Эхэ/Мать

Намарай зэнхэгэр үндэр огторгойн номин дээбэреэр хун сагаан үүлэд һүрэглэн, зүүн зүгэй уудам холо руу тэниглэн, аажамаар зөөнэ. Хуряалгын һүүлээр салуу, уужам мэтэ болошоһон таряанай һуури, горхоной захаархи үшөөһэ, бургааһадай улаабтар, шара һөөгүүд дээгүүр тэдэнэй һүүдэр бараан толбонуудаар мүн лэ зүүлжээ урилдан, далда орожо үнгэрнэ.

– Холой!.. Холой гэнэм!

Балма мориёо тушажа табижархинхай, үбэрөөрөө халзан добуунай наруули майлаар тибһэ малтана. Эреэлэн толботоһон тэрэ таряалангаар бэлшэжэ ябаһан хонидынь һалхи һүрин хушууржа, баруулхаяал тэгүүлнэ. Балма хирэ болоод лэ тугал туулмаг гадаһан хоёроо дээрэ үргэн арбагайдажа, шангаар хуугайлна:

– Холой гэнэм!

Хонидынь нэгэ газартаа дүхэриглэжэ, хэды соо байратай боложо бэлшэнэ.

Аранга, хонхо, һэмбэрэгүүдэй олондо Балмын нюдэн гүйжэ байд гээд лэ, тэрэ нюргаа сэхэлжэ, шалааень гаргаха зуураа бэеэ тойруулан хараашална. Тиигээд дахин бүгтыжэ, тэдэнэй эгээн томо, утануудыень түүжэ малтана. Түмэр гадаһаниинь шулуурхаг хүрьһэндэ ядамаггүйгөөр зоогдожо, томонууд, шаргал хальһатай, намарай амтан шэмэтэ түмһэ гаргана. Нэгэ адхын тухайе суглуулаад лэ, Балма ябан һуужа, тэдэнэйнгээ шоройень арилгаад, туулмаг худараа хэнэ.

Урихан һэбшээн хагдаржа байһан сэсэгэй дэльбэ, тибһэнэй хонхонуудые найгуулан һэбижэ наадана. Заримдаа тэрэ эршэгэнэн хүрилөөд, хайшаашьеб гүйжэ үгы болоно, тиигээд дахин эрьежэ, Балмын малгай дороһоо бултайһан сагаан пулаадайнь үзүүрые зүрхэшэһэн мэтэ дүмүүхэнээр үлеэгээд үзэнэ. Зунайнгаа хурса элшэ, охёо буураһан наран огторгойн оройһоо энэ эреэлэн байгаа алтан шаргал дайда, хушууран бэлшэһэн хонид, тибһэ малтажа ябаһан Балмын һальбагархан сээжэ дотортой дэгэлые гэрэлтүүлэн, энэ бүхы зурагта ямаршьеб хүнгэн уйдхарай шэнжэ шанар түхөөнэ.

Үдэшэ боложо, улаан наранай аяар тэрэ баруун хярада дүтэлһөөр доошолжо, оройнь мододые хайламал алтаар дүргэхэдэнь, Балма Хүригшэндөө мордожо, хонидоо тууһаар гэртээ харина.

Хонидоо хаагаад, гэртээ орожо галаа түлеэд, хонхон тогоон соогоо һайхан һү табижа, тибһэтэй үрмэ бусалгаха гэжэ тухашарһаар байтарнь – хэзээдэ ходо тоһон ябадаг комбинезоноороо, тархиһаа хүл хүрэтэрөө шорой тооһон, талханай мэхиинэ болошонхой хүбүүниинь орожо ерэнэ.

– Юундэ, эжы, харанхыгаар һуугаабта?

– Үгы, юрэдөө, мэдээгүйлбеэ, юугээ тиитэрээ хаража ядахамниб даа. Саадахи дэндэш керосин байна гү, үзэл даа.

– Балай өөдэтэй юумэ үгы ха. Хойтуулдаа, байза, ошоод ерэхэ байна.

Дэнгээ носоогоод, Нима-Сэрэниинь гал дээрэ бусалжа байһан хонхон тогоо руу шагаажа, баярлангяар: – Үү, тибһэтэй үрмэн гү, эжы?! – гэбэ.

– Дөө, тугаарай нэгэ адха юумэ суглуулһан аад, тиигэжэ байнаб даа.

Теэд Нима-Сэрэниинь энэ баяраа гансата мартажархиһан юумэндэл:

– Бэлэн сай бии гү даа, эжы? – гэжэ тэрэ дороо яараһан түхэлтэй асууна.

