К.Ш. Цыденовой 60 жэлэй ойдо зорюулагдаһан газетэнүүд сооһоо абтагдаба.
Цырен-Дулма Дондогой
«Уяхан зүрхэтэй үеымнай нүхэр»
Жэлнүүд жэгтэй түргөөр үнгэрнэл даа! Оройдоол 34 наһандаа үнжэгэн нимгэн сэдьхэлтэ нүхэрнэй Ким Шогдопович Цыденов энэ дэлхэйтэй хахасаа бэлэй. Мүнөө гүйсэхэ байһан наһанайнгаа хахадһаа халта аладлажа ябаа. Хайрата нүхэрынь Анна Чимитдоржиевна, бэеэ олоһон үри хүүгэдынь, үетэн нүхэдынь, Үльдэргын һургуулида хамта ажаллаһан багшанарынь Ким Цыденовай түрэһөөр 50 жэлэйнь ойе һайханаар тэмдэглээ һэн. Мүнөө жэлдэ 60 жэлэйнь ой тэмдэглэгдэжэ байна.
Буряадай гүрэнэй багшанарай институдта (мүнөө БГУ ) һуража ябаһан хаһаяа һанахада, үльгэр шэнги. Ямар омогууд, задарюунууд ябадаг һэнбибди! Манай 64 – дэхи группада эдэ мүрнүүдэй авторһаа гадна Зэгбэ Гомбожабай, Бато Цэрэндэлэгэй, Василий Очиров гэгшэд бэшэлгын “шүлһэ халдашанхай”, нойртоошье шүлэг зохёодог ябаа. Зэргэ һурадаг 63 – дахи группадамнай Виссарион Бильдушкинов Боохоной педучилищи дүүргээд ерэһэн, баһал нилээхэн “шүлһэ халдашанхай”, түрэл һайхан Боохон, Хаһаа тухайгаа шүлэглэхэ, буряад хэлэнэй бүхы баялигые ухаандаа шэнгээхэ гэжэ Х. Намсараевһаа эхилээд Буряадай бүхы уран зохёолшодой номуудые дэрлэжэ хонохо.
Түүхэ, хэлэ бэшэгэй мэргэжэлээр һуража байһан Ким Цыденов, Михаил Шиханов, Сергей Цырендоржиев гэгшэд баһал уран зохёолой “тиирэндэ” абтанхайнууд ябаа. Эндэ дурдагдаһан хүбүүд (Сергей Цырендоржиевһаа бэшэниинь) барандаа үгы бшу даа, баарһад.
БГПИ – гэй буряад хэлэ бэшэгэй таһагай багшанар Даша-Нима Доржиевич Доржиевай, Иннокентий Степанович Хамгушкеевэй халуун туһаламжаар Бавасан Абидуевай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл байгуулагдаад, “Залуу наһан” гэжэ гар бэшэмэл журнал барладаг бэлэйбди. Олон дугаарнуудыень мүнөө Даша-Нима Доржиевич наринаар хадаглажа ябадаг.
Гадна “Буряадай залуушуул” газетын дэргэдэ баһал уран зохёолой нэгэдэл байгуулагданхай, тэндэ сугларжа, хоолойнгоо һөөлдэтэр арсалдахабди. Залуу поэт, энэл газетын ажалшан Владимир Ковтун нэгэдэлэй хүдэлмэриие ударидаха.
Тиихэдэ “Байгал” журналай редакцида нэгэ үедэ Чимит-Рэгзэн Намжилов маниие суглуулжа, бидэнэй бэшэһэн юумэнүүдые зүбшэн хэлсэдэг болобо. Тиигэжэ уран зохёолой уг нюусые шудалха талаар горитойхон хэшээл гарагдаһан байха. Зохёол бэшэдэг залуу бидэнэртэ нилээдгүй шанга эрилтэ табигдадаг байһан юм. Мүнөө нилээдгүй һуладхагдаа гэжэ ажаглагшаб.
Ковтунай ээлжээтэ нэгэ средада Ким Цыденовэй рассказаа уншахыень шагнаад, зүбшэн хэлсээ бэлэйбди. Рассказайнь нэрэ мартагдаа, зүгөөр ород хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн байгаа. “Ород зохёолшодой тоо олон болгохо гэжэ ородоор бэшэбэ гээшэгши?” — гэжэ намшуу “националистнууд” Кимые галхаагаа һэн бэзэ. Сэхыень хэлэхэдэ, Ким Шогдопович ородооршье бэшэхэдээ, баян хэлэтэй, найруулга һайнтай байгаа һэн. Гэбэшье тэрэ гэһээр Ким Цыденов ородоор нэгэшье зохёол бэшээгүй. Магад, бидэнэй шүүмжэлэл нүлөөлжэ болоо.
Уданшьегүй, 1958 һэн гү, али 1959 ондо бэлэй гү – Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо (тэрэ үедэ энэ холбоон Свердловэй нэрэмжэтэ үйлсын 30 – дахи гэртэ байдаг һэн) Ким Цыденовэй рассказуудай номой гар бэшэг зүбшэн хэлсэгдээ бэлэй. Залуу уран зохёолшын рассказуудые уншаһан хүн бүхэн тэрэнэй бэшэлгын шэнжые, буряад литературада байгаагүй маягые онсолон тэмдэглэһэн юм. Илангаяа американ зохёолшо Эрнест Миллер Хемингуэй, немец бэшээшэ Эрих Мария Ремарк мэтын Баруунай болон ородой зохёолшо И.А.Бунин гэхэ зэргын оюун бэлигтэнэй маягые һануулна гэжэ Александр Жамбалдоржиев, Цэрэн-Анчик Дугар-Нимаев тэмдэглээ агша һэн.
Үнэхөөрөөшье, “Дондогой һайндэр”, “Нэгэ үдэр”, “Хээрэ” болон бусад рассказуудынь уншагшын сэдьхэлэй шэм гэмэ уянгаар нэбтэрһэн, бидэнэй бага наһые элеэр һануулһан зохёолнууд болоһон байгаа. Шүүмжэлэгшэ, журналист Эрдэни Бальжинимаев хожомынь Ким Цыденовэй зохёолнуудые операци хэһэн хирург мэтээр хуби хубяарнь шэнжэлжэ бэшээ һэн.
