин тэмсэл гэхэ мэтые шуһа мяхаараа үзэһэн хүн. Тиихэдэнь эдэ бүгэдые Доржоодой һургуулида номоор үзэһэн, ном соо уншахаһаа бэшээр мэдэхэгүй ябана. “Консерватор”, ажабайдалһаа гээгдэһэн Намсарай үбгэн, коллективист, ажабайдалһаа урагшаа таһаран ошоһон Доржоодой хоёрой бэе бэеэ ойлголсохогүйнь иимэ өөрын шалтагаантай байна.
Уран зохёолшо Доржоодойн газаа дүрые тиимэшье халуунаар зурагланагүй. Тэрэнэй дэрэгэр шэхэн, һаглагар үһэн һарьһан эрбээхэйе һануулна гээд бэшэнэ. Бусадшье хүнүүд Доржоодойе баһал иимэ тиимэ гэхэ янзатай. Митэб заримдаа Доржоодойһоо хашарһан һэдэб үзүүлнэ. Сэндэмэдэ Шэтэ тухай хөөрөөн залхуутай болонхой. Дуугарха, хөөрэхыншье шагнахада, һайрхуу гэжэ гү, али дээрэлхүү гэжэ һанахаар. Үнэндөө Доржоодой тиимэ бэшэ. Энээни элирүүлхын тула удаадахи хөөрэлдөө буулгаха болонобди:
— Боли даа, хүбүүн, боли. Арбадахиие дүүргэжэрхихэдээ, яһалашье ухаатай болоо зон бэзэт, зүгөөр урдамнайшье баһал хуу тэнэгүүд зон ябаагүй, баһа нэгэ манайнгаа тухай ухаатайшье зон ябадаг лэ байһан байжа болохо бшуу даа.
— Теэд алим тэдэ ухаатай бэрхэ зонойтной хэһэн юумэнь? Юундэ харагшагүйбиб? – тиигээд бүри болохотой юумэ хэлэжэрхибэ хаб гэһэншуу Доржоодой урмашан, нэгэ нэгээр хургануудаа дарана. – Хэмэл одо хээ гүт? – Үгы. Ракета табяа гүт? – Үгы. Һарада хүрөө гүт? – Үгы…”
“Арбадахиие дүүргэхэ, костюм үмдэхэеэ юун жаргал гэжэ һанана гээшэбта даа?”
Энэ Доржоодойн һанамжа. Үшөө:
“Жаргал гээшэ үнэхөөрөө бии юм агша гү, үгы гү — бү мэдэе. Ном уншахадаш элдэбын гоё жаргал даа, дуран ямараар бэшээтэй байгшаб. Харин эндэ… Юрэдөө, тэдэнэй байдагшье юм һаань, энэ хүбшын оёорто юу үзэхэ, харахабши даа”.
Эндэ жаргал, ажал, дуран тухай асуудалнууд табигдана.
Намсарай үбгэнэй үетэниие харанхы мунхаг байгаат гэхэдээ, Доржоодой дээрэлхэнэгүй. Далда нюусагүйгөөр үнэн зүрхэнһөө сэдьхэжэ ябаһаниин энэ.
Доржоодойн дуран тухай асуудал бэлээр шиидхэгдэхэ байна: тэрэ дурлажа үрдеэгүй ябаһан нүхэр. Тиимэ хадаа дуранай бии, үгыдэ этигэнэгүй. (Уран зохёолшо энээндэнь харюу болгон атаархамаар һайхан Намсарай үбгэнэй инаг дурые зураглана. Энэ һайхан тухай тусгаар статья бэшэхээр. Теэд эндэ Доржоодойн жаргал тухай асуудалаар гол түлэб хизаарлаха байгдана. Тиимэ тула энэ сэгнэлтэ хаалта соо абтагдаба.)
Доржоодойн ажал тухай асуудал мүн лэ бэлээр шиидхэгдэхэ байна. Юуб гэхэдэ, Доржоодойн наһан соогоо хэһэн ажалынь арбадахиие дүүргэлтэ болоно. Зун бүхэндэ үбһэндэ ябаһаниинь ажал юм бэзэ. Зүгтөө энэ гол ажал бэшэ. Гол ажалынь – һуралсал.
