Жаахан борохон инзаган
Зунай дунда һара һэн. Би мүртөө хэдэрһэн хүбэнтэй хүүртигээ хам гээд, түүдэбшэ руугаа хуурай мүшэрһөө хаясагаабаб. Залирха тээшээ болоһон гални абаһаар шиидэжэ ядаһандал, хэды соо ууян байтараа, гэнтэ дүрд гэжэ соробхин, үбһөөр бариһан хабигар уйтахан отогымнай, хажуудахи сагдуулда үлгөөтэй хажуурнуудыемнай, галай ойгуур шараһан нойтон хубсаһан болон табаг, амһартануудыемнай гэрэлтүүлбэ. Бүрэнхыдэ дадажа эхилһэн нюдэмни ёлгоодожо, оршон тойрон, илангаяа хойто оймнай оёор болон отогоймнай амһар аягүйгөөр лүнхын харлаба.
Зэд хобин соогоо уһа хэжэ, гал дээрээ үлгэжэрхёод, нүхэрэйнгөө бусахые хүлеэжэ, ойроо хэбтэһэн үзүүр һандайлбаб.
Би тиихэдэ арбан зургаатай ябааб.
Эндэ, Хүйтэн – Булагай эхиндэ, наһажаал болоһон малай фельдшер Зандарын Доржо гэхэ гү, али миин, ама нугаршаһан нютагайхидайнгаа дунда алдаршаһанайнь ёһоор – битернаар Доржо бидэ хоёр үбһэндэ байгаабди.
Үглөөгүүр эртэ, һаяхан бултайһан наранай хүсэд сэлмээдүй, үргэһэтэй нюдөөрөө нарһадай забһараар шагаамсаар, үбгэжөөлни үни хада бодожо, гал хүлөө түлижэ, сайгаа шанажархинхай – намайгаа унтариһаам хуулажа бодхоодог юм һэн. Яһанай яншама хүйтэн булагай уһаар нюур гараа угаажа сэлмээд, сайлаад, хажуурнуудаа үргэлжэ, үбдэг тулама сэлсэгэр хүйтэн шүүдэр соогуур ногоон зүргэ гаратар оймон, доошоо, гол руу, үсэгэлдэр үдэшынгөө мүрнүүд тээшэ һубарилдадаг байбабди. Үдэр соогоо һайсахан һэжэрсэгээгээд, үгышье гэбэл, хатаһан үбһэнэй бии һаань, үдэһөө хойшо тэрэнээ тармажа монсогойлжорхёод, үдэшэлэн ехэшье орой болотор нэтэрдэггүй, гэгээтэй байхада, хажуурнуудаа сохижо үрдихэ, оймһо орёолтоо хатааха гэжэ тээ һэрюу оролгоноор отогоо бусашадаг заншалтай һэмди.
Нойтон шархинуудаа тайлажа хаяжархиһоор, хүнэгөө баряад, баруун булагай уһанда ошоходом, үбгэжөөлни хойто нарһан соогуураа хуурай мүшэр, тортог суглуулжа, галтаяа носолдохо.
Тиигээд зэд хобин соогоо сайханаа эдеэшүүлжэ уужархёод һуухадаа, утанууд, арһагар шара шүдөө шэгшэлэн, үбгэжөөлни бодолгодо абтадаг. Удаань ямаршьеб хашаршаһан маягтайгаар үбэрһөө мүнгэн хүбөөтэй гааһаяа һуулижа, удаан ханалгатайгаар хуушан иишэгэйнгээ түриидэ тоншожо арилгаад, гуламтаһаа носоожо, шэрхэгэр шара һахал дороһоо бөөн хүхэ утаа гаргаһанайнгаа һүүлдэ, урда үдэшэнь таһалһан хөөрөөгөө үргэлжэлһэн мэтэ ямаршье шалтаггүйгөөр, холоһоо удхалан, яаралгүйхэн эхилдэг:
— Урдань хада, бага ябахадам, эсэгэмни хэлэгшэ бэлэй…
Ехэнхидээ тэрэ үни холо сагай элдэб ёһо заншал тухай, энэ тэрэ уладай ушарал, ябадал тухай утаар дабтажа, тэхэрижэ байгаад, шашаг һонигүйгөөр хөөрэдэг. Гэбэшье тэрэнэй бага бүдэхид гэһэн, талын горхоной урадхал шэнги һүргүй нэгэ жэгдэ хоолой үдэрэй шанга халуунһаа һаял ами орожо тэнииһэн зунай үдэшын энэ аали номгон байдалтай жэгтэйгээр тааралдан, ямар нэгэн холын, дууһашагүй ирагуу дулаахан хүгжэм мэтэ зосоомни өөрын, гансаарандамнил ойлгосотой, гансаарандамнил дүтэ бодолнуудые түрүүлжэ, һанааем тэрэ хөөрөөнһөөнь хазагайруулан, тад ондоо тээшэнь абаашажархидаг зантай һэн. Үбгэнэй ямар нэгэн асуудалаар намда хандахадань гү, али хөөрөөгөө дүүргэжэ, амтатайгаар һуняаһаар бодоходонь, би гэнтэ һэриһэндэл сошожо, урда хэлээшэһээнь юушье ойлгоогүй байһандаа аягүйрхэн, дуулаашагүй болоод, абяагүй һуудаг һэм. Харин заримдаа, илангаяа тунгалаг сэлгеэн үдэшэнүүдэй дайралдахада, хүлынь газарта хүрэхөөр бэшээр хүнгэдэжэ, мэгдэжэ байжа сайгаа һоросогоогоод, арай алдаршоогүйхэн бирдаанхаяа үргэлжэ, ой руул дугташадаг зантай байха.