1967 – 1968 онуудаар Хориин, Яруунын, Хэжэнгын аймагуудаар «Буряад үнэнэй” корреспондентээр ажаллахадаа, Үльдэргэ ошоходоол, би заатагүй Кимэйдэ буудаг бэлэйб. Улан-Үдэһөө гү, али Нарһатаһаа автобус заатагүй үдэшэ ерэхэ. Айл тииргэнэй газаагуур үдэшын ажал эхилэнхэй, зунай боргооһо элбэгтэй үдэшэ байгаа һаань, унайн утаан огторгой хүрэтэр һуунагтажа, онсо һайханаар анхилха.
Гэрэйнгээ хорёо соогуур гэшхэлжэ ябаһан Ким намайе харажархибал, дун сагаан шүдэеэ ялбалзуулан, аргагүй һайханаар энеэбхилэн:
— Өө-өө! Хэн ерэбэ гээшэб? С приездом! – гээд лэ, урдаһааш угтажа ерэхэ. Виндарья эгэшэеэ дахаһан хоёр хүбүүдынь:
— Цырендулма абгай ерээ! – гэлдэхэ. Һая һааһан һүнэй хөөһэ билтаруулһан хүнэгөө баряад, Аня саанаһааань бии болохо.
Булта гэртэ орохобди. Кимэй эжы хүбүүнэйнгээ нүхэдые отол баяртайгаар угтадаг гуримаараа: —
Цырендулмамнай ерээ лөө. Эдеэ хыт! – гэхэ. Мүнөө һанахадам, ямар жаргалтай саг байгаа гээшэб. Жаргалайнгаа түлэг дунда энэ бүлэ ажаһууһан байгаа!..
Эдеэлээд лэ, бүхэли һүниндөө хөөрэлдэжэ һуухабди. Хөөрэлдэхэ, хэлсэхэ юумэмнай барагдахагүй. Зунай һүни богони даа, уданшьегүй сагаанаараа эрьен, үүр сайшаха даа. Үбэлэй ута һүнииншье дайралдабал, баһал орой болотор, Суг мүшэдэй дээрэ гаратар, Долоон Үбгэдэй Алтан Гадаһаяа гороолтор шахуу хөөрэлдэжэ һуухабди.
Нэгэтэ ошоходомни: —
Үнихэнэй гуурһа гартаа баряагүй аад, бишни нэгэ рассказ бэшэжэрхёоб, — гээд:
— Уншахам гү? – гэбэ.
— Уншыш! – гээл һаабзаб.
Үгэ бүхэнөө аман соогоо амталжа үзэһэн мэтээр Ким рассказаа уншаба. Рассказай нюуса суранзанда татагдаһан би бага наһанайнгаа үльгэрэй һайхан үзэгдэлтэй уулзаһан мэтэ, сэдьхэлээ үлгыдүүлэн һуубаб.
Нүхэтэ-Добуунай хаядаһан дээрэ хэбтэһэн шэлэй түгдэрхэйдэ наранай гэрэл тудажа, тэрэнь аргагүй хурсаар туяархадаа, бишыхан геройн нюдые ёлогоодуулна. Тэрээхэн таамаг туяае тайлбарилхадаа, наранай хэлтэрхэй унашоод, иимэ һүртэйгөөр гэрэлтэнэ гэһэн бодол хүбүүхэнэй ухаанда түрэнэ. “Наранай хэлтэрхэй” гэжэ нэрлэгдэһэн рассказыень шагнаад байхадаа, Ким Цыденов ёһотойл поэт хүн гэжэ би ойлгоо һэм…
1960 ондо бидэ институдаа дүүргээбди. Тэрэ тоодо татахаһаа таһаршагүй нүхэд ябаһан Яруунын хоёр хүбүүд – Ким Цыденов, Сергей Цырендоржиев гэгшэд дээдэ һургуулиин диплом абаба. Ким Цыденов Үльдэргын һургуулида багшалха болобо, арадай гэгээрэлэй таһаг намайе Иисэнгын найман жэлэй һургуулиин завучаар томилбо. Сергей Цырендоржиев арадай гэгээрэлэй таһагай инспектор болоо һэн.
Энэл оной октябрь һарада республикын залуу уран зохёолшодой 5 конференци зарлагдаба. Тэрэ конференцидэ Ким бидэ хоёр Яруунаһаа ерээ бэлэйбди. Тэрэнэй дурасхаал болгожо булгуулһан фотозураг мүнөө эндэ барлагдаба.
Хойто жэлынь багшанарай августын зүблөөндэ Нарһатада уулзахадаа, Ким нүхэрөө гэрлэһэн, мүн “Һарата һүни” гэжэ түрүүшынгээ ном гаргуулһан ушараарнь халуунаар амаршалаа бэлэйбди. Анна Чимитдоржиевна тэрэ үедэ ВЛКСМ- эй райкомай секретарь ябаа.
Удангүй орон доторнай Никита Сергеевич Хрущёвай гажа буруу хубилалтанууд эхилжэ, аймагууд нэгэдхэгдэбэ. Гансахан Яруунын аймагай дэбисхэр 30000 дүрбэлжэн километр дайда эзэлдэг юм. Армени, Бельги мэтын оронууд багтаад, үшөө сүлөө газар үлэхэ жэшээтэй. Иимэ ехэ газартай аймагые Хориин (урда тээнь Хэжэнгын аймагтай ниилэһэн!) нэлэнхы дайдатай нэгэдхэжэ, одоол, ородшолон хэлэбэл, сумбур болошоо бэлэй.
Энэ ушарһаа дулдыдан, аймагай газетэнүүд байра байрадаа усадхагдажа, шэнэ һонинууд нээгдэбэ. Томодхогдоһон Хориин аймаг “Шэнэ Үдэ” гэжэ газетэтэй болобо. “Яруунын үнэн” хаагдажа, тэндэ ажаллажа байһан хүбүүдэй зариман “Шэнэ Үдэ” руу “туугдажа”, нүгөөдүүлынь Улаан-Үдэ руу ерэбэ. “Яруунын үнэнэй” редактор байһан Цыбандоржо Найданович Дугаров, һая журналист болоһон Сергей Цырендоржиев гэгшэд “Буряад үнэндэ” ажаллажа эхилээ һэн.
“Яруунын үнэндэ” харюусалгата секретаряар хүдэлдэг болоод байһан Ким Цыденов “Шэнэ Үдын” коллективтэ абтаба. Гэбэшье гэр бүлын шалтагаанаар Ким Шогдопович журналистын хүдэлмэриһөө “хулжажа”, багшын мэргэжэлдэ бусаха баатай болоһон юм. Магад, журналистын ажалда саашаа ябааһаар ябаһан һаа, хуби заяаниинь ондоогоор эрьехэ бэшэ һэн ха гү гэжэ би ходо һанадагби.
