К.Ш. Цыденовой 50 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Байгал» журнал сооһоо абтагдаба.
“…Дуран, бодолойш дууе дахинаа һэреэхэл”
Өөрын онсо һонин бэшэгтэй уран зохёолшо Ким Шогдопович Цыденов (1937-1971 онууд) Яруунын районой Эгэтэ нютагта түрөөд, Үльдэргэ нютагта үдэһэн юм. Үдэһэн, тэнжэһэн нютагайнгаа байгаалиие эдир бага наһанһаа һайшаажа, һайхан бодолнуудаар эзэлэгдэн ябадаг бэлэй. Дунда һургуулияа дүүргэһээр Ким ВЛКСМ-эй Яруунын райкомдо ажаллаад, Буряадай багшанарай институдта орожо, 1960 ондо дүргээ һэн.
Ким Цыденовэй бэшэһэн шүлэг, рассказууд республикын газетэнүүдтэ, хамтын болоод эстрадын суглуулбаринуудта толилогдодог, радиогоор, телевиденеэр дамжуулагдадаг бэлэй. Тэрэнэй бэшэһэн рассказуудай “Һарата һүнинүүд” гэжэ ном 1961 ондо хэблэгдээ. Удаань “Бусахал даа хабар” гэжэ повесть (1964 он), “Весна вернётся” (1967 он), “ Һарата һүни” (1977 он) гэһэн уянгата рассказуудайнь суглуулбаринууд Буряадай номой хэблэлээр гараа һэн. Ким Шогдопович Цыденов олон жэлдэ Үльдэргынгөө һургуулида багшалһан, һуралсалай талые даагшаар, директорээр ажаллаһан юм. Мүн ВЛКСМ-эй Буряадай обкомой гэшүүн, ВЛКСМ-эй 15 съездын делегат байгаа. Эдэ үдэрнүүдтэ Ким Цыденовэй 50 наһанай ой гүйсэхэнь. Бэлигтэй уран зохёолшын урдань толилогдоогүй зохёолнуудһаа уншагшадтаа дурадханабди. (1. Эхын дуран. Уянга. 2. Һуниин буусада. Рассказ. 3. Шүлэгэйнь дэбтэрһээ : Намаа сэсэгүүд, Горхохон, Гажаралай манаар… , Хонин, Зүүдэн.)
Булат Намдакович Жанчипов. “ Уян сэдьхэлтэй, уран гартай…”
Ким Цыденов… Мүнхэ эрьесэтэй ажабайдалай урасхал сооһоо сэсэг набшата, хараасгайн дуута, эртынгээ, үшөө налуухан эрьедэ гээгдэһэн нүхэдэй дунда тэрэнэй дүрэ элеэр дурсагдадаг. Юуб гэхэдэ, Турын, Булганай, Обоотын үбэрһөө урагшаа нэмжыһэн дайдада рассказуудайнь эдир геройнуудай – нэгэ үеынь нютагаархидай, тэрэ тоодо миниишье бага наһан үнгэрөө.
Алтан дэлхэйдэ эдлэхэ ажабайдалай эхин – бага наһаяа арюунаар дурсажа, дулааханаар түүрэхэ гээшэ оюун бодолой, сагаан һэшхэлэй хэрэг даа. Ким Цыденов эгээл тиимэ бодолтой, һэшхэлтэй, үшөө тиигээд оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байгаа.
Тэрэнэй эдир наһан Үльдэргэдөө үнгэрөө. Тэрэнэй эхин түрүүшын зохёолнуудай уг изагуурынь тэндэһээл үндэһэтэй. Энэрхы һайхан сэдьхэлтэй Цырмаа эжытэеэ Бүтүү, Хүреэтын малдашье байгаа. Зунай үбһэ хуряалгын үедэ дабаанай хоёр тээхи дурсагдагша газарнуудай Сэрээтэрэй бригадын үбһэшэншье ябаа. Тиихэдэ нютагтаа багаһаа хойшо үелһэн гурбан нүхэд: Шэтын мединститудай студент Аюр-Жана Раднаев, Буряадай багшанарай институдай студентнэр Сергей Цырендоржиев, Ким Цыденов гэгшэд гараар сабшахадаа, сомоо хаяхадаа, зондоо магтуулагша бэлэй. Үгышье һаа, үбһэ хуряалгын урда тээ, Зүүн-Үльдэргынгөө һургуулиин багахан байшангай урдахи һандай дээрэ уран зохёол тухай, үнгын һонин ушарнууд тухай, урагшаа – Хаагын эхеэр үдэшэнһөө нааша ялабхиһан холын сахилгаан тухайшье һонин бодолтой хүбүүдэй эбдүүсэһэн хөөрэлдөөн үүрэй сайтар уни бутарагша һэн.