— Нүхэ-аар, шим миниингээ хажуурханиие нэгэн хоёр тоншосогоогоод хаяарайл даа. Биш тэрээ энээхэн зүүн һудалханиие үгсэнгөө бишыха гүйгөөд ерэһүүб, байза… үни, болохогүйб, сагтаа…
— Орхигтыл даа, Дэжэдэй баабай, — гэжэ заримдаа хорёодшье туршахаб. – Мяхаар ядаа бэшэ аад, дэмыдэ бэеэ зобоогоод яахатнайб. Тиигэнхаар амаржа унтыта.
— Үгы, юу хэлээ гээшэбши, — гэжэ тэрэм атанханаа алдаха. – Энэ хаташаһан дабһатай мяхые ангай шэнэхэн мяхантай жэшэлтэй аал?..
Тойроод жэгтэй шэмээгүй. Хаа-яал нэгэ ойн борохон шубуухай үргэһэн соогоо нойрмоглон, утаар, гунигтайгаар эшхэржэрхёод, намдуухан энэ байдалые эбдэһэндээ сошордон, өөрһөө хэмшээрхэһэндэл, хойшолонгүй замхашана. Булагһаа эхитэй нариихан харьялаа горхон һабынгаа эрмэг нэшэн, ямаршьеб нэгэ өөрынгөө онсо нюусые этигэмжэтэйгээр, нүхэр ёһонойхёор найдан шэбэнэһэншүү, зөөлэхэнөөр, арай дуулдахаар булгилна. Мүн энэ боро хараанаар дүүрэн огторгойн гүндэ шэнгэшэһэн харагдахагүй самолёдой холын хүндэ гүнгинөөн, нялхаяа бүүбээлһэн эхын дуундал, нэгэ хүнхинэн, нэгэ һуларан замхажа үнгэрбэ. Байн байн хаанаб даа, тон холо, сээжыншни али нэгэн далда булангуудаар булгилан түрэһэн, бэе бэетэеэ холбоогүй, таһархай ганса-нэгэн бодолнуудай хуйлаһаар, үймэһөөр, һүүлэй һүүлдэ үлхэлдэн хүтэрэлдэн эбхэрхэдэнь, гэнтэл нюдөө нээһэн шэнги, байгаали дэлхэйн амин тухай, гүн үндэр, орёо сэсэниие, нарата энэ юртэмсэ дээрэхи ажамидаралай үгөөр хэлэшэгүй һайханиие бүхы сэдьхэлээрээ, бүхы бэеэрээ мэдэрэн ойлгохош. Тиихэдээ энэ мэдэрэлэй хүлеэгдээгүйдэ сошордон, тэрэнэй энэ асари түгэлдэр, хизааргүй үргэн удхые сээжэ соогоо багтаажа ядаһандал, аминшни таһалдан игсуутажа, зүрхэншни хүсэтэйгөөр, түргөөр булгилан сохилхол.
— Ай, зайлуул, яаһан ехэ хубитайбиб даа, алтан энэ дэлхэй дээрэ ажаһууха. Яаһан һайм даа, дэлхэй дээрэ энэ арьялаа шара нарһадай, арюухан энэ булагай, алтан һарын, нуга, хадануудай, энэ үдэшын, энэ агаарай – бултанайнь, бултанайнь амидарал, оршон байдалынь. Теэд бишье… бишье баһал энэ байгаалиин нэгэ таһардаһан, байгаа амин улаан голоороо, хүйһөөрөө тэрээнтэй холбоотой хубинь хаямбиб.