Юундэб гэхэдэ, һанаһанаа сэхэ хэлэхэ аргагүй, гүрэн түрын хуурмаг политикые дэмжэһэн хэбэртэй, худал патриотическа үгэнүүдтэ үхибүүдые этигүүлхэ баатай байхадаа, Ким аргагүй уйдадаг бэлэй. Тиигээд лэ дүтынгөө нүхэдэй ерэхэдэ, яаха аргагүй баярладаг, сэдьхэлээрээ хужарладаг байгаа.
Үльдэргэеэ бусаад, институдай һүүлээр эхилһэн туужаяа дүүргээ. “Жаахан борохон инзаган”, “Наранай хэлтэрхэй” мэтын уянгата һайхан рассказуудаа бэшээ. “Бусахал даа хабар” гэһэн туужа соонь залуу багшын түрүүшын алхамууд харуулагдаһан байна.
Багшалжа ябахада, уран зохёолой хүреэ соо орошоод тэрээндээ “шэхэсээ” шунашоод ябахын аргагүй юм гэжэ би өөрөө багша ябаһан хадаа һайн мэдэнэб. “Эхэ тухай поэмэеэ” би багшалжа ябахадаа бэшээ һэм. Шабинарайнгаа дэбтэр шалгаха, багшанарай хэшээлдэ орохо мэтын уялгануудаа дууһыень хаяад, тэрэ поэмэ дээрээ ажаллаһан хүм.
Харин Ким Цыденов гээшэмнай үхибүүдэй дэбтэр шалгангүй, хэшээлдэ дутуу бэлдэжэ шадахагүй багша ябаа. Тиигээд гуурһа удаан барингүй ябахадаа, гарынь “зохолдог”, юумэ бэшэнгүй байхадаа, сэдьхэлынь унтардаг байһан байха.
Ким Цыденов эжыдээ, үхибүүдтээ эмээхэн, нүхэртөө энхэргэн хүн һэн. Юрэдөөл, үнжэгэн зөөлэхэн сэдьхэлтэй, уян зүрхэтэй бэлэй. Һамгамни болохош гээд залуу басага дахуулжа асарһан нэгэ поэт тэрэнээ мэхэлжэрхёо гэжэ дуулаад:
— Тэрэшни поэт бэшэ гээшэл даа. Яагаад тиигэжэ хүнэй үри бэеые мэхэлжэ болохо юм? – гэжэ Ким голхороо агша бэлэй.
Уяхан зүрхэтэй үеымнай нүхэр Ким Цыденов мүнөө мэндэ ябаа һаа, субад шэнги дун сагаан шүдэеэ харуулан, аргагүй баяртайгаар энеэбхилэн, бидэнээ угтан золгожо байха бэлэй. Ким саарһан дээрэ Ринчин-Нимбуу гэжэ нэрэтэй һэн. Зүгөөр Ким нэрээрээ үеын үедэ тохорбол даа.
Эрдэни Бальжинимаев
«Эжын һайхан»
Бидэ наһатай болоод ябахадаа, багадаа наадаһанаа, тэрэнэйнгээ хэсүү һайхан хэрэг байһые мартахаяа һанадагбди. Табатай хүбүүндэ ямар һайндэр байлтайб? Зүб даа, наадан. Үшөө ямар наадан Дондогой һайндэр болооб? Тэрэ һубай малай гүүртэдэ гансаараа эхэ, эсэгэтэеэ байдаг. (Үлгы соо хэбтэһэн нялха дүү Ханда басагыень бү тоолоё, юуб гэхэдэ тэрэнь үшөө наадаха болоодүй ха юм). Хашартай болошоһон Бэлшэрһээ Хажуу-Булаг ошожо, Һүнэй фермын үхибүүдтэй – Бадма, Согто, Дэлэг гэгшэдтэй наадахань хэды ехэ һайндэр бэ? “Ялагарханууд шагтатай шэнэхэн хара сэмбэ үмдые” үмдэхэ гээшэмнай Дондогто мүн лэ һайндэр боложо үгэнэ.
“Дондогой һайндэр” гэһэн рассказ соогоо Ким Цыденов хүдөөгэй ажабайдалые эли тодоор харуулна. Дайнай жэлнүүд соо хэн хүдөөдэ өөдөө болоо һэм, тэрэ өөрынгөө балшар наһые бэлээр танижа абаха байна.
Буруушан Сэдэнжабтанай эршэмтэй ажалые харуулха зорилгоёо уран зохёолшо ядангүйгөөр бэелүүлнэ. Һүнэй фермынхидтэ айлшалжа, һүниндөө бусаһан аад, үглөө үглөөгүүрнь үнөөхиеэл эртэ бодоод, малдаа гарана. Һара, жэлдээ хүршэнэртөө нэгэ айлшалаад, тэрэнэйнгээ үглөөдэр эртэ ажалдаа гараа хадаа, юрын үдэрнүүдтэ баһал иимэ жэншэдгүйгөөр малаа харууһалдаг айлайхин гээшэ ааб даа. Дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ ажалай баатаршалга гаргаха гээшэ хүшэр хэрэг. Тиигэжэ барагар шарайтай, заримдаа сухалтай, ходо сүлөөгүй, хирэ болошоһон хубсаһатай эжынь Дондогой нюдэндэ дадал болошоһон байгаа. Харин айлшалалгын үедэ ондоо, налархай, хүхюун зугаатай, сэбэр гоё эхэнэр тодоржо, Дондогые гайхуулна. Рассказ соохи энэ хэһэг буулгая.