– Сайшье бэлэн юумэ үгы гү даа. Һаял газааһаа орожо ябанаб. Теэд байзыш даа, энээнэйнгээ бусалхыень хүлеэхэгүй хүн гүш?

– Үгы, үгы. Энэ баруун шэниисэеэ хадажа дууһаад, Хойто-Ара гараха гэжэ ябанабди. Бэшэмни тэрэ хойно хүлеэжэ байна. Би миин ябуудтаа хооһон түйсөө орхёод ошохо гээ һэм. Үглөөдэр нэгэ тухатайдаа гүйжэ ерээд ошуужам.

Балма үхэг сооһоо бурмада булажа болгоһон лепёшко дээгүүр айрһа табиһан табаг гаргажа, хажуудань аягатай һү, тоһо стол дээрэ табина.

– Зай, угайдхаһаа нэгэ юумэ жажалаад гарыш даа.

Тиигээд хооһон түйсэ уруунь зөөхэй хэжэ:

– Яагаа түргэн хооһолнобши энээнээ, мэндэ һая эльгээнэ бэшэ һэн гүби. Суглуулаа боложо байһан юумэмни дундаржа байна, нүхэр, хаа хамаагүй эдингүй, гамнахадаха юм. Үнеэмнайшье хожорхо тээшээ болохонь, – гэжэ байгаад Балма үгэлнэ.

Хүбүүниинь һуухатай үгытэй аягатай һүеэ гудамхяад, түйсэеэ абангаа шамдан гарана.

Нима-Сэрэнэйнгээ һүүлээр яаралгүй һуужа сайлаад, Балмын газаашаа гарахада, һайсахан харанхы болоһон байна. Аяар тэрэ хойно, сэлмэг тэнгэриин аржагар олон мүшэд доро, газарай захада мэтэ, гурбан бишыхан одохонууд яларан ябана.

– Хүбүүмни, — гэжэ тэдэн тээшэ шэртэн, Балма дулааханаар, уяран шэбшэнэ…

 

2

Дороһоо, утаар һанаа алдаад, Балма хүгшэн һэришэбэ. Түлижэ түлижэ хааһан пеэшэниинь  үни хада хүрэшэнхэй, гэр соонь хүйтэн, харанхы байба. Тиигээдшье гэрынь хуушараа даа, муудаа. Угайдхадаа газаа хүйтэниинь гэжэ хүйтэн гэшэгүй. Һалхи шуурганай шангадаад ерэхэдэ, орбогорхон гэрынь оёороороо шахуу доһолон даража унашана аа гү гэхээр хүдэлхэдэл гэнэ.

Халсархай хонин хүнжэлөө тархидаа хүрэтэр татажа, хажуулдин бохиигоод, гэртэнь зайн гал оруулһан шабын түмэрэй уйтай ута уйлаан доро сабшалаагүй нюдөөрөө харанхы руу гэтэн, Балма удаан, хүдэлэнгүй хэбтэбэ.

Юун бэ даа, энэ –  зүүдэн гү, али нойр соонь хүгшэнэй һанаанда урданайнь байдал ороо гү? Юуншье һаа иимэл байгаа хаям даа, мүнөөшье иимэ байжа болохо байгаа. Теэд тэрэ жаргалта саг мүнөө энэ зүүдэн шэнги бусалтагүй холодон ошонхой…

Хорёод жэл, аяар хорёод жэл тэрэ гэһэнһээ хойшо үнгэрөө…

Балмын газар уһан дээрэхи ори гансахан үри – Нима-Сэрэн хүбүүниинь – хорёод жэлэй урда тээ сэрэгтэ мордоһон юм. Харин мүнөө болоходо Балма хүгшэнэй анхан хада хүнэй тухай хүбүүтэй, үриин зэргэ үритэй ябаһанайнь гэршэ болон хүбүүнэйнь дайнһаа урид үмдэжэ ябаһан хубсаһан, тиихэдэ сэрэгһээ эльгээһэн гурбан хушуутай, бэхэ карандашаар бэшэһэн оройдоол наймахан бэшэг үлэнхэй.

Балма тэдэнииень бурханаа хадагалагшадаал адли наряар, анхан хадамда гарахадань эсэгынь бэлэглэһэн эреэн шэрэтэй модон ханзынгаа оёорто хадагалжа ябадаг. Нима-Сэрэмни ерэхэшье гэжэ найдадагтаа хадагална бэшэ, харин миин даа, зүг лэ хадагалдаг. Теэд сэхыень хэлэбэл, юундэ хадагалдагаа тэрэ өөрөөшье хүсэд мэдэдэггүй.