В. В. Куйбышевай нэрэмжэтэ Нарһатын дунда һургуулида һуража ябаха үеһөө Ким Цыденов уран зохёолоор һонирхожо эхилһэн, удаань студент ябахадаа, түрүүшынгээ шүлэг, рассказуудые республикын газетэнүүдтэ, хамтын согсолборинуудта толилуулһан байха юм. Энэ хуудаһанда үгтэһэн “ Горхон” гэжэ шүлэгөө Ким Цыденов студент ябахадаа бэшэһэн байгаа.
— Юрэдөө, энэ хүбшэ, хадын аршаан булаг намһаа байха хүнэй һайхашаан харамаар юм байна, — гэжэ али нэгэнэймнай хэлэжэрхёод ябашаха жэшээтэй һаа, Ким Цыденов тэрээхэн булаг-горхоной жэргэнэһэн эршын хүсые обёороод, газаа далайн долгидой эршэ нэмээн салгидажа байхыень хараһан байна ха юм.
“Эрхим һайн шүлэг гээшэ хэдыхэн хадааһан дээрэ байгуулагдадаг юм”, — гэжэ Александр Блок хэлэһэн байдаг. “Хадааһан” гээшэнь “бодол” гэһэн удхатай гэжэ тайлбарилая. Энэ үнэн үгын ёһоор ажабайдалай , байгаалиин үзэгдэлэй тон лэ һонирхогдоһон ажаглалтануудые шүүжэ абаад, поэт Ким Цыденов бодомжолһон, сэдьхэлэйнгээ байдалаар зэргэсүүлжэ, сэгнэжэ үзэһэн байна ха юм.
Дээдын шанартай уянгын шүлэгүүд үе сагуудай нюрууда удха шанараа гээдэггүй гэжэ мэдэнэбди. Эпическэ шэнжэтэй, нэгэ амяар бэшэгдэһэн энэ шүлэг буряад эрхим шүлэгүүдэй тоодо нэрлэгдэхэ эрхэтэй. Тиимэһээ тэрэ буряад һурагшадай һуралсалайнгаа номһоо сээжэлдэжэ, бодолоо гүйлгэбэл, урмашамаар бэлэй.
Ким Цыденов эдир наһанһаа захалжа, уран зохёолой, эрдэм ухаанай номуудые элбэгээр уншаһан, шудалһан, олон юумэ һониноор хөөрэжэ, тайлбарилжа үгэдэг, үргэн мэдэсэтэй, бэлэдхэл ехэтэй хүн байгаа. Эдэ бүгэдэһөө уламжалан һонирхолыньшье ехэ һэн. ВЛКСМ-эй ЦК-гай орган болохо «Смена» журналай ерэхые хүлеэжэ абаһаар, кроссвордыень хуруу хухадгүй таажа, бахархагша бэлэй. Уран гартайень урмашан харагша бэлэйбди. Ородой, Баруун Европын, Америкын уран зураашадай суута зурагууд тухай удхалан хөөрэхэ.
— Багаһаа хойшо үбэл, зунгүй Бүтүү, Хүреэтэ нютагуудаа харана, үзэнэбди. Алинииень, юрэдөө, гоёшоохобши? – гэхэдэм, нюдөөрөө саанаһаа энеэбхилээд: —
— Зай, ши юун гэхэбши?..
— Би гү? Би Бүтүүмни гоё гэхэ байнаб. Багаһаа хойшо эхинһээнь эхилжэ, бухал шэрэһэн, дулаахан манан соонь мори манаһан. Хушуунһаа бэшыень косилкаар сабшаһан, аргагүйл дүтэ, дулаанаар һанагдаха байнал, — гэбэб.