“Харин эжынь нюурһаа хүхюун жаргалай миһэрээн һаланагүй. Ямаршьеб, юрын. Дондогой һурашаһан, ехэнхидээ шэрүүн, үнгэрхэдөө сухалтай шахуу нюдэнһөө тон ондоо, уһатанги ялагар нюдөөр хүнүүдэй тархи дээгүүр тон холын, энэ гэр соо үзэгдөөгүй юушьеб шэртэһэн шэнги. Хоолойһоонь уянгата дэлгэр буряад дуунай аялганууд таһалгаряагүйгөөр гаража, ямаршьеб шэнгэхэн гуниг жаргал хоёр тэрэ аялга соо ойлгогдошогүйгөөр худхалдан угалзатажа, энэ уйтан гэр соо бэшэ, харин захагүй үргэн намжаа тала дээгүүр, тэрэ нарата огторгойн сэгээн хүхэ үндэрөөр элиһэн шубуун мэтэ улам бүри дээшээ хөөрэн жэргэнэ. Дондог эжыгээ танинагүй шахуу. Энэ гоё хара хүүртиг дээгүүр сагаан самсын заха гаргаһан жаргал баярһаа гэрэлтэн миһэрһэн, иимэ һайзгай, зөөлэхэн нюдэтэй энэ эхэнэр үнэхөөрөө Дондогой эжы гээшэ гү? Дондогой эжы ходол нэгэ парпагар, хирэтэй хүбэнтэй хүүртигтэй, шэрүүн нюдэтэй түргэн шанга эхэнэр һэмнай. Теэд үнэн даа: энэшье, тэрэшье эхэнэрынь Дондогой эжы Дэжэд ха юм.”
Ким Цыденовтэл адли нэгэ нюурые хоёролжолоод зураглан харуулха – иимэ ёһоной уран найруулга буряад рассказда энэ болотор үгы байгаа гээд һанагдана. Хоёр Дэжэдэй алиниинь үнэтэй, сэнтэйб? Хоюулаа! Газаахи дүрөөрөөшье, бодол сэдьхэлээрээшье Дэжэд түрэлхиин һайхан эхэнэр. Дайнай жэлнүүдэй ажалай бэрхэ байдал соо Дэжэдэй хамаг һайхан дарагдаад ябана ха юм. Түрэлхиин бэшэ, хоёрдохи Дэжэд хадаа дайнай үеын хүн болоно.
Дэжэд хүнүүдэй тархи дээгүүр холо руу юу шэртээб, юун тухай бодооб?! Магад, илалтаар дүүрэхэ дайнай хойтохи гэрэлтэ һайхан ерээдүй тухай бодожо һуугаа аалам? Дэжэдэй эршэмтэй ажал, ажалай баатаршалгые уран зохёолшо һайнаар харуулаа гээ һэмди. Харин мүнөө Дэжэд ажалаа халта мартаад һууһаар харуулагдаба. Тиигээ хадаа энэ муугаар ажалладаг байгаа гэжэ огто болохогүй бшуу.
Түрүүн ажалдаа дарагдаад, һүүлдэнь тэрээндээ диилдэхэ ушар гаража болохо гү? Болохо даа. Жэшээнь, сэдьхэлээрээ саг зуурашье ажалһаа холодожо шададаггүй һаань, эсэстээ ажал гээшэ хашартай боложо магад. Дэжэд ажалдаа диилдэнэгүй, саашадаашье диилдэхэгүй байна. Юуб гэхэдэ, дадаһан хэрэгһээ саг зуура сэдьхэлээ амаруулжа шададаг хадаа ажалдаа хододоо дуратай ябаха оншо олоно. Ажалаа халта мартаһан, сэдьхэлээ амаруулжа һууһан эгээл энэ үедөө Дэжэд урин налгайгаарааш, газаахи түхэл шарайгаарааш, хүсэл зоригоороош хэды һайхан байба гээшэб! Юу һайндаа Дондог түрэһэн эхэеэ танингүй байн алдабаб? Ажалдаа дарагдаагүй һаа, Дэжэд ходол иимэ һайхан ябаха бэлэй. Зөөлэн нюдэтэй, сухалгүй, бадашадаггүй, альгададаггүй эжынь Дондогто дадал байха һэн. Ажалдаа дарагдаашье һаа, тэрээндээ диилдээгүй байһаараа Дэжэд һайхан.
Тэрэ үдэшэлэн Ханда дүүгээ Дондогой үлгыдэжэ байһаар рассказ эхилнэ. Дүүгээ абаха уялгатай Дондог үглөө үглөөгүүрнь һэрюулэгдэжэ, унтариһаа бодоно. Газаа эртэ байһан дээрэһээ Дондог һэрижэ ядана. Эхэдээ бадашуулба. “Мүнөө бодоогүй һаам, альгадаха байха”, — гэжэ Дондогой шэбшэһые бү мартая.
Иигэжэ буруушан Сэдэнжабтанай ажалай ээлжээтэ үдэр эхилнэ.
Рассказ доторхи энэ үйлэ хэрэгэй болоһон 1942 оной үбэлһөө 1945 оной май 9-нэй Илалтын үдэр хүрэтэр ажалай ута харгы һунана. Иимэл буруушадай гү, али һаалишадай, үхэршэдэй гү, али хонишодой, гахайшадай, таряашадай, адуушадай – бүхы колхознигуудай ажал хадаа илалтые шэрээлсэһэн түүхэтэй ха юм.
Тиихэдэнь Дондогой оруулһан хубита юун болоноб? Дүү басаган Хандаяа үлгыдэлгэ гү? Энэшье туһа даа. Колхозой түрүүлэгшэ Дондогой толгойе эльбэсэгээжэ байгаад миин магтаагүйл байха.
Дондогой ашаар Дэжэдэй түрэлхиин һайханиие тодоруулһанаа бу мартая. Энэ ехэ хэрэг. Юуб гэхэдэ, Дэжэдэй гэрэлтэ образоор дамжан, Эхэ ороноо танижа абанабди. Дондогой эжын һайханиие манай түрэһэн Буряад ороноймнай һайхан эсэстээ боложо тодорно бшуу. Шуһата дайнай утаан, балын үнэр социалис Эхэ ороноймнай гоё һайханиие доройтуулжа шадахагүй гэһэн удхатай “Дондогой һайндэр” гэһэн рассказ Ким Цыденовэй бэлигтэ гуурһан дороһоо мүндэлһэн байна.
Долгорма Дондоковна Дондокова, РФ – гэй габьяата багша
«Дүрбэн тэгшэ бэлигтэй һэн»
Би Ким Шогдоповичые бага наһанһаань мэдэхэб. Һургуулида ороодүй, багахан, һөөл һонорхон, өөрэхэн хүбүүн ябагша һэн. Цырма абгай (Кимэй эжы), уран даа, гоёхоноор, зохидхоноор хубсалуулдаг һэн. Һургуулида ороһон хойнонь 5-дахи классһаа 7-дохиие дүүргэтэрнь түрэлхи хэлэ, литература заадаг һэмби. Тоомтойхон, һонор хурса хүбүүн агша һэн. Бэрхэл һурадаг һэн даа!