Энэ бүдшье, энэ нэгэ татахада шуурашаха нимгэн һаршагар саарһаншье аяар хорёод жэлэй турша соо яагаашьегүй үлөө. Харин наһан соогоо хэдэн иимэ бүд, хэды иимэ саарһа элээхэ багжагар сула эзэниинь үни хада үгы.

Үгы… Түрүүшээр энэ аймшагтай үгэдэ эхын зүрхэн этигэгшэгүй бэлэй. Бэшэнһээнь, сугтаа ошоһон нүхэдһөөнь нэгэн гээ һаа амиды мэндэб гэһэн гү, али шархатаад бараг боложо байнаб гэһэн бэшэг, үгышье һаа, алуулба гэһэн бишыхан хүхэхэн саарһан ерэдэг һэн. Тиигээд дайнай тарахада амиды үлэгшэдынь өөһэдөөшье бусажа ерээ. Харин Нима-Сэрэнһээнь тэрэ найман бэшэгэй һүүлээр амиды мэндэб гэһэн гү, али шархатабаб гэһэн бэшэгшье, наһа бараба гэһэн саарһаншье ерээгүй. Юуншье ерээгүй. Теэд Балма хайшаншье гэхэдээ тэрэ аймшагтай үгэдэ этигээгүй хүлеэгээ. Дайнай таратар хүлеэгээ. Дайнай тараһаншье хойно хүлеэгээ. Теэд хүбүүн тухайнь мэдээншье ерээгүй.

Тиихэдэнь хүгшэн эхынь хүлеэхэшье, найдахашье аргань һалаа һэн. Ядахадаа тэрэ абаралшан, мэдэлшэнүүдээр гүйжэ эхилээ юм. Абаха эдихэ дуратайшуул олон, харин тэдэнэй буулгаха абарал өөһэдэйнь тооһоо үсөөн бэшэ һэн. Нэгэниинь: «Амиды мэндэ ябана, удахашьегүй иигээд ерэхэ»,- гэхэ, нүгөөдэнь: «Хүлеэһэнэй хэрэг һалаа, хүгшөө, хүбүүнтнай бурханай боди-хото болоо»,- гэхэ, харин гурбадахинь: «Хаанаб даа, нэгэ тээ мэндэ ябана, зүгөөр бусаха болзорынь үдыхэн», – гэжэ айладхаха.

Түрүүшээр тэдэнэй хэлэһэн үгые Балма газарта дуһаангүй шагнадаг, этигэдэг бэлэй. Теэд нэгэн доро «амиды» «үхэнхэй» гэһэн хоёр үгэдэ этигэхэ гээшэ бэрхэтэй һэн. Ябан ябан сүхэрһэн эхын сэдьхэл, али зэргэ энээнэй хүндэшье һаань, эды һайхан «амиды мэндэ» гэһэн үгэдэ этигэхээ болижо шиидээ һэн.

Харин мүнөө энэ зүүдэн. Юу зүгэнэһэн зүүдэм даа?..

Балма дахин дороһоо һанаа алдажа, һүүжэеэ урилан эрьелдээд, дэрэ доогуураа һуулижа, эрхиеэ гаргаба. Шабын түмэрэй дууһашагүй уйтай ганганаантай хүгшэн эхын уянгата маани худхалдаба.

Теэд уданшьегүй эрхиеэ татаһан борхигор хургадынь аалида аалидаһаар хүдэлхэеэ болижо, Балмын бүхы һанаа сэдьхэл үнөөхил тэрэ хүбүүн тухай бодолдоо эзэлэгдэнэ. Илангаяа элеэр июниинь тэрэ наратай, сэлмэг үглөө һанагдана.

…Зүблэлэй хажууда хүн зон дүүрэн. Хүл хөөрсэг, һамга басагадай уйлаан-дуулаан зүрхэ үбэдхөөнэ. Байд гээд лэ зоной дундаһаа паар мори оруулһан тэргын гарахада, һамгадай уйлалдаан улам хэтэржэ шангадана.

Балма Нима-Сэрэнтэеэ сомоной хашаагай энгэртэ, зонһоо амяаршаг зогсонод. Энэ тойроод боложо байһан хүл хөөрсэгэй тэдэндэ тон хамаагүй юм шэнги, Нима-Сэрэниинь тад ондоо, талын юумэ хөөрөөд һаланагүй:

– Талха ногоон ургажа, энэ жэлнай нилээн бараг жэл болохоо һанаа гү даа. Иигээд баһа үбһэ хулһан соогуур бороо хурань орожо, зондоо хашалан үзүүлээгүй һаань, һайн юм һэн даа…

Хэды анхаржа шагнахые хүсөөш һаань, хүбүүнэйнь хэлэһэн үгэнүүд Балмын ойндо ороногүй. Тиигэбэшье һэмээхэн нёлбоһоо аршахынгаа хажуугаар:

– Тиимэ даа, тиимэ,- гэжэ тэрэ зүбшөөнэ.