Тиигэжэ тэрээн мэтэ хүрэшэгүй үндэр, һайн һайханаар өөрөө өөртөө һанагдашахаш. Харин энэ дэлхэйн хамаг бүхы ехэ, бага хёморол, ажаһуудалай барагдашагүй олон гомдол муулар, муу мэхэ болоод, муухай сэдьхэл – бүгэдэ ямар нэгэн холын, хэрэггүй, гасаланта зүүдэн шэнги баларан мартагдажа, бүхы сээжээрээ дүүрэнээр, хүнгөөр амилхаш.
Эгээл энэ үедэ хүн бүхы хойтохи уйдхар гашуудалаа, ядаһан тулиһанаа мартажа, хүрьһэтэ энэ газар дээрэ гансал энхэ тайбан, жаргал баяраар халима ажабайдалай оршон байдагта ойро зуураханшье һаа этигэдэг, тэрэнэй нэрэдэ ами наһанаар сасуулжа, алибаа ехэ үйлэ хэрэг бүтээхээр зоригтойшье, хабатайшье байһандал үнэн зүрхэнһөө найдадаг.
Бишыхан, гүлмэрхэн ябахадаа, эжынгээ урихан альгые дэрлэнхэй, үльгэр туужын угалзата найруулга анжаран шагнан хэбтэхэдээ, зүрхэ сэдьхэлээ эгээл иимэ һанал бодолоор халяан, тооһогүй тунгалаг харахан нюдөөрөө миһэрэн, миһэрэн хэбтэдэг хаяа?
Теэд бишье…Бишье баһал энэ агуу түгэлдэр Эхэ байгаалиин үри хүүгэн бэшэ аалби?
Гуламтын захаар шатаагүй үлэшэһэн сусалнуудые удхалнаб. Ошод нижаганалдан дэгдэжэ, сэлгеэн агаарта хайлана. Тэдэнэй тархи эрьемэ хүлгөөтэ наадые удхалан ойлгохо гэһэншүү, бодигоосогүй харасаар нэгэл тээшээ гэтэшэнхэй һуужа һуунаб.
Гэнтэ обогод гэшэбэб. Һүниин намдуухан энэ байдалые даншье һаа бүдүүлигээр, гажа буруу шангаар буугай абяан хаха татаба.
Дууран байгаа байгаалишье баһал сошордон, хүтэл хүнды, хүбшэ хадануудынь бэе бэедээ ямар нэгэн хойшолуулшагүй шухала мэдээ дуулгалсан ооглолсоһон шэнги, удаанаар шааян сууряатаба. Хээрын энэ сууряан хэн нэгэнэй дороһоо үбшэнтэйгөөр шуухирһан мэтэ намда үзэгдэбэ.
Унтаһанаа һэришоод, нойрмоглоһондол, би түр зуура юунэйшье болоһые ойлгобогүйб. Толгой соомни гансата хооһон болошоходол гэбэ. Байн байн бодолни дурагүйгөөр, хүжүүнээр энэ байдал тээшэ тэхэрижэ, би ямаршье хайхарамжагүйгөөр таамаглабаб:
— Үбгэжөөлни хаям…
Гални дахин залирха тээшээ болоһон, тогоотой саймни бусалжа дундаршаһан байба. Би галаа һэргээжэ, сайдаа уһа нэмэбэб. Зүүн бургааһанай оёороор юуншьеб хүндөөр һаршаганажа, харанхы сооһоо үбгэжөөлни гаража ерэбэ. Игсуугаар амидаһаар түүдэгтэ дүтэлжэ, нойтоншог хүндэ юумэ пүс гэтэр газарта хаяжархиба.
“Алаа…” гэжэ зосоогоо шэбшэбэб, гэбэшье энэ үгымни бодото удха тархидам хүрэжэ болбосорбогүй. – Алаа.
Түүдэбшын хажууда, газарта, аягүйгөөр, үбшэнтэйгээр хүзүүгээ нугалжархинхай, бишыхан борохон инзаган хэбтэбэ. Тэрэнэй зээрэг солбон, имагтал гүйхэ харайха табисууртай түрэһэн бэеын иигэжэ шоройтой хүйтэн гэзэр дээрэ хүдэлсэгүй юрэ бусаар хинсайшанхай хэбтэхэнь ямаршьеб ойндо орошогүй, үнгэрхэдөө үнэншэмөөр бэшэ байба. Хөөрхэн харахан туруутай шүрэгэр нариихан хүлнүүдынь мүн лэ тааруугүйгөөр, эзэгүйгөөр, хатанхай модоной мүшэр һануулан һарбайнхай. Шорой руу гударһан хилэн харахан хоншоорһоонь нялагар, эхүүн, нойтон хара юуншьеб гоожонхой. Харин нюдэниинь…
Тэрэнэй нюдыень харахадаа, гэнтэ зосоомни хүмэрижэ, амяа татабаб. Үхэлэй сиибэн манаар хушагдажа захалһан нюдэн соонь түүдэбшын галай соробхилһон дүлэн туяатан гүйжэ, энэ амигүй амитанай гансал томонууд, ехээр хараһан мэлмэн хара нюдэнүүдынь амиды шэнги. Тугаар һаяхан эхэеэ дахаад, бухиндан собхоржо ябаһан бэеынгээ иимэ болошоод, газарта хэбтэһые ойлгожо ядажа, хажуугаарнь тойроод байһан бидэниие асуунгяаршье, гуйнгяаршье ээлжэлэн шарайшалһан шэнгеэр һанагдаба.