— Тэрэшни зүб ааб даа. Теэд би Хүреэтэ гоё зурагтай гэхэ байнаб. Илангаяа түглэнүүдынь Левитанай зурагуудые һануулдаг. Левитанай зурагууд Хүреэтые һануулдаг гээ һаам, зүбшүү ха. Тиигээдшье Хэлбэндын нуур халбайжа – гоёл даа, илангаяа хабар, намартаа шубуудай дуунаар, — гээ һэн. Тэрээнһээ хойшо ябаган түглэнүүдтэй Хүреэтынгээ голые удхалан хаража урмашадаг болонхойб.
— Эдэ үүлэнүүдэй үгы һаа, хооһон огторгой – ехэл һонигүй, уйтай байха һэн аа гү, — гэжэ нэгэтэ бэшэ хэлэгшэ һэн.
— Үүлэнүүдш элдэбын ха юм даа, наранай туяада нюдэ һаргаама, һүүдэр талаһаа нүүрһэн хара – һүмбэр ехэ ууланууд шэнги, һүмэ ехэ ордонгууд мэтэ юумэнүүд газар дээгүүр гайхууланшьегүй, зоргондоо сүлөөтэй тамаржа ябахань гайхалтай гээшэ аабза, — гээ бэлэй.
Нээрээшье, ороймнай огторгой сүбыхэшье үүлэгүй болошог даа.., яагаа һанагдаагүй дэлхэй, замбиин хоорондын хэмжээн соо жэшэжэ, хаража үзэнэ гээшэб гэжэ бодомжолоо һэм. Турын ташалангай һүүл – хабсагайн тэндэ, Һалхитын адагта гурба-дүрбэн нарһан манай багада ургажа һуугша бэлэй. Обоотын зүүн тээһээ хойшоо, Бага-Булганай баруугаар Үдые уруудажа харахада, тэдэ нарһад ехэл һонин, ямар нэгэн үзэсхэлэн мэтээр үзэгдэгшэ һэн. Юуб гэхэдэ, тэндэ ургаһан нэлэнхы нарһан түглэ тэрэ ганга хабсагайе хүсэтэй үндэһөөрөө гагнаһан мэтээр, нураангүй барижа байдаг һэн. Тиимэһээ талада гараһан тэдэ нарһад хабсагайе барижа байһан хүсэтэй нарһадай зоримгой хүбүүд шэнгеэр Кимдэ үзэгдэжэ болоо. Юрэдөөл, тон багахан хэмжээнэй зураг тоһон шэрээр Ким зураад, рама соо һуулгажа ханадаа үлгэһэн юм. Тэндэнь нарһан түглэтэй холын тэрэ хабсагай дээрэхэнэ үдэшын шаргал- улаан толоной һүүлшын туяа ялбайна. Наана, доронь буужа байһан боро хараан соо тэдэ хүсэтэй нарһадай тала руу эльгээһэн зоримгой хүбүүд мэтэ хэдэхэн нарһад бүрылдэнэ. Удхатай зураг. Һонин зураг. Юундэ һонин бэ гэхэдэ, тэдэ нарһаднай үгы болоһоор үни заяанай даа. Тиигээд нютагаа ошожо, гэртэнь ороходоо, гушаад жэлэй саана Кимэйнгээ хаража мүнхэлһэн, тэрэ Һалхитын адагай үзэсхэлэнтэ нарһадые боро хараанаар зураглаһан шэгтэнь ойндоо һэргээн байхадаа, таагдашагүйхэн шэдитэ бэлигэйнь шагаабари-сонхоор нютагайнгаа үнгэрһэн үеын холын уняарта үдэшые, тэрэ дулаахан толые аярхан мэдэрдэгби.
Ким Цыденов зохёолнууд соогоо гол түлэб хүнэй наһанай арюухан үглөөе, тэрэнэй шүүдэртэй ногоон зүлгэ хаһые эхэ байгаалиингаа энгэртэ мэшэеэн хаража, оюун бэлигэйнгээ мэдэрэлээр түрэл арадтаа түүрэжэ эхилһэн ябаал…
Буряад үнэн, 1987 оной декабриин 18.
