Цокто Номтоев

Ц.Номтоев, уран зохёолшо, Социалис  Ажалай Герой

Автор тухай үгэ (К.Ш.Цыденов. Һарата һүни,1976)

60-аад оной эхиндэ Буряадай литературада шэнэ нэрэ тодоржо, үргэн олониитын анхарал гансата татаа бэлэй. Тэрэ – Ким Цыденов. Гүнзэгы удхатай, уран хурса найруулгатай шүлэгүүд, рассказууд, публицистическэ статьянууд болон “Бусахал даа хабар” гэһэн повесть уншагшадтаа бэлэглэжэ баярлуулһан, уран зохёолой үргэн ехэ харгы дээрэ гараад ябатараа, тон залууханаар наһа бараһаниинь гэмшэлтэй.

Эсэгэ ороноо хамгаалтын Агууехэ дайнһаа бусажа ерээд, Яруунын аймагай Эгэтын эхин һургуулида багшалжа эхилхэдэм, үдхэн хара үһэтэй, сэлмэг хурсахан харасатай, хөөрхэн , сэбэрхэн хүбүүн һуража байгаа бэлэй. Дүрбэдэхи классаа дүүргээд, Үльдэргын долоон жэлэй һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлбэ. Удангүй би хойноһоонь директор боложо ошооб. 1954 ондо Нарһатын дунда һургуули эрхимээр дүүргээд, жэл шахуу комсомолой Яруунын райкомой инструктораар хүдэлөө. 1955 -1060 онуудта Ким Цыденов Буряадай Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулида һуралсаа. Багшын дээдэ мэргэжэлтэй, уран зохёолоороо мэдээжэ болоһон Ким Шогдопович Цыденов түрэл Үльдэргынгөө һургуулида ерэжэ багшаар, һуралсалай таһагые даагшаар, директорээр хүдэлөө. 1961 – 1963 онуудта Ярууна, Хориин аймагай газетэнүүдта харюусалгата секретаряар ажаллаһан байха юм.

“Хүлэг болохо унаганһаа, хүн болохо багаһаа” гэжэ буряад зон хэлсэдэг гээшэ. Энэ сэсэн үгэ Ким Цыденовтэ сэхэ хабаатай. Юуб гэбэл, тэрэ бага балшар наһанһаа хойшо һуралсалдаа шуналтай, һонюуша, гартаа дүйтэй хүбүүн юм һэн. Эгээ тиимэһээ үзэг бэшэгтэ ороһонһоо хойшо үльгэр домогтой, уран зохёолтой  нүхэсэһэниинь ойлгосотой. Ким Цыденов дунда һургуулида һуража байха үедөө түрүүшынгээ шүлэгүүдые бэшэһэн юм.

Дээдэ һургуулида һуража байхадаа һургуулиингаа залуу зохёолшодой нэгэдэлдэ эдэбхитэй хабаададаг, “Буряад Үнэн” газетын, “Байгал” журналай редакци тээшэ харгылжа, элдэб зүбшэл хөөрэлдөө шагнадаг, суглаа хураалда хабаададаг болоо. Бэшэһэн шүлэг, рассказуудынь хойно хойноһоо гаража захалаа һэн.

Ким Цыденов номдо хурса, бэлиг ехэтэй, һүбэлгэн ухаансар, нүхэрэй һэшхэл ехэтэй, ном саг үргэлжэ уншажа заншанхай, уншаһанаа удхалан буйлуулжа, өөрынхеэрээ тобшолол гаргажа, магтахаарыень магтадаг, һургаал болгохоорыень һургаал болгон дууряадаг, нүхэдтөө, һурагшадтаа дамжуулан нэбтэрүүлдэг бэлэй.

Ким Цыденов зоной хэрэгтэ бэеэ үгэнги, залхуурангүй хамтын туһада оролдогшо һэн. Комсомолой, Коммунис партиин зэргэдэ ябахадаа олоной хэрэгые дээрэ тооложо, ниитын хүдэлмэриин манлайда ябаа. Һургуулида эхилэн бэшэгшэдэй эмхи ударидадаг, бэшэмэл журнал гаргадаг һэн. Ниитын хүсөөр Үльдэргын арадай музей байгуулха хэрэгтэ халуунаар хамсы шаман оролсожо, бүхы уран зуралгыень бүтээһэн байха юм. Түрүү шударгышуулай нэгэн һэн туладаа комсомолой Бүхысоюзна 15-дахи съездын делегат болон һунгагдаа һэн. Съезддэ хабаадажа, Москва хотодо ябаха зуураа “Байгал” журналай даабаряар 1896 онһоо манай партиин гэшүүн нүхэр Петровһоо һонин дурасхаал асаржа, журналай олон уншагшадые һонирхуулаа бэлэй. Ленин багшын 100 жэлэй ойн бэлэдхэлэй жэлдэ Буряад түлөөлэгшэдэй нэгэн боложо, Шушенское ошожо ерэхэдээ, “Ленинэй Сибирь” гэжэ тон һонин очерк бэшэһэниинь Яруунын аймагай “Улаан-Туяа” газетын хэдэн дугаарта һубарин гараа һэн.