— Алаа, алаа… – гэһэн тугаархи ойлгогдоогүй үгэм һаял өөрынгөө бүхы аймшагтай, эрьешэгүй, хогоосон удхаар уураг тархиием тоншожо, зосоомни үбшэнтэйгөөр хүндүүлхэйтэбэ.
Холоһоо хүбэн шэнги үдхэн ноохой манан сооһоо, үбгэнэй үгэнүүд арайл гэжэ шэхэндэм хүрэнэ:
— Шолмыш ядаа гэжэ һалгаалби. Эхэнь лэ һаа, болохо һэн… инзаганай мяха эдижэ үзөө һэн гүш? Ёһоор зөөлэхэн даа, шэмэтэй, илангаяа наһатай , шүдөөр тулюур хүндэ…
Минии нюдэн инзаганай үхэһэншье хойноо түхэлөө алдаагүй гурагар нариихан бэеһээ һалажа ядана.
Үбгэнэй үгэнүүд хажараар, үбшэнтэйгээр шэхыемни үрэмдэһөөр лэ зандаа:
— Миин хараад байнгүй, галаа нэмээд, уһанай юумэ табил даа. Би мэнэ гэһээр арһыень хуулаад хаяһуум…
— … Арһыень… хуулаад… – гэжэ тэрэнэй үгэнүүдые мэдээгүйдөө хойноһоонь дабтан, удхыень ойлгохо гэһэндэл, бодолни тоһодоогүй мөөр шэнги хүжүүнээр үбшэнтэйгээр эрьелдэбэ. — … тигээд эсхэхэ, эмдэхэ, ямаршье дүрсэгүй улаан мяхан болгохо…
“Үгы, болигты, бү эмдэгты, гарытнай хүргэхэгүйб!“ гэжэ һүхирхэ, гуйха, занаха дурамни хүрэбэ. Теэд алахаа алажархиһан ангаа, олзоёо бү үбшэгты, эдеэн бү болгогты гээ һаамни, хажуу тээһээ эдэ үгэнүүдни али тухай тэнэгээр, үнгэрхэдөө, эльгэ хатама уймараар дуулдахаб даа гэжэ һанахадаа, юушье хэжэ шадаха хабагүйдөө голхорон һал һуужа, эзэндээ сохюулһан нохойдол, отог тээшээ һалирбаб.
Үбгэжөөлни гайхашаа баража ядаһаншуу хойноһоомни асууба:
— Шимни иихэдээ яагаабши? Үбдөөгши?..
Бүхы хүсөө суглуулжа, хаташаһан хоолойһоо гансахан лэ үгэ шахажа гаргабаб.
— Тиигээ…
— Халуун наранда ябаад, хии шара хөөрөө бэд даа. Ангай боро шүлэ һайсахан уугаадхихадаш болихо даа.
Отогойнгоо амһараар гулдиржа орон сасуу унтари дээгүүрээ хубсаһатаяа мухаришабаб.
“Ээ, тэнэг, тэнэг! Алим тугаарайш гоё гоо бодолнууд? Ши гансал ажамидарал тухай, жаргал тухай, баяр тухай бодожо һуугаа һэмнайш даа. Харин эгээл тэрэ үедэш хажуухандашни, ойрошни, шамайе тойроод, шамтай зэргэлээд, үхэл тэнэжэ ябаа бэшэ аал? Тэрээнтэй хамта үбшэ зоболон, үншэрэлгэ – бүгэдэл хажуугааршни ябаа хаям. Теэд ши юундэ тэдэниие обёороогүй гээшэбши, юундэ тэдэнэй хүйтэн амисхаал, мэдэрээгүйбши? Али харанхы байгаа гү? Али түүдэгэйш захада ольһотой байгаа гү?”
Байн байн отог соохи сэлгеэн, хүйтэн агаар, хушалтын бага гутан татаһан үбһэнэй нялуубаршье һаа, аятай, даамайхан хангал харюугүй тэмгэ газараар собхошоһон бодолоймни гүйдэлые номгоруулан, нэгэ бага намдуулба.