Хожомынь дээдэ һургуули дүүргээд, түрэл һургуулидаа багшалхаяа ерээ һэн. Тиигээд лэ һүүлшынь үдэр болотор хамта хүдэлөөлди даа.
Хэшээлнүүдынь аргагүй һонин, үхибүүдэй һонирхол татадаг байгаа. Манай Баяр хүбүүн 5-дахи класста Ким Шогдоповичто түүхэ заалгадаг байгаа. Тиигээд түүхын хэшээл эгээ һонин, ходо болохоёо яанаб гэдэг һэн. Энэ ушар Кимэй ехэ бэлиг түгэлдэр багша байһыень гэршэлнэ. Һуралсалай таһагые даагшаар удаан хүдэлөө, һүүлэй жэлдэ директор байгаа.
Ким хадаа анханһаа эхэһээ түрэхын уран бэлигтэй ( зураха, бэшэхэ, дуулаха) хүн һэн ааб даа. Тиигээд һуралсалай кабинедүүдые бултыень өөрөө шэмэглэдэг һэн. Багшанартаа хэлэхэ: “ Намдал асарагты, би бултыень зураад, бэшээд лэ үгэхэб”. Нэгэшье залхуурхагүй, багшанартаа туһалдаг хүн һэн даа.
Жамбал Доржиевич Сампилонтай хамта Үльдэргынгөө музейе шэмэглэжэ бии болголсоо һэн.
Һананагүйб, хэды ондо гээшэ һэмбэ? Ким Шогдопович буряад поэзи тухай багшанарай августын конференци дээрэ ямар гүнзэгы удха түгэс лекци уншаа гээшэ һэм. Намтай зэргэлжэ һууһан багшанар ямар һонин эрдэмтэй хүн гээшэб гэлсээ бэлэй. Би баярлажал, энэ уншаһан лекцинь эрдэмэй кандидадай диссертацида хүрэмэ гэжэ һанажа һуугаа бэлэйб.
Цокто Номтоевой творческо зам тухай Ким өөрөө бэлдэжэ, ехэ һонин элидхэл уншаа һэн. Би баһал үндэрөөр лэ сэгнэжэ һуугаа һэм.
Гэртэнь ороходо, Ким аргагүй баярлажа угтаха даа, хүндэлхэ даа. Эжыньшье, Анна Чимитдоржиевна нүхэрынь баһал хүндэмүүшэ хоёр һэн даа.
Николай Дугданович Жалсанов, Эгэтын- Адагай һургуулиин багша
«Манай багша»
1961 оной сентябриин 1-дэ эхин классуудһаа 5-хи “Б” класста сугларһан 25 һурагшад ород хэлэнэй хэшээлые ехэл һонирхон угтажа байгаа һэмди. Залуухан, сэбэрхэн эрэ багша ород хэлэ зааха гэжэ урид мэдэһэн бидэнэр тэрэниие дүтэһөө түргэн харахаяа хүлеэжэ ядажа байгаа һэн хабди.
5-дахи хоёр класс гол һургуулиһаа амяараа оршодог байшан соо заалгаха байһан байгаабди. Одоошье манда ерэжэ ябаһан багшаяа холоһоо харажархёод, класстамнай орожо ерэхыень хүлеэнэбди.
Класстамнай яаралгүйшэгээр орожо ерээд: — — —
— Здравствуйте! – гэжэ мэндэшэлбэ. Ямар һайханаар энеэбхилжэ байгаа һэм! Ямар гоё нюдэн бэлэй! Урал дээрэхи зурагархан һахалынь, үһэниинь… Хуу гоё! Эдэ бүгэдые би мүнөө тон элеэр һананаб.
Ким Шогдопович Цыденов бидэндэ дүрбэн жэл соо ород хэлэ, литература заагаа. Шухалань гэхэдэ, боди һайхан сэдьхэлтэй байхаар һургаал даа. Шадаал һаа, ехэ юумэ мэдэхэ эрмэлзэлтэй болгоо. Иимэ Багшатай байһандаа, хуби заяандаа мүргэдэгбди.
Бүхы юумэ хуу жэгдэ байгаа бэшэ юм ааб даа. Заалгаһан тэдэ жэлнүүд соогоо багшынгаа урма таһалдагшье байһан байхабди.
Зүгөөр эгээл шухала юумэн – сэхэ сэбэр сэдьхэлынь, үнэн зүбыень баримталдаг гуримынь, бэе бэедээ гамтай байха мэдэрэл, тэсэбэри, ажалша зан абари – эдэ бүхы һайн талыень бидэ халан абанхайбди. Энэ талаар Ким Шогдоповичой габьяа ехэ даа.
Юундэ би энээн тухай иигэжэ бэшэнэбиб? Юундэб гэхэдэ, Ким Шогдопович тухай хахадшье муу үгэ мүнөө болотор хэнһээшье дуулаагүйб. Харин һайн һайхан үгэ олон даа.
Намтай хамта һураһан зон барандаа тусхай дунда гү, али дээдэ эрдэм олонхой. Жэшээнь, Тоня Москвитина М.Ербановай нэрэмжэтэ хүдөө ажахын техникум, Дора Баярхаева Москвагай землеустройствын институт, Галя Убеева Зүүн Сибириин технологическа институт, Цырегма Батуева Улаан-Үдын медучилищи, Лубсан Хашитов Буряадай хүдөө ажахын институт, Таня Ринчинова Новосибирскын худалдаа наймаанай институт, Долгор Цыдыпова Д.Банзаровай нэрэмжэтэ институт, Серёжа Тушинов Ленинградай университет, Лёня Коновалов Алас- Дурнын мореходно училищи дүүргэнхэй.