Ким Цыденовэй хэблэлдэ гараһаншье, гараашьегүй зохёолнууд булта һонирхолтой байна. Хэблэлдэ гараагүй зохёолнууд сооһоонь илангаяа шүлэг олон байгаа. Ким Шогдопович түргэн түүхэй юумые хэблэлдэ дурадхадаггүй, удаан саг соо бэшэһэн юумэеэ шалгадаг, мүлидэг зантай һэн. Тиимэһээ хэдэн зохёолнуудынь хэблэгдэнгүй үлэшэһэн байгаа. Тэдэнэй зариманиинь энэ номдо шэлэн оруулагдаһаниинь һайшаамаар.

Ким Цыденовэй бүхы шүлэгүүдые, рассказуудые, повестиие анхаралтайгаар уншаад байхада: «Багаһаа үзэһэн, хаража һонирхоһон мэдэрэл гээшэ уран зохёолшодо шиидхэхы үүргэ дүүргэдэг юм”, — гэжэ А.М.Горькиин хэлэһэн үгэ һанаанда тодоор ороодхино.

Ким Цыденов Яруунын олоной хүлгөөтэй нютаг байһан, баян түүхэтэй, улаагай харгы дээрэ оршодог Эгэтэ нютагта 1937 ондо түрэһэн, эсэгын ганса хүбүүн бэлэй. Гурбатай балшар наһандаа эсэгэһээ гээгдэжэ, эхэеэ дахан үлөө. Хойто жэлынь дайн эхилжэ, хүшэр хүндэ дайнай жэлнүүдтэ тэрэ мэдээ орожо, һургуулида ороо, һураа бшуу. Ажалда унаһан малгайгаа абангүй һалирдаг эхэнь һургуулида ороһон жаахан хүбүүгээ нагаса баабай эжы хоёртонь ехэнхидээ абаашажа байлгаха баатай болодог һэн. Жараад гаран оноор 83 наһа хүрэжэ мордоһон нагаса Цыжип (алдаршаһан нэрэнь Мухар), бүри һүүлдэ 90 наһа наһалжа аялһан Санжи-жаб нагаса эжы – эдэ хоёр хүгшэд олон үриие хүн болгоһон, хүндэ сагта ядаха тулихые дабажа, халуун шулуу долёоһон, хамаг бэрхые үзэһэн, ута замда улаашаншье ябаһан, ангиин тэмсэлэй али бүхые бэеэрээ үзэһэн сэсэн бодолтой, һонин хөөрөөтэй айл байһан юм. Тэдэнэй һонин хөөрөөнүүд, домог түүхэ зээ Ким хүбүүнэй сэдьхэл һонирхуулан гэрэлтүүлжэ, ухаандань мартагдахаар бэшээр хадуугдан үлэжэ, түрүүшын зохёолнуудайнь гол үндэһэн боложошье магадгүй.

Ким Цыденов оршон байдалдаа ушарһан һонирхолтой зүйлые уран зохёолшын хүрса нюдөөр ажаглан, найруулан зохёохы ажалаа хүгжөөн ерэһэн бэлиг түгэлдэр хүн мүн байгаа.

Ким Цыденовэй «Һарата һүни” гэһэн рассказуудай согсолбори, “Бусахал даа хабар” гэжэ повесть, ород хэлэн дээрэ рассказуудынь (В.Штеренбергын оршуулга) – тусхай номууд боложо хэблэгдэһэн байна.

Ялас гэмэ зохёолнуудаараа уншагшадаа һонирхуулан, саашадаа дээдэ хэмжээнэй зохёолнуудые  бэшэхэнь лабтай гэжэ нүхэдөө, уншагшадаа найдуулһан залуу уран зохёолшо Ким Цыденовэй богони наһатай байһаниинь харамтай. Гэбэшье нүхэдэйнь оролдолгоор, номой хэблэлэй анхаралаар Ким Цыденовэй бүхы бүтээлнүүдһээ хаман шэлэжэ, нэгэ ном болгон гаргаһаниинь ехэ һайн байна. Энэ шухала хэрэгтэ Кимэй хани нүхэр Анна Чимитдоржиевнагай халуунаар туһаяа үзүүлэн оролдоһые сэгнэжэ, баяр хүргэн дурдалтай.