Николай Галданов, журналист
“ Хоёрдохи уулзалга”
Хүхэ хальһатай энэ ном һаяхан хүдөө тосхоной нэгэ магазинһаа сэдьхэлээ хүдэлгэн абаа һэм. “Һарата һүни” гэһэн номой гаршаг иигүүлээ бэшэ, харин автор намда тон дүтэ, һайн нүхэр байһан юм. Тиимэһээ мүнөө энэ номыень анхаралтайгаар уншабаб. Тиигэжэ нүхэртэеэ хоёрдохиёо уулзаһан мэтэ болоходоо, бодолоо бэедээ нюугаад үлэхэ бэшэ, харин автор ба тэрэнэй ном тухай бүтээлнүүдһээнь хаман шэлэжэ, энэ ном гаргагшад тухай өөрынгөө һанамжануудые уншагшадта хэлэхэ ёһотойб гэһэн бодол намда түрөө.
Зургаан рассказ сооһоонь “Ганса гэр” гээшэнь минии сэдьхэл хүдэлгөө. Энээн соо энеэхэшье, гуниг бодолдо абтахашье юумэн бии байна.
Богони удхань гэхэдэ, тосхоной үүри хүүгэд Бальжинима, Ирэншүүнэй, Далайшха гурбан нэгэтэ тосхонһоо аяар урда Үдын эрьеын шугы бургааһанай энгэртэ байдаг ганса гэртэ ошохо юм. Тэндэ хоёр бишыхан ород үхибүүд улаан элһэн соо наадажа һууба. Удангүй табуулаа наадажа эхилбэ (үхибүүд хэзээ ха һэм). Зүгөөрнь эхынь харахадаа, гурбан ханинар айгаад, гүйлдэжэ арилна.
Намар һургуулида ороходоо Бальжинима Валя гэжэ нэрэтэй үнөөхи басаганаараа нэгэ партада тудалдана. Тиигээд долоон жэлсоо бэе бэедээ ехээр эжэлсэнэ.
Долоон классай һүүлээр Бальжинима бүлэтэеэ ондоо нютагта нүүхэ баатай болоно. Хожомынь тэрэ институт дүүргээд, агроном мэргэжэлтэй нютагаа бусажа ябахадаа, ганса гэрээ хараха гэжэ эжэлүүдгүй тэгүүлнэ. Хүрэжэ ерэхэдэнь тэрэнь эзэгүй, үмхиржэ һандаршанхай, зүдэрүүгээр харагдаба. Эгээл эндэ хододоо һанагдадаг Валя тухай, тэрэ үнгэрһэн гэрэлтэ һайхан үдэрнүүд тухай Бальжинима гажаран бодоһоор, һэргэн түбхинэһэн түрэл тосхондоо хүрэжэ ерэнэ.
Үхибүүн наһанай жаргал, бүдүүн болоһон хүнэй үнгэрһэн сагаа шаналан дурсалга, хододоо нангин инаг ханиин бүүдэгэрхэн дүрсэ энэ рассказ соо хурсаар, уран зохидоор бэшэгдэнхэй. Геройнуудай абари зан, түхэл маяг, холбоо барисаан, үгэ зугаа үнэншэмэ тодо.
“Дондогой һайндэр” гэжэ рассказ баһал өөгшөөмөөр зохид. Колхозой һубай мал харадаг Сэдэнжабтанай Дондок хүбүүн бүхы табан наһаяа Бэлшэрэй набтархан добуунай халзан майлын дүхэригтэ оршодог набтагархан хара гэр соо үнгэргөө. Эсэгын ганса байхадаа эрхэшье һэн. Гансал Хандын гараһаар хойшоо гаража, хуушанай байдал һалаа.
Зүгөөр мүнөө Дондок баяртай. Үдэшэ эжы аба хоёртоёо Хажуу Булагай гүүртын малшадта һайндэрлэхэеэ ошохо. Бадма, Согто, Дэлэг танилнуудтаяа наадаха, элдэб юумэ эдихэ.
Тэрэ үдэшэ Дондогто мартагдашагүйгөөр үнгэрнэ. Ходо хирэтэй хүбэнтэй хүүртигтэй, шэрүүн харасатай ябадаг эжынь мүнөө хара хүүртиг дээгүүр сагаан заха гарганхай, урин нюдөөр миһэлзэн үхибүүдээр наадажа эсэһэн Дондогто айхабтар һайханаар харагдана.
Нэгэ һэрихэдээ, Дондок хээрэ шарга соо ябаба. Дахин нойрсоходоо, һайхан зүүдэ, эжы абаяа харана.
— Бодо гэхые дууланагүй гүш! – гэһэн эжынь сухалтай абяан гарана. “Хамаг юумэн энэ Хандаһаа” гэжэ Дондок сухалаа хүрэбэшье, “Хэзээ үшөө һайндэр болохо гээшэб?” гэһэн бодолдо һанааниинь диилдэнэ.