Ондоо классуудта Ким Шогдоповичто заалгаһан зарим һурагшад тухай халта дурдаха дуран хүрэнэ. Нима Жамбалдагбаев – философиин эрдэмэй кандидат, Новосибирскын Академгородогто ажаллана, Лидия Галсанова Буряад Республикын габьяата артистка, оперо, баледэй дуушан, Дамба- Дугар Бочиктоев Буряад Республикын арадай артист, буряад драмын академическэ театрта ажалладаг, Владимир Цыжипов – врач, Доржо Цыдыпов – милициин майор, Баир Цыбикжапов – врач, Хандажап Галсанова – врач гээд тоолобол олон даа. Би өөрөө багшаб. Ким Шогдоповичто заалгаһанайнгаа ашаар ород хэлэндэ ядаагүй агшаб…
Заалгажа байһан предмет гээшэ багшын нэрэ хүндын ашаһаа дулдыдадаг юм. Мүнөөдэрэй үндэрһөө гэдэргээ эрьежэ харахадаа, багшамнай үе сагайнгаа түлөө сэдьхэлээ үбдэдэг байгаа хаш даа гэжэ һанадагби. Юундэ иигэжэ би һананабиб? Н.С. Хрушёвые тушаалһаа буулгахадань, хаа хаанагүй тэрэнэй дүрэ зурагууд ханаһаа хуулагдаа. Манай багша халта шогтойхоноор, мүнөө һанахадам, досоогоо һанаагаа зобонгёор иигэжэ хэлээ һэн: “ Меняем портреты, а надо бы…” Бэшэ юушье хэлээгүй. Бидэнэй зүрхэ сэдьхэлые гамнажа, юушьеб дутуу хэлээ гэжэ би мүнөө һанадагби. Тэрэ үедэ энэ хэлээшэнь һэбшээнэй хүнгэн һэрьеэн шэнгеэр намда үзэгдөө һааб даа.Обществынгоо хуурмаг талые багшамнай тэрэ үедэ хуу ойлгоод ябаа гэжэ мүнөө намда эли.
Сэдьхэлээрээ поэт, ёһотой интернационалист, нарин мэдэрэлтэй, сэсэн ухаатай хүн байгаа. Шабинарайнгаа амжалтада ямараар баярладаг гээшэ һэм!
1967 ондо би БГПИ-гэй физмат гээшэдэ ороо һэм. Үбэлэй амаралтада гэртээ ерэһээр лэ, багшадаа орооб. Ямараар баярлаа һэм даа! Гараха дээрэм, гарай бэлэг болгон, И.А.Бунинай зохёолнуудай 6 ботитой суглуулбариие бэлэглэһэн юм. Уран зохёолдо, илангаяа Бунинай зохёолнуудта дуратай байһан гэжэ мэдэхэб. Үнеэгээ бэлэглээ һаань, өөртэнь хүнгэн байха һэн. Гэбэшье дэлгэр сэдьхэлтэй багшамни Бунинай зохёолнуудые харамнангүй намда бэлэглээ.
1971 он. Залуу багша – би түрэл һургуулидаа бусажа ерээб. Һургуулиин директор Ким Шогдопович байгаа. Зүгөөр хүтэлбэри доронь хүдэлхэ хубигүй байһандаа халагладагби. Тэрэл оной август соо Багшамнай манһаа хахасажа ошоо…
Буряад үнэн, 25.12.1997 он, «Уран зохёолшо, уран зурааша, багша Ким Шогдопович Цыденовэй 60 жэлэй ойдо”, “Ким Шогдопович Цыденовэй түрэһөөр 60 жэлэй ойдо”.
Цырен-Дулма Цыреновна Дондогой
«Дурдалганууд, дурдалганууд…»
Хүн гээшэ хүхэ мүнхэ тэнгэри доро хүнхинэн эрьелдээшэ дэлхэйн хүрьһэн дээрэ хүлэйнгөө мүр үлөөхэ гэжэ имагтал түрэдэг бэшэ, харин хүмүүнэй бэе олоһон хадаа хүнүүдэй сэдьхэл зүрхэндэ дурасхаал орхихо ёһотой болоно. Һайн гү, али бирагүй, юрэдөөл – дурасхаал. Һайн дурасхаал үлөөһэн хүниие хүнүүд хододоо һайнаар, һайханаар дурдажа байха байна.
Эрхим хүндэтэ нүхэр, уран зохёолшо, уран зурааша, багша Ким Шогдопович Цыденовэй дурасхаалда зорюулагдан, Яруунын аймагай Үльдэргэ һууринай клуб соо 5 часай туршада болоһон һайндэртэ хабаадахадаа, би иигэжэ һанажа һуугаа һэм. Ким Цыденов үелһэн нүхэдэйнгөө, хамта ажаллаһан багшанарайнгаа, өөртэнь заалгаһан шабинарай, түрэлхидэйнь – бүхы зоной сэдьхэлдэ үнэхөөрөөл һайхан дурасхаал үлөөгөө байна.
Бээлэйн зэргэхэн ябахаһаань хойшо мэдэхэ, Эгэтын һургуулида ороходонь, ном зааһан багшань – Социалис Ажалай Герой Цокто Номтоевич Номтоев иигэжэ хэлэнэ һэн:
— Ким Шогдоповичтой бидэ арбаад жэлдэ хамта ажаллаабди. Ажалдаа оролдосотой даа, бэрхэ багша байгаа. Шабинарынь дуратай байха. Ким гээшэ бишыхан ябахадаа, үетэн соогоо илгарма хүбүүхэн һэн. Тоомтой, ходо ном уншажа ябаха…
Мүн өөрынь багша, хамта ажаллаһан, Россин Федерациин габьяата багша Долгорма Дондоковна,БГПИ хамта дүүргэһэн, Үльдэргэдэ сугтаа ажаллаһан, Буряад Республикын габьяата багша Намсалма Банзаровна Чимитова, үеынь болон дүү нүхэдынь, багшанар Янжима Шираповна Бадмацыренова, Матрёна Цыдыповна Залхаева, Димит Жамбаловна Жамбалова үгын һайханаар дурдажа, үгэ хэлээ һэн. Мүн Улаан-Үдэһөө ошоһон уран зохёолшод Сергей Сультимович Цырендоржиев, Цырен Раднаевич Галанов, шүүмжэлэгшэ, журналист Эрдэни Цырендоржиевич Бальжинимаев, эдэ мүрнүүдэй автор дурдалгын үгэ хэлээ ааб даа.