Доржоодойн жаргал тухай асуудал ажал тухай асуудалаар дамжан шиидхэгдэлсэнэ. Юуб гэхэдэ, социализмын эрхэ байдал соо һурагша һургуулияа дүүргэхэдээ, гүрэн түрынгөө урда албата хэрэгээ бүтээжэ, нангин уялгаяа бэелүүлнэ. Энэ хэсүүү һайхан жаргал Доржоодойн ухаан бодолһоо дулдыданагүй, бии зандаа байна. Доржодойн жаргалгүйб гэхэдэ, энэ жаргалынь үгы болошоно бэшэл.
Доржоодой дунда һургуули дүүргээ хадаа Эхэ оронойнгоо урда уялгаяа дүүргээ гэнэбди. Хэрбээ энээнэй зүб һаа, совет һургуули Доржоодойн урда мүн хүмүүжүүлхэ уялгаяа дүүргэһэн байха ёһотой. Зүб лэ даа. Эгээл тиимэ байна.
Доржоодой, хараа гүбди даа, совет эрдэм ухаанай дэлисээр омогорхоно. Социализмын үзэл бодолоор ухаан сэдьхэлынь нэбтэрэнхэй. Тиимэ хадаа урданай байдалые буруушаажа, «эсэгэнэрэй ба үри бэенэрэй” арсалдаа гаргана. Энэ хадаа Доржоодойн Эхэ оронойнгоо, тиимэ болохолоороо түрэл һургуулиингаа патриот байһые харуулна. Энэ ехэ жаргал. Юуб гэхэдэ: “Хэнэй зүрхэн Эхэ оронойнгоо түлөө сохилноб, тэрэ жаргалтай”, — гэжэ Георгий Саакадзе хэлэһэн байдаг ха юм.
Доржоодой Эхэ орондоо дуратайгаа арсажа шадахагүй байна. Энэ зүб. Теэд энэ нүхэрнай Үльдэргынгөө һургуулиин патриот байхаһаа арсаха һэдэбтэй. Эгээл эндэ Доржоодойн толгойн эрьелгэ эхилнэ. Энэмнай Үльдэргынгөө һургуули дүүргэһэнээ жаргалш гэжэ тоодоггүй. Хасууртада үбһэндэ ябаһанаа ажалш гэжэ бододоггүй нүхэр.
“Юун гээшэб даа, халагни, энэ хайран залуу наһаяа тайгын оёорто, энэ яндан хорхёонсог соо, үнгэргэхэ гээшэ ямар һонигүйб! – гэжэ байгаад, боро трико үмдэнэйнгөө хармаануудта гараа хэжэрхинхэй, Доржоодой иишэ тиишээ тэсэжэ ядангяар алхална”.
Доржоодой сэдьхэлээрээ нютагай ажабайдалһаа таһаран, урагшаа шармайн, холын сууе бэдэрэн ошоно. Гэхэтэй хамта хэмэл одоор, холын суугаар омогорхохо арга Доржоодойдо хэн, юун олгооб? Хэн тэрэниие социалис орондоо үнэн сэхэ ябахаар, хаанта засагые үзэн ядахаар хүмүүжүүлээб? Намсарай үбгэн тодо харюу үгэнэ: “Урданай хүнгүйгөөр таанадшье иигэжэ арбадахиие дүүргэжэрхёод, гоё костюмуудые үмдэжэрхёод, Һаглайлдахагүй байгаа ёһотойт”.
Тиихэ мүртөө Намсарай үбгэн совет һургуулиин хаанаһаа бии болоһые унгилан, энэ бии бололгодо өөрынгөө хабаатай байһые һануулан, харюусана.
Энэ асуудал нүгөө талаһаань хаража үзэхэдэ болоно. Дунда һургуули дүүргэжэ, дунда зэргэ мэдэхэ болоһон һурагша ехые мэдэхэ болобоб гэжэ эндүүрхэ байна гү? Эндүүрхэ даа. Эгээл энэ дунда зэргын юумэ мэдэхэ болоһон дээрэһээ ехые мэдэдэг болошобоб гэжэ һанагдадаг. Энэл хүншни (Доржоодой саашаа һураха, институдта орохо байна: ”Яажашье һаань, мүнөө намар нэгэ һургуули руу орожо үзэхэ байна даа”) дээдэ һургуули дүүргэжэ, үнэхөөрөө ехые мэдэдэг болоходоо, урда тээнь ямар ябаһанаа ойлгожо абаха байна. Доржоодойн – энэмнай эдир залуугай романтикатай нүхэр гэжэ бү мартая – нютагай ажабайдалһаа урагшаа таһаран ошолго, толгойн эрьелгэ зарим тэдыдэ хуулита хэрэг байгаа. Мянга юһэн зуун таби гаран онуудаар арбадахиие дүүргэһэн бидэнэй олонхиноймнай ухаан бодол, хүсэл эрмэлзэл Доржоодойнхидо адли ябаа. Тиимэ тула Доржоодойн образ тэдэ жэлнүүдтэ арбадахиие дүүргэһэн залуушуулай нэгэ тип болоно.