Гэнтэ хүбүүдые хүргэхэ улаашадай нэгэн боложо томилогдоһон Мухархан баабайн һөөлдэнгир хоолой Балмын зүрхэ үбшэнтэйгөөр хадхажа, зосоонь ямаршьеб нэгэ юумэн таһаршахадал гэбэ.

– Нима-Сэра-аан! Хаанабши, хүбүүн, ябая даа!

Нима-Сэрэнэйнь шарай гансата барагад гэбэ.

– Дайгаа дараад, даагаа һүүлдээд, яаншьегүй бусажа ерэнэ аабзабди даа…

Нюдэниинь уһатажа, хоолойень ямар нэгэ юумэнэй таглаһан мэтэ болобо:

– Зай, эжы, иигээд миниингээ бусажа ерэтэр амар мэндэ һуугыт даа…

Тиигээд барьягар томонууд гараараа эжынгээ толгой адхажа тонгойгоод, бууралтажа ябаһан һаншагынь таалаа бэлэй.

Яаһан юм даа тиихэдэ Балма – али ехээр һүрдэһэн, тээлмэрдэһэн юм агша гү – зүгөөр хүдэлхэшье, дуугархашье шадалаа барагдаа һэн.

– Һайн ябаад, хүүгэмни, эжыдээ бусажа ерыш даа,- гэхэһээ бэшэ аминиинь хаагдажа, ондоо юушье хэлэжэ шадаагүй, үнгэрхэдөө уһаар дүүрэшэһэн нюдэдынь хүбүүнэйнгээ шэг шарайешье хахасаха дээрээ хүсэд хаража бираагүй юм.

Тэрэ гэһэнһээ хойшо Балма хүбүүгээ мииншье һанахадаа, зүүдэндээшье үзэхэдөө иимэ тодо аржагараар харадаггүй бэлэй. Харин мүнөө…

Балма эрхиеэ татахаа мартажархёод хэбтэһэнээ гэнтэ сошожо, дахин шүрэнүүдынь тоолон, маанияа уншаба.

Эхын зүрхэн үри хүүгэнэйнгээ хаанашье, хайшаншье гэжэ ябабал, хойноһоонь миин лэ һанаагаа зобоод үлэдэггүй. Яажашье һаань, ямаршье аргаар һаань тэрэ хүүгэндээ туһалха гэжэ оролдодог – эхэ хүнэй зүрхэн иимэл нэгэ шэнжэтэй. Теэд Балмада гансахан хүбүүнэйнгээ сайгынь шанажа, оймһо, гуталынь хадхажа, үри хүүгэдынь хүдэлгэжэ һууха зол заяан тудаагүй. Мүнөө Балма маанил уншажа, ганса үрингөө хойтынь ябадалда туһалха аргатай үлөө. Үдэртөөшье, һүниндөөшье һэришоод, хооһон гэрэйнгээ оёорто хэбтэхэдээ, тэрэ маанияа уншагша бэлэй. Хэды мааниб даа – бүм, сая, доншуур гү? Хэн мэдэбэ, Балмын уншаһан маани тоолохо тоо сохом бииш юм гэжэ хэлэхэ гээшэ бэрхэтэй…

 

3

Үбэлэй һүни Балмын сэдьхэл эзэлһэн гашуудал мэтэ дууһашагүй ута. Харин Балма мүнөө урданай Балма бэшэ, хүгшэн хүнэй үргэһэ нойр хэды майб даа, мэдээжэ гүбэ.

Гэр соонь үшөөл харанхышье һаань, Балма бодожо дэнгээ носоогоод, галаа түлибэ. Сайгаа шанажа, нэгэ аяга юундэшьеб яаража, һэбэлжэ байжа уужархёод, бэшэ бэеэ һамааруулха юумэ олобогүй.

Гайхахадаа газаашаа гаража, хашаа руугаа һалирба. Сог мүшэнэй нилээн баруулжаа тонгойнхойшье һаань, нэгэшье бодоһон айл байбагүй.