“… Теэд ажабайдал гээшэш гансал ажамидарал, баяр жаргал бэшэ хаям. Үхэл гээшэш баһал ажабайдал шуу. Үбшэн зоболоншни – баһа. Үншэрэлгэшье. Эдэшни бултадаал, хамта дээрээ ажабайдал! Тиимэ даа, жэгтэйл юумэ гээшэлши даа, ажабайдал…”
Би хажуу тээшээ эрьелдэжэ, гүнзэгыгөөр шуухиран, эжэлүүдгүй һанаа алдабаб. Эдэ бүхы бодолой хэдышье тархи соом багтажа, эмхирээшье һаань, хэн нэгэнэй даншье һаа харатайгаар, һэнгэргүйгөөр мэхэлжэрхиһэн мэтэ, зосоомни урда мэтэ хуйлаһаар лэ, бөөгнэрһөөр лэ байба.
Оромоо оложо ядажа, эрьешэһэн һанаандам хаанаһаашьеб гэнтэ тон холын, багымни, хойшолонгүй мартагдашаһан нэгэ бодолгүйхэн ушархан хаха ороодхибо.
Үнил даа, үни, хүсэд һананашьегүйб, хэдытэй байгаа гээшэбиб. Табатай гү, зургаатай гү. Юрэдөөл, һургуулида ороодүй байгаа хаб даа. Нэгэтэ үзэг бэшэгтэ ороһон хүршынгөө басаганай үгэ дууладаггүй, бэерхүү борохон эшэгэн тухай түүхэ уншахыень шагнаа агша бэлэйб. Түүхэшье гэжэ даа, хүгшэн эжын бабана тэхэхэнэй хайшан гэжэ хүнэй үгэ дуулангүй һүрхэйтээд, бэерхээд, ойдо гаража, хүхэ шонын хүнэһэн болошоһыень, үглөөдэрынь хүгшөөдэйн тэрэнээ бэдэржэ ябаһаар, гансал тагалсаг эбэрхэнүүдыень олоһон тухай бишыхан үхибүүдтэ тааруулһан, гэнэгүйхэн һургаалхан…
Теэд би тиихэдэ үхибүүн ябаа хаямбиб даа, бишыхан лэ үхибүүн. Бүтүү хара ой соо гансааран шонодо барюулшаһан борохон тэрэ бабаные уйлаха туйлдаа хүрэтэрөө хайрлаһанаа һанажархёоб.
Харин һүүлдэнь үшөө үни болотор, зүүдэн соогоо аймшагтай муухай шононуудай араа шүдөө ирзайлган, баарһан, тэрэ бишыхан борохон бабана эшэгые бархируулжа, шашхуулжа байһаар үзэжэ, хүлһэ һалһан болошоод һэридэг бэлэйб.
— Хүб-аан, мяхан болоо, ерэ наашаа! – гэһэн үбгэнэй сортоотой абяан бодолыемни таһалба.
Би хүнжэл руугаа улам шургажа, тархяа оройгоод, унтааша болобоб. Үбгэн үшөө нэгэ оогложо үзөөд, шиид гэхэгүйдэм, отогой амһарта бүхыжэ:
— Унташоогши? – гэбэ. Би харюусабагүйб.
Үбгэн урмаа хухарангяар эрьежэ, аман соогоо үгэлһөөр саашалба.
— Эсээд сусаад, унташоо хаям. Теэд яаха һэм, үглөөгүүр эдинэ, ууна бэзэ…
Би дахин гансааран үлэжэ, отогой хасабшада наадаһан галай туяа адуулжа хэбтэтэрээ, өөрөөшье мэдэнгүйгөөр унташаһан байбаб.
Хажуугаарни юумэнэй хүндөөр, игсуугаар уухилхада һэришэбэб. Тиигэбэшье амяа татаад, хүдэлэнгүй хэбтэбэб.
Нилээд удаан хубсаһа хунартаяа, унтаритаяа носолдоһоной һүүлдэ, хажуудахимни арайл гэжэ түбхинэбэ янзатай. Шиира улагашаад, абяатайгаар гааһан торшогоножо, мохоорхын утаанай эхүүн хүндэ охин хамар сорьёбо. Нэгэ хэды болоод лэ үбгэжөөл садхаланаар, сэдьхэл дүүрэнээр хэхэржэ, шүдөө шэгшэлэн шэмшэрнэ.
Удабашьегүй, боолгожо байһан мэтэ, хииганаатай, эшхэрээтэй хурхираан отог соохиие дүүргэбэ.