Доржоодой Намсарай шэнги һургуулигүйдэлгые үзөөгүй. Намсарайн бага наһа һанаял даа: тэрэ Ямпил баянай мал адуулжа үнгэрөө. Ямпилай басаган Сэжэбэй Шэтын гимназида һурадагые мэдэжэ байгаад, үгытэй Гэндэнэй хүбүүнэй толгойдо һургуулида һураха һэм гэһэн бодол ородоггүй ябаа: тиихэдэ үгытэйшүүлэй һураха һургуули үгы байгаа. Энээндэ арбан жэлдэ һураад гараһанаа жаргал гэжэ тоолоогүйнь Доржодойн жаргалтайе гэршэлнэ.
Бага наһандаа дахин бусалга
Хайраншье тэрэ наһамнай даа…
Хайраншье тэрэ нүхэрни даа…
С.Цырендоржиев
Иигээд байхадаа “Харгы” гэһэн, эндэ харагдаха ёһотой байһан һүүлшын рассказ үлэнэ. Үнэндөө “Наранай хэлтэрхэй”, “Жаахан борохон инзаган”, “ Харгы” гурбан К.Цыденовэй уянгата миниатюранууд болоно. Эдэ зохёолнууд соо «би» гээд хөөрэһэн герой – автор өөрөө. Ким Шогдоповичые миин хүндэлдэг бэшэ, харин тэрэнэй хүн бэедэнь дуратай агша һэм. Мүнөөшье тэрэнэй уран бэлигэй урда һүгэдэн ябадаг зандааб.
Партиин Хориин райкомой орган “Шэнэ Үдэ” газетэдэ 1964 ондо түрүүшынхиеэ “Харгы замууд” гэһэн гаршаг доро энэ зохёолоо автор толилһон байна. Тиихэ үедэ автор өөрынгөө, тиимэ болохолоороо манай үетэнэй бага наһанда зорюулһан рассказуудаа бултыень бэшэһэн байгаа. Хорин долоотой, бэеэ жагсаһан уран зохёолшо үшөө дахин гэдэргээ эрьежэ, бага наһаяа өөгшөөн һанахадаа, энэ ирагуу һайхан магтаал бэшэһэн юм. Энэнь тэрэ үеын үхибүүдтэ зорюулһан захяа, заабари, юрөөл үгэ болоно.
Ким Шогдопович үхибүүн ябаһанаа һанана. Тиихэдэ танигдаагүй томо хүнүүдэй машинаар хаанаһаашьеб ерээд, тосхоноорхинииень хүлгүүлээд, дуу шуугаар дүүрэн халяагаад, хайшаашьеб ябашадаг байһаниие һанана. Тиихэдэнь бишыхан Ким далда орожо, харагдахаяа болиторнь, тэдэниие зүрхэ сэдьхэлээрээ үдэшэн, үни удаан зогсодог байгаа.
“Ямар жаргалтай зон бэ даа эдэ”, — гэжэ би һанагша бэлэйб, тиихэдээ өөрөө өөртөө ямар ахир, дорьбогүйгөөр һанагдагша һаабиб”.
“… Олон үбэл, олон зун тэрэ сагһаа хойшо бэе бэеэ һэлгээ, олон харгын тооһо шорой минии мүртэ шэнгэнхэй.
Мүнөөшье би энэ харгыгаар ухааба хонхосогуудта һэжэрүүлэн, машина дээрэ һуунаб.
Танигдаагүй тосхоной захын бишыхан гэрэй хажууда түмэр зээрэмхэй гартаа бариһан хүл нюсэгэн хүбүүхэн манай хойноһоо атаархаһан янзатай үни удаан зогсоно.