Үнеэнииньшье хэбтэриһээ бодоодүй байба. Хүнэй абяа абахадаа гүнзэгыгөөр һанаа алдажа шуухираад, залхуугаар нэгэ-хоёр хибэдэһээ хибэжэ эхилбэ. Үнеэндээ үбһынь үгөөд, гэртээ орожо дахин хэды аяга сай һоробо.

Газаашье гарахадань, гэртэшье ороходонь, мүнөөхи зүүдэниинь Балмада амар заяа үзүүлбэгүй. Магад хаана нэгэ тээ хүбүүмни мэндэ ябаагүй юм ха гү даа гэһэн бодол дахин, шэнэ хүсэтэйгөөр хүгшэн эхын зосоо түрэжэ, тэрэ байха һуухашье газараа оложо ядаба.

Бурханайнгаа урда зула носоожо, сан табиба.

«Байза, Базар-Гүрэ үбгэн сагаан һарын хуралда ошохонь гэлсээ һэн гү даа», – гэжэ гэнтэ Балма һанажархиба. Тиигээд үхэг дороһоо бишыхан түмпэнтэй дараанайнгаа тоһо гаргажа түгдэлөөд, улхан соо хэжэ, гал дээрэ шарлуулхаяа табиба. Тэрэнэйнгээ хайлахадань, шэтүүшхын шэл бэдэржэ юулэбэ. Һүүлээрнь ханзаа уудалжа, гарай бишыхан эреэн пулаадта таһара монсогойлжо боонхой тээсгэн колхозойнгоо үгэһэн пенсиһээ үлэһэн мүнгэеэ гаргаба.

Ухарилдаһаар байжа арайхан гэжэ гэгээ оруулаад, Балма Базар-Гүрэтэн тээшэ ялхиргаба.

Ороходонь хүбүүнэйхинь һаяхан лэ бодожо байһан янзатай, бэринь пеэшэн дээрэ юумэ шаража байба. Хүбүүниинь нюураашье угаагаадүй, галайнгаа амһарта гуталаа үмдэжэ һууһан аад, Балмын ороходо:

– Иихэдээ энэ үүр сүүрээр, Балма хээтэй, хайшаа уухилба гээшэбта? – гэжэ гайхаба.

– Эсэгэдэшни хэрэгтэй һэм даа, бии гү гэртээ?

– Бии даа, гарагты иишээ, – гэжэ хүбүүниинь баруун хойто таһалга уруугаа зааба.

Базар-Гүрэ үбгэжөөл хоймортоо, ябаган шэрээ дээрэ сайлажа һууба. Балмын ороходо, бүрүүлшэгтэ обёоржо ядан һарабшалаад:

– Хэмши даа? – гэжэ бадарганаар асууба.

– Билдеэ, Балмаб. Зай, иишээ һайнууд байна гүт? – гэжэ хүгшэн һууха газараа хараашалба.

– Яаха һэнбибди.

Юуншье гэжэ эхилхэеэ ойлгожо ядан, Балма нэгэ хэды соо абяагүй, набтархан һандай дээрэ һууба.

– Дасан ошохонь гэлсээ һэн гү даа таниие?

– Тиихэм.

– Хуралнай хэдынһээ эхилдэг бэлэй даа, һаяар ябаха һанаатай гүт?

– Үглөөнһөө энэ хүбүү автобуста хүргэжэ аса гэжэ байнаб, хүргэхэ шадалтай юм гү, үгы гү.

– Байза, би тантай дуугаралсаад ошохо юм һэн ха гэжэ ерээ хүм даа,- гэжэ Балма нэгэ хэды абяагүй һуугаад, ерэһэн хэрэгтээ оробо. Тиигээд торолдожо, һанаа алдажа байгаад, энэ һүниингөө зүүдэн тушаа хөөрэбэ.

Базар-Гүрын шагнаһан, болиһоншье мэдэхын аргагүй, абяагүй сайлана.

– Тиигээд баһал эжэлжэ байжа һуужа ядаад, таниие туһа хүргэжэ, хүбүүнэйм абарал гуйжа ерэхэгүй юм аа гү гэжэ һанаа бэлэйб даа.

Үбгэжөөл яаралгүй жажалжа, хилээмэеэ залгиһан хойноо:

– Болоно ааб даа, – гэбэ.

– Юрэдөө, яаһан һайн юм гээшэб, ехэ хэрэгыемни бүтээлсэхэтнай. Эдээхэни, юрэдөө, олоной буянда гэжэ оруулалсаарайгтыл даа, ехэшье юумэ бэшэ, – гэжэ тугаархи шэлтэйхэн тоһон, мүнгэн хоёроо һарбайба. Тиигээд баһа хэрэгээ бүтээһээр гарашанхаар гэжэ хэды соо һуун  татаба.