Булат Жанчипов. Ким Цыденовэй дурасхаалда.
Үльдэргын һургуулида уран зохёолшо Ким Цыденовэй 50 — наһанай ойдо зорюулагдаһан дурасхаалай үдэшэ үнгэргэгдэбэ. Ким Шогдопович Цыденов 60 ондо Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай багшанарай институдай түүхын ба хэлэ бэшэгэй факультет дүүргэһээр Хори, Яруунын районно газетэнүүдтэ хоёр жэл тухай ажаллаад, Үльдэргынгөө дунда һургуулида багшалһан, һуралсалай талые дааһан, мүн директорынь байһан юм.
Һургуулиин түрэлхи литературын кабинет соо буряад хэлэндээ тон дуратай үхибүүд, багшанар суглараа. Ким Цыденовэй намтар, зохёохы ажалайнь зам тухай 9-дэхи классай һурагша Агбан Цырендылыков хөөрэжэ үгөө. Тиихэдэ арбадахи классай Цыдып Борбоев, Сергей Цырендашиев, 7-дохи классай Аюна Чойбонова, Дондок Цыренжапов, 9-дэхи классай Соёлма Цыденжапова болон бусад һурагшад уран зохёолшодо зорюулагдаһан, мүн тэрэнэй өөрын зохёоһон шүлэгүүдые уншаа. Гадна дурсагдагша һурагшад Ким Цыденовэй “Бусахал даа хабар” гэжэ повесть, “Дондогой һайндэр”, “Ганса гэр”, “Нэгэ үдэр” гэһэн рассказууд тухайнь һанамжануудаа хэлээ, найруулгынь аргануудай олон янза, тодо һонор бодолтой байһан тухайнь онсолон тэмдэглэжэ, сугларагшадай һонирхол татаа.
Удаань һургуулиин багшанар Д-Ж. Догсонова, М. Ц. Цыдыпова, Ц. Ж. Цыжипова, һургуулиин библиотекарь Д. Г. Цыренова, директор Ж. Ц. Номтоев болон бусадшье нүхэд үгэ хэлэжэ, Ким Шогдопович Цыденовтэй суг хамта ажаллаһанаа, тэрэнэй энэрхы ёһоной хүн шанарые, хүндэ туһалха урид һанаатай байдагыень, бэшэһэн, согсолһон, урлаһан альбомуудыень харуулжа байгаад, дурсан хөөрэбэ. Мүн энэ үдэр Ким Цыденовэй үеын нүхэд ябаһан уран зохёолшод Сергей Цырендоржиев, Цэрэн Галанов, Цырен-Дулма Дондогой болон Цыдып Цырендоржиев гэгшэд Улан-Үдэһөө буужа, анханайнгаа нүхэр тухай дулаан дурсалгануудые хөөрэжэ, сугларагшадые һонирхуулаа.
Энэ уулзалгын түгэсхэлдэ 7-дохи классай һурагша Саяна Ринчинова айлшадтаа, һургуулингаа багшанарта, мүн үетэндөө хэрэг, ажалдаа амжалтатай, элүүр энхэ ябахыень, альга ташалган доро хүсэбэ.
Буряад үнэн, 1987 оной декабриин 25.
Булат Жанчипов. Уулын нарһад (рассказ)
(Ким Цыденовэй дурасхаалда)
Унаган тоонто нютагаараа үнинэйшье ябаагүй байгааб тиихэдэ. Номгон, Молон хүндынүүдһээ үшөө зүүн Тужын түглэнүүдһээ хүхын дуунай зэдэлжэ,үдэшын толонай сагаагаараа шахуу эрьен, үүрэй сайдаг үе байба.
Үхибүүн багаһаа мори унажа, бухал шэрэжэ, хаяагаарнь харгылһан хаһаяа дурсан дурсан, Тэмээн уулын ташалан өөдэ годирон ошоһон бүрүүлхэн зүргэ харгыгаар үгсэжэ ябанаб. Бүтүү, Хүреэтын голнуудай дундуур урагшаа һунажа, Хаагын үндэр хүрэтэр ханатан ошоһон Тэмээн уулын энэ ута нюргые нютагаархиднай хэр угһаа Бүтүүгэй гү, али Хүреэтын дабаан гэжэ нэрлэдэг юм. Би Бүтүүгэй голһоо энэ Бүтүүгэй дабаан өөдэ үгсэнэб. Тээ урдуур Хүреэтын, үшөө саашань Сэдэбэй дабаан бии һэн ха.