Эндэ онсо тэмдэглэхэ юумэ юун бэ гэхэдэ, Үльдэргын һургуулиин коллектив Ким Цыденовэй нэрые дээрэ үргэжэ, омогорхожо байдаг байна. Тиимэһээ горитой оролдолго гаргажа, энэ ехэ хэмжээ ябуулгада үнинэй бэлдэжэ эхилһэн байгаад, һайнаар эмхидхэн үнгэргөө. Һургуулиин директор, Россин Федерациин габьяата багша Сэсэгма Бадмаевна Цыжипова үгэ хэлэхэдээ, ехэл бахархан, Ким Шогдоповичой оролдолгоор гаргагдаһан гар бэшэмэл журналнуудые зондо харуулаа. Һурагшадай зохёолнуудые, үбгэд хүгшэдһөө бэшэжэ абаһан таабаринууд, оньһон үгэнүүдые багшань өөрынгөө гараар, тон сэбэрээр бэшэхэһээ гадна, амаргүй гоёор зуража шэмэглэһэн байна. Оньһон үгэ гү, али таабари, дуун хэнһээ бэшэгдээб гэжэ заагдаһан байхадаа, нютагайнгаа үбгэд хүгшэдэй нэрые мүнхэлһэн болоно. Юуб гэбэл, аман зохёолой зүйлнүүдые үхибүүдтэ хэлэжэ үгэһэн хүнүүд мүнөө барандаа түрэл уриланхай, тиимэһээ гар бэшэмэл эдэ журналнууд түүхэтэ, тон үнэтэй сэнтэй баримтанууд болоно гэжэ Сэсэгма Бадмаевна онсо тэмдэглэнэ һэн.
Һайндэрэй бэлэдхэлдэ һурагшад, классууд ехэ эдэбхитэйгээр хабаадаа гэжэ харагдаба. Ким Цыденовэй зохёохы замда зорюулһан планшедууд клубай ханаар жэрытэр үлгөөтэй. Зохёолнуудайнь удхаар хүүгэдэй зураһан зурагууд ехэ һонин. Үльдэргын һургуулида уран үхибүүд олон хаш даа. Ким Цыденовэй хүбүүн Амгалан Цыденов Үльдэргын һургуулида уран зурагай хэшээл хэнэ.
— Эсэгынгээ наһанда хүрэгдэжэ ябана. Гэбэшье эсэгэеэ хүсөөгүй ябанаб гэжэ бэеэ голодогби,- гэжэ үгэ хэлэхэдээ, Амгалан мэдүүлнэ һэн. Гэхэ зуура һургуулиингаа гол байшангай уран шэмэглэлые ехэл һайнаар бүтээгээ гэжэ багшанаршье хэлээ һэн, бидэ нюдөөрөөшье хараабди. Тиимэһээ эсэгын зурааша уран бэлигые Амгалан хүбүүниинь уг залгуулан абаа гэжэ онсолхо бүхы үндэһэн бии!
Ким Цыденовэй наһанай ябадалые гурбан үе болгожо, элидхэлээ тон һониноор зохёоһон байна: бага наһан, эдир залуу наһан, бэеэ хүсэһэн гэхэ гү, зохёохы ажалай, багшалалгын наһан. Түрүүшын үе тухай хубииень ород хэлэнэй, литературын багша Цыбигма Жамьяновна Цыжипова хүтэлбэрилөө. Хоёрдохи хубииень Цырена Цыдендамбаевнга Будацыренова, гурбадахииень Цырендулма Дашинимаевна Чимитова гэгшэд хүтэлбэрилһэн байна. Юрын элидхэлдэ адли бэшээр, дурдалганууд, дуунууд, шабинарай уран уншалганууд “хабшуулагдажа”, өөрсэ янзаар зохёогдоо. Тиимэһээ 5 часай туршада забһарлалгүй үргэлжэлһэн һайндэртэ һуухадаа, хэншье эсээгүй, залхуураагүй.
Аймагай эрдэм һуралсалай таһагые һаянай даажа байһан Светлана Цыдыповна Нимбуева ехэ удхатай үгэ хэлээ.
— Бидэнэй дунда ажаһууһан, ажаллаһан, гайхалтай гоё зохёолнуудаа бэшэһэн, зурагуудаа үлөөһэн, оюун бэлигтэй Ким Шогдопович Цыденовэй түрэһөөр 60 жэлэй ойн баярта зорюулһан уран зохёолой энэ һайндэр имагтал гэртэхиндэнь, түрэлхидтэнь, хамта ажаллаһан нүхэдтэнь хэрэгтэй бэшэ. Энэ хэрэг бултандамнай хабаатай. Бидэнэй сэдьхэл мүнөөдэр һураггүй баяжаба гээшэ. Мүнөөдэр ехэ хүмүүжүүлхы удхатай үйлэ хэрэг боложо байна. Саашань хүгжөөн хэлэбэл, Ким Цыденовэй нэрэ алдар бүхы аймагтамнай, бүхы Буряад орондомнай хабаатай, — гэжэ С.Ц.Нимбуева онсолно һэн.
Үнэхөөрөөшье, Ким Шогдопович Цыденовэй зохёолнууд олондо хэрэгтэй. Тиимэһээ олоной хүсөөр, буян үйлэдэгшэдэй хабаадалгатайгаар зохёолнуудыень хэблээ һаа, ехэл һайн хэрэг бүтэхэ һэн даа.
Гадна уран зохёолшын нэрые мүнхэлхэ тухай хөөрэлдөөн гараха зэргэтэй. Үльдэргэдэ, түрэһэн тоонтодонь Ким Цыденовэй нэрээр үйлсэ нэрлэхэ тухай тогтоол нютагай захиргаанууд баталан абаха бэзэ гэжэ найдагдана. Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэдэ Дондок Улзытуевай, Сэлэнгын аймагай Харганада Даша Дамбаевай, Эрхүүгэй областиин Боохоной районай Буряад-Енгүүд нютагта Владимир Петоновой нэрэмжэтэ үйлсэнүүд бии болонхой ха юм.
Сагай хүрдэ эрьелдэдэг гуримаараа эрьелдэн, манһаа хахасажа ошоһон нүхэдыемнай сагаан хүшөөгөөр халхалан холодуулна. Тиигэбэшье тэдэниие сэдьхэл зүрхэндэмнай мартуулнагүй. Ким Цыденовэй Эрдэм хүрьгэнтэнэй ехэ хүбүүн мүнөө 10-дахи класста һурана. Яаха аргагүй нагаса абаяа һажааһан Зориг һайндэрэй үедэ фотоаппарат гарта баринхай, үгэ хэлэһэн хүн бүхэнэй дүрэ зураг буулгажа байгаа һэн. Тон лэ Ким шэнгеэр энеэбхилһэн, буржагар гоё үһэтэй Зоригые харахадаа, Кимэй залуухан ябаһаниинь һанагдаадхиха юм. Үнишье болонгүй, гэнтэ мэдэхэдэмнай, Эрдэм Виндарья хоёр хадаг табихал гэжэ һандагай һүүхэ боложо байха аабза.