– Олон хүн ошохоо һанана гү?

– Даб дээрээ бил хаб.

– Ошоо хадаа баһа нэгэ хэдыхэн болохо бэзэт даа?

– Тарахадань лэ ерэхэ хүн бэшэ гүб, юу уламайгаа тэндэ һахихабиб.

Үбгэнэй дуугаралсаха ехэ һүзэгтэй бэшэ хадань дахин баярые хүргөөд, Балма гэртээ хариба.

Тэрэ гэһэнһээ хойшо хүгшэн Базар-Гүрын бусахые үдэр, һүнигүй хүлеэбэ.

 

4

Долоо хоноод байхада Базар-Гүрэ үбгэн бусахадаа, нэгэн доро гашуудалтайшье, баярламааршье гээшэ гү – һониниие дуулгажа ерэбэ. Хэрбээ амиды гэһэн абаралай дахин буубал, Балма тэрээндэ үнэншэхэшьегүй байжа магад. Харин: «Хүбүүниинь үни хада үгы юм хаям даа, мүнөө дүрбэдэхи түрэлдөө, зүүн хойто зүгэйнь набтархан шара һамгатай айлда хүбүүн боложо түрөөд байна», – гэһэн абарал дуулахадаа, иимэ юумэ хүлеэгээгүй Балма түрүүшээр бүлхи залгижархиһан мэтэ һуубашье, байн байн уушхаржа дадахадань, хүбүүмни дахинаа хүнэй үри боложо түрөө гэһэн бодол эхынь зүрхэндэ дүтэ, тааруу мэтээр һанагдаба. «Амитанай үри боложо түрөө хадаа ута наһа, удаан жаргал эдлэжэ яба даа, хүүгэмни»,- гэжэ хүгшэн наманшалба.

Зүгөөр түрүүшээр тэрэ үбгэнөөрөө зүүн хойнонь, тиихэдэ үшөө набтар шара һамгатай ямар айл байха юм гэжэ удаан зүбшэн, ойлгожо ядабад. Юундэб гэхэдэ, Балма өөрөө тосхонойнгоо эгээл зүүн хойто захын хуушан орбогорхон гэр соо һуудаг байгаа. Зүүн хойнонь шара һамгатайһаа байха, оройдоо ямаршье айл үгы юм.

Айладхаһан юумыень мартажархёод, буруу һарюу тулхаваалжа һууна гэжэ һануужан гэһэндэл:

– Тиигэжэл хэлээбшэбы даа,- гэжэ Базар-Гүрэ дахин, ондоо, муу юумэ һаналтагүйгөөр дабтаба.

Гайхашаа барахын хирэндэ тулажа байтараа:

– Үгы, юрэдөө, зүүн хойно гэжэ энэ хажуудахи тосхониимнай хэлээгүй юм гү даа, – гэжэ үбгэжөөл таамаглаба.

– Зүнтэглэхымнайл наада заха энэ гүбэ даа, – гэжэ хүгшэншье ухаа алдаба. –  Теэд набтар шара һамгатай тэндэмнай хэн бии агша бэлэй?

– Хэнэйшье тэндэ хара, шара һамгатайе бидэ хоёр мүнөө яажа мэдэхэбибди. Ошоод лэ һурагшалха юм гүбэ, – гэжэ тугаархи орёо асуудалай зүб мүртэ ороһон үбгэн энэ мэтын жэжэ юумэ тообогүй. Тиигээд:

– Тэндэл гэжэ хэлсэе, бэшэ олон юумэ байхагүй, – гээд хөөрэлдөөгөө түгэсэһэн дээрэ тоолобо.

Зүб даа, ошохо, хараха… Балмын хорёод жэл соо хооһоор хүлеэһэн хүбүүниинь мүнөө энэ хажуудань, оройдоол зургаа модоной газарта, дахин хүнэй үри боложо түрөөд байна хаям. Хүгшэн эхын уншаһан тэрэ хэдэн сая, доншуур маани туһалаагүйдөө яагааб.

Тэрэ үдэшэндөө хүгшэнэй колхозойнгоо правлени гүйжэ ошоходонь, мори мэдэхэ хэншье байбагүй. Тиихэдэнь Балма Галдан бригадиртанай гэр тээшэ шамдаба. Талаан болоходо, Галдан һаял ороһон янзатай, гэртээ байба.

– Галдан, ши, юрэдөө, Харгааһата гаража ерэхыем нэгэ мори асал намда, – гэжэ хүгшэн оро ороһоор сэхэеэ табиба.