Үдын наран орой дээрэһээм халуу шатажа, үгсүүр замайм ута гээшэнь аргагүй мэтээр үзэгдэбэ. Анхандаа түрүү, мөөрөөр һайса хээлүүлжэ, гурьбатан байдаг энэ харгы үни заяанай хүн зоной хүлөө татаһанһаа хойшо бүрүүлхэншье, уйтаханшье болошоо байна даа, иигэһээр тохорһоор эдэгэжэ, энэ гэхэ мүр сараагаа мартуулхань гээшэ ха даа гэжэ бодоноб.
Мүнөөшье даа, машина ташиинын элбэгжэһэн үедэ голоор, Тужын промхозай харгыгаар гүйлгэлдэдэг болонхай ха юм даа… Фу-фу… Халуун гээшэнь. Хажуугаар энэ ногоон тархитай һононууд гэжээ… Бурма халуунда бүришье бахаа ханадаг хүйхэрнүүд даа… «Һоно халуун гээшэмнай энэ һэмнай!» гэһээр һэбижэл ябанаб. Ойгошоһон ойндоо гэнтэ юумэнэй шааяа дуулаһаар һэргээдхибэб. Одоошье оройдонь дүтэлбэ гээшэ хаб. Дабаанай хаяа, хормойгоор сүбыхэшье үүлэгүй тэнгэриһээ шаргал улаан наран шара тоһо адхажа байһаншуу бүглүү бүгшэм байгаа һэм шуу. Харин эндэ уулын оройн нарһад хаанаһаашьеб бууһан Һэбшээндэ һэмээхэн шэмээтэжэ,нам урасхалтай мүрэн голой шааяан мэтээр һанагдаба. Уданшьегүй дабаан дээрэ гаража, дүүрэн сээжээрээ амилбаб.
Хүреэтын голоор уруудаһан Хэлбэндын нуурай амин ха, энэ һэбшээн! Оо! Толгой, сээжыем зүлмэн зайлгажа, намайе һэргээнэ, уулын нарһадай оройе шааюулан үлгыдэжэ сэнгүүлнэ, урасхал һэрюухэн энэ һэбшээн!
…Үһээ бороотой холын зунай үе ойндом гэнтэ элихэн һанагдаба. Тиихэдэ би Томогтын үбһэнэй бригадын бухалшан бригадир Аюр-Жанын баабайтай жороо тэргэдэнь һуулсанхай, артелиингээ түб ошолдожо ябаа һэм. Бүтүүгээ эхеэр үһээржэ ороһон бороогой уһанһаа хүбшын гол үерлэжэ, хоёр модоороо хүүежэ байгаа һэн.
– Зай даа, Баадаймнай гараса бидэниие табихаһаа байха… Дабаагаараал үгсүүлхэ болобобди. Тэндэ нэрһэшье түүхэш, – гэбэ бригадир.
Бидэ тэрэ дороо эрьежэ, Арын-Майлын харгыһаа баруулжаа, Мухар-Горхоной адагаар, уданшьегүй Бүтүүгэйнгээ дабаанай харгыда оробобди. Модоной үндэһэн дээгүүр дондорһон харгын хоёр тээгүүр бүлэг-бүлэг нэрһэнэй эшэнүүд, жэмэсэйнгээ олондо хиидэ үлгөөтэй хүхэльбэ һаарал хибэс мэтээр үзэгдэбэ.
– Һүү даа! …Яагаа олон юм энээгүүр!
– Оройдонь бүришье олон байха. Морёо амаруулангаа тэндэ түүхэбди, – гэбэ Аюурай баабай.