Нойрни огтолон сэлмэшэбэ. Удаан унтажа ядажа, эсэтэрээ эрьелдэбэб. Теэд шалаха бүримни энэ хашартай хүндэ хурхираан тэсэшэгүй боложо, ямаршье шалтаггүй шэнги аад, юундэшьеб сухални орьёлжо, зосоохиием уйтаруулба. Һүүлэй һүүлдэ отог соо тэсэшэгүй уйтан бүтүү шэнги боложо, би тэрэнэй лүнхын харлааша амһар тээшэ мүлхибэб.
Галнай үни хада унтаршанхай, газаа хүйтэн, зүдэрүү, нюдэ анима харанхы байба.
Энэ харанхыһаашье үлэмжэ хара үүлэнүүд хүндөөр лүнхын, мэнэ мэнэ даражархихоо байһандал, доохонуур һанжана. Эдэ үүлэдые, энэ харанхые тууха, үлдэхэ гэһэндэл, хүсэтэйгөөр, сухалтайгаар һалхин улина. Ой шууяна. Барбагар хара нарһад тархиимни оройгоор бүтүүгээр, һүрөөтэйгээр хүүенэ.
— Бороон орохо гэһэн аад, сэлмэжэ ядажа иигэжэ байналтай, — гэжэ зосоогоо шэбшэнэб. Юундэшьеб, отогойнгоо амһарһаа холодохоёо зүрхэсэн, зуг татажа шагнаархабаб.
Үе үе болоод лэ һалхинай энэ янза бүриин уляан соогуур, ойн шууяан, нарһадай һүртэ энэ хүүеэн дундуур, инзагаяа үгылһэн хуурайн, үриеэ алдаһан эхын дууһашагүй уйтай уйлаан минии шэхэндэ соностожол, соностожол байһан шэнгеэр үзэгдөө һэн.
“Байгал”, ГАУ РБ “Издательский дом “Буряад үнэн”, №4, 2013.
_________________________________________________________________________
… И маленький серый козлёнок
Жаркий июльский день клонился к закату. Розоватые лучи солнца освещали верхушки стройных сосен, пышных елей и лиственниц. Узкое облачко, растянувшееся на западе, сияет, как расплавленное золото, напоминая огнедышащих драконов из древних сказок и легенд.
А с юго-востока, из-за дальних гор выползает и стелется по низине густой, тёмно-синий вечерний сумрак.
Я один сижу у потухающего костра и слежу за борьбой света и тьмы, идущей в недосягаемой высоте.
Сумерки всё настойчивее вытесняют свет и своими тяжёлыми тёмными крыльями накрывают окрестность. Потом и золотая чешуя облака-дракона начинает тускнеть.
И кажется мне, что Мантагар-бабай[1] перед сном прикурил свою трубку и выдохнул в степь густое облако слоистого, молочного дыма. От ручья, который протекает неподалёку, потянуло вечерней свежестью.
Скатилось за склоны гор солнце, засветился тонкий кривой рожок молодого месяца.
Я поплотнее запахнул телогрейку, подбросил сухого хвороста в костёр, и он сразу вспыхнул, разбросав в стороны искры, осветив наш тесный шалашик и висящие на сосне литовки. Огонь ослепил привыкшие к сумраку глаза, и всё кругом от этого внезапно помрачнело.
Я налил воды в медный котёл, повесил его на таганок и, ожидая возвращения моего напарника Дэжэдэй-бабая, присел на пенёк.
Мне было тогда шестнадцать лет. Я только вступил в жизнь и над многим часто задумывался. А мой напарник был пожилой человек – ветеринарный фельдшер Дэжэдэй Зандараев или, как прозвали его в улусе, Дэжэдэй-ветеринар. Ему всё было ясно, жизнь была в основном прожита и задумываться особенно над остатком её он, видимо, не стремился. Жили мы здесь, прямо на покосе, у истока Холодного ручья.
Рано утром, как только взошедшее солнце осветит верхушки деревьев, Дэжэдэй-ветеринар вскакивал, варил чай и безжалостно будил меня. Умывшись холодной водой и похлебав горячего чаю, мы брали литовки и спускались в луговую низинку. Так мы проводили целый день и, намахавшись вдоволь литовками, сгребали сухое сено, потом складывали его в копны и уже к закату возвращались к шалашу, где надо было ещё отбить литовки, сварить еду и присушить носки и портянки.
Я обычно брал ведро и отправлялся к ручью за водой, а старик мой собирал хворост и разжигал костёр. Потом, напившись чаю из медного котелка, Дэжэдэй-ветеринар доставал из-за пазухи трубку, инкрустированную серебром, тщательно чистил её, то и дело постукивая о старые кожаные ичиги, набивал табаком и, наконец, закуривал, подхватив заскорузлыми пальцами уголёк из костра. Сделав глубокую затяжку, Дэжэдэй-ветеринар выпускал густое облако дыма и затевал длинный рассказ.