– Харгааһата?.. Юундэ Харгааһата ошохотнайб? – гэжэ Галдан гайхаба.

Иимэ асуудал хүлеэгээгүй байһан Балма юуншье гэхэеэ ойлгожо ядан түдэгэсэбэ. «Хүбүүндээ ошохом», – гэжэ хүндэ хэлэхэнь юундэшьеб таагүй, тэнэг мэтээр һанагдаба. Тиигэбэшье:

– Амиды хүн хадам баһа нэгэ хэрэг гараагүй юм гү, яахаа һанаабши? – гээд, Галданай залуу  хүн хада Балма айхаар бэшээр зандарба.

– Мори харин хомор, теэдшье хуу иишэ тиишээ гаранхай байнал даа. Доржын халтагшан, зүгөөр та, хээтэй, тэрээгээр ябажа бирахагүй гээбты даа, хиирэдэг янзатайгша, – гэжэ байгаад, Галдан олон табаяа тоолохоор забдаба.

– Шамһаа моришье эриһэмниш энэ, юрэдөө, нэгэ тэрэ хүрэхэ юумэ үгэхэ һаа үгэ, үгы һааш энэ гэһээр түрүүлэгшэдэ ошохом. Нима-Сэрэнтэймниш яһала наадаһан шүдхэр гүбши, – гэжэ Балма хээтэй Галданда мүхөөгөө үгтэхөөр бэшээр шангарба. Бригадир нэгэ хэды абяагүй һуун татаад, шэлээ маажасагаан:

– Тэрэ нэгэ Шарабай хээр гэдэг юумэ оруулжа ошохобта даа, – гэжэ гүбэрбэ. – Шарга, зэмсэгтэй гүт?

Моритой болоһондоо баярлаһан Балма хүгшэн газаашаа яаража, үүдээ хаажархиһан хойноо:

– Олохоб, – гэжэ харюусаба.

Балмын Харгааһата хүрэхөө ябахада, сагаан жабар сооһоо һаял наран бултайба. Сэн-бун болошоһон Балма хүгшэн анхан хада нагасатанайнгаа үри һадаһан болохо нэгэ айлда хүрэжэ, морёо байлгаба.

Яаража байжа халуу ороод, айлайнгаа эзэн эхэнэртэй урда таһалга соо ороод, нэгэ оролго шэбир-һабир гэлдэбэ. Тиигээд дахин шаргадаа һуужа, магазинай үйлсын баруун хажуу уруу орожо, гурбадахи гэр бэдэрэн догшуулба.

Тэрэ гэрынь зүүгээрээ гурбан сонхотой, үндэр ехэ, шэнээр бариһан гэр байба. Хёосо барижа хадаһан харшынь үүдэнэй хажуудахи телеграфна столбһоо морёо уяад, гэшхүүр өөдэнь гаража ябатараа, юундэшьеб зүрхэсэжэ аалидаба. Үүдэндэнь ошожо шагнаархаба, теэд нэхы дэгэл дороһоо зүрхэнэйнгөө шангаар, түргэ түргэн сохилхоһоо бэшэ юумэ дуулабагүй.

Гэртэ ороходонь, тэрэ айлынь сайлажа байба. Өөрынь лэ хүбүүнэй тухай наһанай, залуухан айл. Һамганиинь яһалашье набтархан, шарахан эхэнэр байба.

– Һайн гүт? – гэжэрхёод, Балма саашань юушье хэхэ, юушье хэлэхэ мүрөө ойлгожо ядан, үүдэндэ зогсобо. Нюдэниинь эжэлүүдгүй столой саагуур харагдааша хоёр бишыхан үхибүүд тээшэ ошобо. Горитойхониинь, басаганиинь, жаахан хонхогорхон хундага сооһоо юушьеб тухагүй халбагадана. Харин нүгөөдэнь хүбүүхэн хаш. Тэрэнь бүри бишыхан, һаял үенһөө үнгэржэ ябаһан янзатай. Эхэнь тэрэнээ үбэр дээрээ һуулганхай халбагаханаар хооллуулна.

Балмын нюдэн тэрээхэн хүбүүндэнь тогтожо, шэг шарайень һалахаар бэшэ хомхойгоор шэншэлбэ.

Гэрэй эзэн эхэнэр үхибүүгээ урдаа бариһан зандаа үндыжэ:

– Һуугты, – гэжэ һандай татаба.