Дабаанай энэ мүнөө минии байһан оройдо гарахадамнай, үнэхөөрөөшье алирһа, нэрһэн пэгшыжэ, хүхэ, улаан захагүй ехэ хибэсэй дэлгэгдэһэн мэтэ байба. Тойроод арьягар томо һухай улаан сэхэ нарһад оройгоороо шааялдажа байгаа һэн тиихэдэ. Аюр-Жанын баабай фронтһоо зүүжэ ерэһэн хүлэйнгөө протез тайлажа, тэргэдээ түшүүлжэрхёод, нэрһэд сооһоо нарһадай оройе шэртэн, аажам шааяандань аярхан хэбтэбэ.
Би түрүүшээр адха адхаар эдижэ садаад, хүүртигээ тайлажа хаяжархиһаар, үнишье болонгүй түйсөө нэрһэ, алирһаар дүүргээд, мүлхижэ ябаад, үшөөшье бэлшэбэб. Харгын нүгөө талада, унаһан томо модоной нүүлын үбэртэ, шоргоолжоной бухалай шэнээн бута бусалжа байна. Би хажуудань ошожо, алирһа, нэрһэ адха адхаар хаяжа, бүришье «бусалган» бахархабаб.
Аюр-Жанын баабай нарһадай оройе адаглаад хэбтэжэл байба.
– Нэрһэ эдиит, иихэдээ…
– Аа… Амтынь үзэгдөө даа. Ёһоорхоноор лэ болоод байна, – гээд,эдижэ оробо. Ушарынь, энэ аали намдууда уулын нарһадай бүглүү, холоһоо эхитэй шааяан соо энэл нютагтаа үнгэрһэн эдир хаһынгаа шэмээ зугаа аярхан соносожошье болоо… – Зай,галгюулая даа, иигээд, – гэжэ нэрһэнһээ харлаһан уралнуудтай Аюр-Жанын баабай ооголбо. «Альга, хургануудни хүхэ-улаан, урал амамнишье энэ Аюр-Жанын баабайнхидал аб адли болобо ёһотой даа», – гэжэ бодоһоор, тушаатай хээрээ тэргэлжэ, дабаагаа уруудан галгюулаа һаабзабди.
…Мүнөө тэрэ нүүлэмнайшье үмхиржэ үлтиржэ, үлэ мэдэг лэ үзэгдэнэ. Тиихэдэ бусалжа бурьялжа байһан бухалай шэнээн бутамнайшье эзэдтээ үни орхигдожо, элһэн дошохон болошонхой сайбайна. Эзэд хатадайнь уг гарбалнууд абар-табар үлэһэн уулынгаа хуушан нарһадай, шэнэ сагдуул шэрэнгиин оёороор ондоо «бухал байшангуудые» обоолжо оронхой юм аабза. Обёорогдоношьегүй. Гансал тэдэ шэнгэрһэн нарһадай дундуур промхозой хюрөөгэй шарха-мухар түгсэгүүд үлэнхэй, ногоохон сагдууһадай оёороор харлажа харагдана.
Энэ Бүтүү, Хүреэтынгээ дабаагаар бүри багадаа Дулма абгайтаяа, Бальжанимын эжы Дампилай Дулма-Жабтай Хара-Хушуунһаа Хяагта-Хүндыдэ байдаг хээтэйхэнэй сепараторта һү шэрэлсэжэ ошодогоо, бүри һүүлдэнь Түдэб баабайн үбһэнэй бригадын һүниин моришон ябахадаа, манаанайнгаа моридые алдаад, Аюр-Жанын баабайн анхан һургаһан тэрэ Миишхын хээр гэжэ Үндэр-Майлын обёос руу зугададаг һөөл һүби удамаршада гомдол хороёо гарган, уһан шэбшээхэй болоторнь хуугай табин намнажа, энэл дабаагаар табжархай табюулан, үүр хираанаар гүйлгэдэгөө эжэ эхигүй элихэн һанажа, миһэрэн һууһанаа һэбшээ һүрин һэгшэһэн сэдьхэлтэй уруудабаб.
Дабаанай ойһоо гаража, утаар зүлгэлһэн Үндэр-Майлын таряанай харгыгаар доро ошоторни, хүбүүн багадаа минии энээгүүр үзэһэн, баясаһан үшөөшье олон ушарнуудые мээхэйгээр һануулан, шааян шэбэнэһээр үлөө бэлэйл уулын нарһад.
1982 он.