— Давно, когда я ещё малым пацаном бегал, отец мой, бывало, говаривал…
Рассказывал он чаще об обычаях старины, о похождениях давно умерших людей, рассказывал не спеша, тягуче, очень нудно. Его глуховатый голос звучал усыпляюще. Сначала я слушал, потом мысли уводили меня далеко от его повествования, но я делал вид, что слушаю, и выдавал себя лишь, когда он обращался ко мне.
Но иногда, особенно когда выдавались тихие, ясные вечера, он забывал о всяких рассказах и, торопливо похлебав чаю, брал свою старую, видавшую виды берданку и уходил в лес.
— Отбей-ка, братец, разок-другой мою литовку, — просил он. – А я вон по той ложбинке побегаю, авось что-нибудь попадётся. Долго не буду – я мигом.
В эти вечера я с завистью глядел на него. Откуда прыть и силы берутся у человека, которому идёт уже шестой десяток. И, конечно, не мог я отказать ему в просьбе отбить его литовку. Пусть идёт, я за него сделаю.
— Отдохнули бы, Дэжэдэй-бабай, и зачем вам по тайге бегать, — отговаривал я его порой. – Зачем себя мучить? Или мяса нам мало?
— Что говоришь, мучить? Разве это мученье? По тайге побегать – одно удовольствие. А насчёт мяса, то кто же сравнит свежую козлятину с заплесневелой дохлятиной, на которую смотреть тошно, — и махнув рукой, мол, что понимаешь ты в этом, убегал.
Однако походы его кончались частенько неудачно. Приходил он, как правило, с пустыми руками и постоянно жаловался:
— Вон-вон, в тех кустах встретился с козой. Стрельнул и, конечно, попал в неё, но где теперь в темноте найдёшь её…
Так было и в этот памятный вечер. Кругом удивительная тишина. Лишь изредка какая-нибудь лесная пташка протяжно и тоскливо свистнет и, словно испугавшись, что нарушила безмятежный покой ночи, стыдливо умолкает. Узкий резвый ручеёк, ударяясь об извилины берегов, мягко, едва слышно журчит, будто доверчиво, по-дружески шепча о своей сокровенной тайне.
Оставшись один у костра, долго сижу без движения. Мысли встают неясные, неуловимые, и только яркое пламя костра да ночные таинственные шорохи поглощают внимание. И почему-то так радостно на сердце становится от того, что ты живёшь, что видишь этот пламенеющий в ночи костёр, слышишь удивительную музыку ночной тишины. Хочется эту радость как-то выразить, чтобы о ней знали другие. Но кругом ни души, и выразить радость некому. Ты улыбаешься сам себе, улыбаешься радостной улыбкой и продолжаешь молча сидеть, чтобы не нарушить прекрасную симфонию тишины.
Я сдвигаю к центру костра головешки, тысячи искр разлетаются во все стороны и тут же моментально гаснут. А я всё смотрю в темноту, будто хочу их воскресить, снова увидеть.
И вдруг тишину рвёт выстрел. Обычный выстрел берданки. Но в этот миг он кажется мне громовым и заставляет вздрогнуть. Впрочем, у меня такое впечатление, что вздрагиваю не я один, а вся окружающая природа: и горы, и лес, и луг у ключа, и даже вода в ключе будто забилась быстрее. А эхо, несколько раз повторившее выстрел, напомнило мне с болью вырвавшийся из груди тяжёлый вздох.
Неужели в этот миг, когда все мысли мои были поглощены счастьем жизни, чья-то жизнь оборвалась этим выстрелом Дэжэдэй-ветеринара? Неужели? Или, может, и в этот раз его выстрел оказался неудачным? Как мне хотелось тогда, чтобы это было так!
Костёр уже прогорел, чай в котелке наполовину выкипел. Я подбросил валежнику в огонь, долил водой котелок. Снова вспыхнуло пламя, озарило шалаш, деревья. Прошло совсем немного времени, и в кустах послышался шорох. А через минуту-другую к костру из темноты вынырнул Дэжэдэй-бабай, что-то бросил прямо на землю и глухо сказал:
-Вот, наконец, убил.
У самого костра, неловко подвернув шею, лежал маленький серый козлёнок. Казалось, он сейчас вскочит и побежит, раскинув в стороны тонкие длинные ноги с маленькими чёрными копытцами, так неправдоподобно выглядела его неподвижность. Мордочкой он уткнулся в землю, и раскрытый глаз, в котором отражалось и плясало пламя костра, смотрел на меня с таким укором, что я невольно содрогнулся.