Һуугаадшье байхадаа Балмын нюдэн тэрээхэн хүүгэнһээнь һалабагүй. Түрүүшээр Балма тэрэниие адлирхуушье гээшэ гү гэжэ һанаба. Теэд хара  хараһаар байтарнь адлишье юумэ ехэ олдобогүй.

Энээхэн хүбүүниинь түхэреэн шарахан, мяхалиг, сулахан үхибүүн байба. Харин Нима-Сэрэниинь багадаа ташарайгүйхэн, гонзогор харахан хүбүүн агша һэн. Харин һаншагтань, тээ нидхынь дээхэнүүр, харахан мэнгэ бии бэлэй. Үетэниинь тэрэнээ:

– Үү, энэ һаншагташ хулпаа ябанал! – гэжэ наадалдаг юм һэн.

Эзэн эхэнэр танигдаагүй айлшанайнгаа юумэ хэлэхынь хүлеэжэ, удаан шагнаархан һууба. Теэд айлшаниинь юушье хэлэбэ, дуугарбагүй. Эзэн эхэнэр гайхаһан янзатайгаар нэгэ дахин үбгэн уруугаа харажархёод, дахин хүбүүгээ эдеэлүүлжэ эхилбэ.

– Наашаа һуужа сай уугты, – гэжэ тэрэнь Балмада хандаба. Теэд Балма үнөөхил хүбүүхэнээ шэртэшэнхэй, хүдэлэнгүй һууба.

– Наашаа сай уугты, – гэжэ үбгэниинь шангаханаар дабтаба. Хэбэрынь Балмые шэхэ хатуушаг хүгшэн гэжэ һанаа ха.

Сайшье уухаяа һуухадаа, Балма тэрэ хүбүүнһээ нюдэеэ һалгабагүй. Хүбүүнэйнь бага ябадагынь хэзээ хэзээнэйхидэ орходоо элеэр, тодоор зосоонь һанагдаба. Тиигэхэ бүринь Балмын зосоо түрэһэн һэжэг улам бүри ургажа, тэрэнэй һаналые энээхэн түхэреэн шарахан хүбүүнһээ амяараа тээшэнь хадууруулан, тэрэ танил дүтэ, алтан энэ дэлхэй дээрэ тон гансахан, тон хайратай хүбүүнэйнь бүрүүлтэнш алдаһан һаа, хэзээдэшье балархагүй, түрэл дүрэ тээшэ абаашана.

Үгы даа, урдань өөрынь хүбүүн бэшэ, харин тон амяараа, ондоо хүнэй үри. Мүнөө хүгшэн баһал иигэжэ мэхэлүүлбэ хаям даа. Теэд үни хада үгы хүбүүгээ мүнөө эндэ түрэшоод, бодото бэеэрээ һуухын тухай һанаха гээшэ яаһан тэнэг, эндүү хэрэг бэ даа. Хүбүүниинь үнэхөөрөө энэ гээшэ һаа, хажуудаа һууһан түрэһэн гансахан эжыхэнээ иигэжэ тоонгүй, урдаһааньшье харахагүй, амяараа хүнэй үбэр дээрэ һанаа амархан иигэжэ һуухагүй, харин өөрөө энээхэнэй зэргэ үритэй болоод ябаха бэшэ һэн гү?

Балма сайгаашье, хажуудахи айлаашье мартажархёод, удаан һандай дээрээ аалихан урагша хойшоо найгалзан, абяагүй һууба. Галгүй болошоһон нюдэниинь уһатажа, нэгэ сэлсэгэр дуһал зубхи дээрэнь багтажа ядан, уршалаатай наршагар хасар уруунь гоожобо. Гашуудал муулар зосоонь багтажа тэсээгүй, эжэлүүдгүй шангаар һугшаршаха болоходоо, тэрэ мэгдэн яаража, малгайгаа баряад, газаашаа гарашаба.

Хахадсаань болотор ууһан сайнь стол дээрэ үшөөл уурал һабаһаар байба.

Үбгэ һамган хоёр гайхалсан, бэе бэеэ шэртэбэ. Тиигээд һамганиинь хүбүүгээ абаашажа, шэрээ соонь табижархёод, өөрөө сайлахаар столдоо һууба.

Юушье ойлгоогүй үлэшэһэн үбгэнэйнь бодожо, сонхоороо шагаахадань, айлшанайнь шарга зүүн захын айлай саагуур далда орожо ябаба.

1961 оной апрель, Үльдэргэ.

Буряад рассказууд. Буряадай номой хэблэл. Улаан-Үдэ, 1962.

Ким Цыденов. Һарата һүни. Улаан-Үдэ, 1976.