Ким Шогдоповичой сэхэ үгые залгаха Амгаланай хүбүүн Ким, Дэлгэрэйнь хүбүүн Алдар ургажа байнхай. Бодоод үзэхэдэ, Ким Цыденовэй газар дээрэхи үндэһэн һалаатажа эхилээ. Зүгөөр К. Ш. Цыденовэй дан эртэ мордошоһониинь харамтайл даа.
Замбуулин юртэмсын захагүй хииһээ
Зуралзан унааша энээхэн одон
Агаартай зүрилдэн тэмсээгүй һаа,
Аһаха һаал иимэ ялагараар?
Хэды бүтэн үлэхэшье һаа,
Хүһэрэй шулуунай хэлтэрхэйл зандаа
Гансаханш хүндэ харагдангүйгөөр
Газар уруу тэрэ шэнгэхэ һэн…
Энээхэн наһанайнгаа хухасаа соо
Эрэлхэг габьяа мэдэнгүй
Үбгэн наһан болотороо
Үдэрһөө үдэртэ һалиранхаар, Залуу гүлмэр наһанайнгаа
Зүлгы хонгор үглөөгүүр
Эршэтэ тэмсэлэй тулалдаанда Энээхэн одондол ялас гээд,
Эгүүридэ бадаран шаташоошонь
Үлүү үнэтэй бэшэ аал? –
гэжэ Ким Цыденов нэрэгүй шүлэг соогоо бодомжолһон байна. Өөрөө одон шэнги хурсаар ялалзаад лэ үнгэршоо бшуу. Хүнэй мэндэ ябахада, хүсэд һайнаар сэгнэжэ шададаггүй нүгэлтэйнүүд ха юмбибди даа. Теэд Сергей Есенинэй хэлэһэнэй ёһоор, томо юумэ холоһоо тобойжо харагдадаг жама ёһотой. Ким Цыденов томо зохёолшо, ехэ хүн байгаа гэжэ Үльдэргэдэ болоһон уран зохёолой һайндэр үшөө дахин батадхан харуулбал даа!
Буряад үнэн, 27.12.1997. Уран зохёолшо Ким Цыденовэй дурасхаалда зорюулагдаһан һайндэрһөө.
Буда-Ханда Санжижапова, библиотекарь.
«Вечер памяти»
Наше село Ульдурга издавна славится своей культурой, талантливыми поэтами, писателями, артистами, учёными. Г. Ш. Жанчипов – доктор ветеринарных наук, А. Б. Раднаев – кандидат медицинских наук, кандидаты философских наук Н. Жамбалдагбаев и молодая учёная-психолог Э. Данзанова, Л. Ц. Галсанова – солистка театра оперы и балета, заслуженная артистка Бурятии, народный артист РБ Д. Д. Бочиктоев, режиссёр театра Ц. Д. Бальжанов, диктор радио Ц-Х. Дашиева — заслуженный работник культуры РБ, первая воздушная гимнастка Евгения Ширапова. Писатели и поэты Ц. Н. Номтоев – народный писатель РБ, К. Ш. Цыденов, М. Ц. Цыренов, Б. Н. Жанчипов, Ц-Х. Р. Дарибазарова и другие.
Большой интерес недавно вызвал литературный вечер памяти, посвящённый 60-летию со дня рождения писателя, нашего земляка К. Ш. Цыденова. Приехали на вечер критик Э. Бальжинимаев, писатели и поэты Ц. Галанов, Ц-Д. Дондогой, Б. Жанчипов, С. Цырендоржиев, солистка оперы Л. Галсанова, вице-президент ВАРКа Б. Баяртуев, жена юбиляра А. Ч. Цыденова –директор Тужинской средней школы, дочь Виндарья, сыновья Амгалан и Дэлгэр.
Преподаватели литературы Ц-Д. Д. Чимитова и Ц. Ж. Цыжипова проделали большую организаторскую работу: приходили в библиотеку, чтобы подобрать материал о творчестве К. Ш. Цыденова, разработали и написали сценарий. Учащиеся подготовили и оформили интересные фотостенды, выставку о жизни и творчестве нашего земляка.
О друге, коллеге, учителе, яркой самобытной личности вспоминали те, кому довелось идти с ним по жизни.
Поделилась воспоминаниями о детстве учительница, ветеран труда Вера Надмитовна Цыренова. Ким Шогдопович Цыденов родился в 1937 году в с. Эгита, рос в с. Зун-Ульдурга. В 1960 году окончил Бурятский педагогический институт. О школьных и студенческих годах рассказал его близкий друг и писатель Сергей Сультимович Цырендоржиев. Он приводил интересные и смешные эпизоды из тех далёких лет, рассказывал с юмором. Выступили заслуженные учителя России Цокто Номтоевич Номтоев, Долгорма Дондоковна Дондокова.
Когда мы учились в школе, нам преподавали в то время молодые учителя Ким Шогдопович Цыденов, Намсалма Банзаровна Чимитова, Марху Цыренович Цыренов. Ким Шогдопович проводил большую работу по краеведению. Организовал кружок начинающих поэтов, выпускал «Альманахи» (например о фольклоре), оформил народный музей. Одна из его учениц, местная поэтесса Ц-Х. Дарибазарова написала стихотворение, посвящённое памяти К. Ш. Цыденова.
Он был очень добрым, умным и красивым человеком, строгим и справедливым учителем, талантливым поэтом, прозаиком, настоящим художником.
Первый сборник рассказов «Лунные ночи» вышел в 1961 году. Ким Цыденов писал о современной деревне. Темы его рассказов — выбор жизненного пути молодыми людьми, романтика крестьянского труда, светлые воспоминания детства («Дорога», «Мать», «На покосе», «Одинокий домик»). Повесть «Весна возвратится» издана на бурятском языке в 1964 году, на русском языке – в 1967 году о молодом учителе, его становлении как учителя и человека. Здесь автор выступает глубоким знатоком человеческой души. Проза К. Ш. Цыденова отличается лиричностью, описанием единства человеческой души и состояния природы. Положительные герои его произведений отличаются высокой внутренней культурой, как и сам автор.
Вечер памяти, я думаю, нёс в себе большой познавательный и воспитательный характер. Молодёжь познакомилась с эпизодами из истории своего края, с биографией и произведениями талантливого и благородного человека, выросшего на одной с нами малой Родине.
«Ярууна», 8 января 1998 г.