“Яагаашье жаргалтай хаб даа энэ хүн”, — гэжэ тэрээхэн хүбүүн бодоно ёһотой сохом”.
1961 ондо “Һарата һүнинүүд” гэжэ түрүүшынгээ ном гаргаһан, 1964 ондо “Бусахал даа хабар” гэһэн повесть хэблэһэн, роман бэшэхэ түсэбтэй, Буряад орон соогоо мэдээжэ болоһон уран зохёолшо Ким Шогдопович Цыденов танигдаагүй тосхондо ажаһуугша танигдаагүй энэ хүбүүхэниие сэдьхэлээрээ хүндэлэн, нюдөөрөө өөгшөөн харана. Ажабайдал жэгтэйл даа. Бишыхан Ким хорёод жэлэй саана иимэл хүл нюсэгэн, иимэл түмэр зээрэмхэй түлхинхэй ябаа. Нара бэдэржэ, Нүхэтэ-Добууншье гараад үзэһэн байна. Тиихэдэ үүри, үетэниинь Кимые Удамбраа гэжэ нэрлэдэг байһан. Би алдажа хэлэнэгүйб. Эндэ абтаһан эпиграф Удамбраада, тиимэ болохолоороо уран зохёолшын үхибүүн наһанда, тэрэнэй сагһаа урид наһа бараһанда сэхэ зорюулагданхай. Эдэ үгэнүүд С.Цырендоржиевай “Баяртай, тохорюун шубууд!» гэһэн рассказ сооһоо абтанхай.
“Харгы” гэһэн миниатюра соо иимэ үгэнүүд бии.
“Хэды шэнээн харгы замууд энэ наһан соом минии арада үлөөб, хэды шэнээн хонхосог тооһон урдамни намайе хүлеэнэб – мэдэнэгүйб, харин минии харгы үшөөл урдуурни тооһорон, элдин талаарни үгы болон талиина”.
Уран зохёолшын арада үлэһэн харгы замууд бага зэргэ тоологдошобо гээшэ ха. Наһажаал уран зохёолшо, Социалис Ажалай герой Цокто Номтоевич Номтоев “Автор тухай үгэ” соогоо (1967 оной “Һарата һүниин “ эхинһээ ирагты) Ким Цыденовэй тобшо намтар хурса һонороор бэшэһэн байна. Эндэһээ юу дабтахаяа һанагданаб гэхэдэ, Ким Шогдоповичой ВЛКСМ-эй 15 съездын делегат байһые һануулхаяа һанагдана. Яруунын аймагай Үльдэргын дунда һургуулиин директор болоһыень даа, бэшэ ондоо юумэ дурсанагүйбди. “Ехэ онгосодо – ехэ тамаралга” гэжэ зүб. Ким Цыденов ехэ хүн байгаа – тэрээндэ ехэ дэлисэ хэрэгтэй һэн: кинорежиссёрой һургуулида Ленинград тэрэнэй ошохо хэрэгтэ нэгэ заахан юумын һаалта хэһые халагламаар юм.
“Бүргэд дэгдэхэдээ, һодо нэмэдэг” гэһэн далита үгэнүүд бии агша. Ким Цыденов буряад уран зохёолой нашан бүргэд болоод ябаа. Мүнөөхи миниатюра соо “харсага хурдан бодол ухаанай хүдэр жэгүүр далинуудай дэбилгэ” тухай миин хэлэгдэнэгүй. Ондоо үгөөр хэлэхэдэ, Ким Шогдопович туйлаһан амжалтануудаараа хананги бэшэ ябадаг һэн.
Энэшье ойлгосотой. Өөрынгөө уран бэлигтэ түшэглэдэг хүн урдаа ехэ эрилтэ табидаг ха юм. Тиихэдэнь бэшэһэн бүтээлынь һанаһанда хүрөөгүйгөөр үзэгдэдэг.
Теэд манай һанахада, шаналхаар үндэһэн үгы байна. Энэ уран зохёолшын рассказуудгүйгөөр манай үетэнэй литературна дүрэ дүүрэн бэшэ байха байгаа. Иимэ уран зохёолшо боложо үетэнөө мүнхэлхэ гээшэ өөрыгөө мүнхэлһэн хэрэг.
Сагаймнай хуудаһан. Улан-Удэ, 1983 г.