Этот козлёнок, ещё несколько минут назад скакавший вместе с матерью, был по-своему счастлив. Он по-своему так же любил жизнь, как я, и только осознать этого не мог. И вот блеснуло пламя, и жизнь со всем счастьем, какое приносит она, оборвалась, в один миг оборвалась. Я с болью думал об этом. А Дэжэдэй-ветеринар, наоборот, был очень доволен.
— С трудом подкараулил чертёнка, маленький он, не видать совсем. Зато мясо какое вкусное у него. Пальцы оближешь.
Я не могу отвести глаза от убитого животного.
— Ну, чего глядишь на него так, будто не видел? Лучше подбрось валежнику в костёр, да воду в котле вскипяти. Я мигом его освежую.
— Освежую… — Только и сумел я ответить ему. Мне хотелось кричать, но разве это помогло бы: ведь козлёнок был уже мёртв. Да и скажешь разве охотнику – не пользуйся своей добычей. Он на тебя посмотрит, как на дурака, и всё равно сделает по-своему. И действительно, Дэжэдэй-ветеринар так взглянул на меня, что я понял, именно глупцом меня он и считает. Но смотреть, как старик будет сдирать шкуру с этого маленького козлёнка, было выше моих сил, и я, ни слова не говоря, ушёл в шалаш. Пусть он без меня свежует добычу, пусть хоть не при мне режет на куски мясо, варит его и ест. Я видеть этого всего не мог.
А Дэжэдэй-ветеринар, так ничего и не поняв, лишь покачал головой и бросил мне вслед:
— И что это за молодёжь нынче пошла, никак не пойму.
Я лёг на мягкое сено, подложил под голову руки и снова погрузился в думы. Вот ты только что радовался тому, что живёшь, что вокруг тебя всё живёт. Разве думал ты о смерти, о том, что в этот миг кто-то кого-то убивает. И только выстрел отвлёк тебя от радужных мыслей, спустил с неба на землю. И тогда ты понял, что не всё так уж прекрасно построено на земле нашей. И не только жизнь этого маленького козлёнка оборвалась в этот миг. Где-то, быть может, в этот самый момент, когда ты думал о счастье жить, кто-то оборвал жизнь другого человека и даже не одного.
Думая о счастье жить, ты забыл о том, что нет ничего вечного и что всякая жизнь рано или поздно должна оборваться. Но по законам природы она обрывается, оставив после себя новую жизнь. А старый Дэжэдэй-ветеринар этот закон природы нарушил. Он убил маленького козлёнка, который ещё после себя новой жизни не оставил. И в этом его самая большая вина.
Я повернулся на бок и шумно вздохнул. И тут мне вспомнился случай, происшедший в детстве. Мне в ту пору было лет десять, а может и того меньше. Да, конечно, меньше, потому что в ту пору я ещё в школу не ходил. И вот как-то соседская девочка прочла мне сказку о самонадеянном козлёнке, который не послушал бабушку, один ушёл в лес и стал добычей серых волков. Я вспомнил, как плакал из-за того, что остались от козлёнка лишь рожки да ножки…
Это было, конечно, по-детски наивно, но теперь, увидев этого маленького козлёнка, убитого Дэжэдэй-ветеринаром, я испытал почти то же чувство.
Сколько времени я пролежал, всё думая и передумывая об одном и том же, сказать не могу, очевидно, немало, потому что неожиданно послышался голос старика:
— Иди кушать, мясо сварилось.
Это заставило меня содрогнуться. Неужели он не понимает, что не только есть, даже смотреть на это мясо я не могу? Или Дэжэдэй-ветеринар так ничего и не понял? Я притворился спящим. Старик ещё раз окликнул меня и, не получив ответа, сунулся в шалаш.
— Уснул, что ли? – спросил он, наклоняясь надо мной. – И вправду уснул. Устал, наверное, шибко. Ну пусть, спи, — и, махнув рукой, он снова вышел прочь.
А я вскоре действительно уснул. Проснулся я от вспыхнувшего огонька: это старик, улёгшись спать, перед сном закурил трубку. Он курил долго, слышалось бульканье, когда он втягивал дым, едкий запах махорки наполнял шалаш. Потом он отложил трубку, и вскоре рядом со мной раздался сочный храп с каким-то особым присвистом.
Я больше не мог спать и, полежав немного, поднялся и вышел из шалаша. Костёр давно прогорел, было холодно, в полнеба чернела туча, скрывшая звёзды. Она медленно надвигалась на серебристый месяц, рваными краями уже облизывала его.
Байкал, № 4, 1966.
Цыденов К. Ш. Весна возвратится. Рассказы. Перевод с бурятского Вен. Штеренберга, Улан-Удэ, 1967.
[1] Название горы.