Энэ рассказ соо хээрын малшанай байдал, үдэр бүриин хүнгэн бэшэ ажал, гансаардаһан үхибүүнэй һанаан бодол аргагүй зүбөөр зураглагданхай.
Һүүлшынь томо бүтээл болохо “Бусахал даа хабар” гэһэн туужа соо Сахюурта нютагта түрэһэн Намжил, Банзаровай институт дүүргэһээр Үлзытэ нютагта ерэжэ, хабар болотор һургуулида ажаллаһан тухай хэлэгдэнэ.
Урда жэлдэ хэдэн багшанарай һэлгэлдэһэн хүшэр тоотой 7-дохи классай хүтэлбэрилэгшөөр ажалаа эхилхэдээ, түрүүшын үдэрһөө Намжил бүхы эрдэмээ, эдэбхи үүсхэлээ шабинартаа зорюулхые оролдоно. Гэхэтэй хамта, түргэдэһэнииншье эли ааб даа. Нэгэтэ хартаабха малтахаяа ошоод, тоомоо таһарһан, номдоошье муу Цырендоржи Галсановые шангаар хэһээнэ.
Һүүлдэнь наһажаал багша Балма Доржиевнагай заабаряар тэрэ һурагшындаа ошожо, бүхы ушарыень мэдэхэдээ, буруугаар хандаһанаа ойлгожо, бэеэ зэмэлнэ. Ушарынь гэхэдэ, эхэ эсэгынгээ һалаһан дээрэһээ, Цырендоржо нагаса эсэгэтэеэ тулюур байдалда, түлеэ залһашьегүй байгаа.
Намжил колхозһоо машина абажа, Цырендоржотой түлеэ асарна. Энээнһээ хойшо тэрэ хоёрой хоорондохи байдал һайжарна. Үхибүүн бүхэнэй байдал мэдэхэ, сэдьхэлыень уудалхые оролдохо, аха багшанарһаа һургаал абаха гэхэ мэтэ шэнэ мэдэрэлдэ Намжил абтана.
Ниитын ажабайдалда Намжил эдэбхитэйгээр оролсоно.
Бурьялма ажабайдал соо өөрыншье ажабайдалда хубилалта болоно. Ород хэлэнэй багша Альбина Галдановнатай дүтэ боложо, инаг дуранай түрүүшын гэрэлтэ хүсые мэдэрнэ.
Иигэжэ ёһотойл мүнөө үеын залуу образ харуулха зорилгоёо автор бэелүүлжэ шадаа гэжэ һанахаар.
Энэ ном уншаад байхадаа, Ким Цыденов багаһаа хараһан үзэһэнөө бэедээ бүхөөр хадуудаг, үйлэ хэрэг бүхэндэ өөрын сэгнэлтэ үгэдэг ёһотойл хёрхо, сарюун сэдьхэлтэй хүн байгаа гэһэн тобшолол хэхээр. Жэшээлхэдэ, үнгэрһэн жэлнүүдээ голхорон дурдажа, “Нэгэ үдэр” гэһэн рассказ соогоо тэрэ иигэжэ бэшэнэ: “Хаа-яа һүниндөө унтажа ядаад хэбтэхэдэм, бэшэ олон энэ наһанайм үдэрнүүдэй дундаһаа энэшье үдэр һанагдадаг. Тиихэдэнь: “Яагаашье үбэштэй ябаабиб даа” – гэжэ бага наһаяа наада барин энеэдэггүйб. Юундэшьеб зосоомни гэнтэ гунигтай уйтай шэнги болодог”.
Хэлэн тухайнь хэдэн үгэ. Зохёолнуудынь хурса, уһан буряад хэлээр бэшэгдэһэн. Илангаяа мүнөө мартагдажа байһан үбгэ эсэгэнэрэй үгэнүүдые залуу үетэндэ дамжуулан хэрэглэһэниинь һайшаалтай.
“Харгы” гэһэн бишыхан рассказ соогоо автор иигэжэ бэшэнэ: “Хэды шэнээн харгы замууд энэ наһан соом минии арада үлөөб, хэды шэнээн хонхосог тооһон урдамни намайе хүлеэнэб – мэдэнэгүйб. Харин минии харгы урдуурни тооһорон, элдин талаарни үгы болон талиина”.
Зүгөөр ажабайдалайнь харгын иимэ богони, саарһан дээрэ һубарилдан гараха байһан хэды олон хурса бодолнуудай иимэ эртээр таһаралдаһаниинь хара буухаар байна.
Тиимэһээ энэ һүүлшынь ном Ким Цыденовтэ алтан дурасхаал болоно гээшэ. Энээниие согсолжо барлахын түлөө ехэ хэрэг бүтээһэн ахамад уран зохёолшо Социалис Ажалай Герой Цокто Номтоевич Номтоевто, Кимэй нүхэр Анна Чимитдоржиевнада, номой хэблэлэй хүдэлмэрилэгшэдтэ халуун баяр хүргэхэ дурамни хүрэнэ.
«Буряад үнэн», 1977 оной ноябриин 15.