Прозо

1 — һуури

Домогто hайхан нютагни

Хүн бүхэн дэөөрын түрэhэн тоонто нютаг, түрэл hайхан үндыhэн орон байдаг. Минии түрэл нютаг – Яруунын аймагай Эгэтын–Адаг тосхон болоно.

Хүйhөөрөө холбоотой түрэл hайхан минии нютагые бүhэлөөд, гурбан голнууд хүхэ номин уhаяа урадхадаг. Эдэмнай ямар голнууд гээшэб? Аяар холын Яруунын зүүн тээhээ, наранай гараха талаhаа эхи абадаг, Үдэ мүрэн болоно. Эгэтэ гол нютагаймни хойгуур урдажа, мэлмэрhэн уhаяаҮдэ голдоо түлхин абаашадаг.   Тиихэдэ Маарагта гэжэ хадын шууяатай горхон сэнхир хүхэ, сэб хүйтэн тунгалаг уhаяа нютагаймнай баруун тээгүүр туужа, Эгэтэдээ урдан ородог юм.

Үдэ, Эгэтэ, Маарагта гэhэн эдэ гурбан голнуудай уулзадхые «Гурбан голой бэлшэр» гэжэ нэрлэдэг. Манай нютагайхид энэ газарые ехэ гоёшоодог, эндэ зунай hайхан сагта ерэжэ амардаг заншалтай юм.

Манай нютагые алишье талаһаань тойруулан хамгаалжа,  шэмэглэһэн зарим хада ууланууд, уhа голнууд, нуурнууд ехэ hонин түүхэтэй, элдэб домогуудтай холбоотой гэжэ онсолон тэмдэглэмээр. Эдэниие манай нютагай болон оршон тойроной байгаалиин ба соёл болбосоролой түүхэтэ хүшөөнүүд гэжэ тодорхойлхоор.

Минии түрэл нютаг Эгэтын-Адаг элдэбтүүхээр ехэ баян юм. Аба эжын, элинсэг хулинсагуудай шүтэжэ, мүргэжэ ябаҺан нютагаймнай зарим хада ууланууд, нуурнууд буряад арадай суута Бабжа Барас баатарай нэрэтэй хабаатай: Булган тала, Гол толгой, Хорёо Шулуун. Шэбээтын боориhоо минии нютагай «Гол толгой» гэhэн газар хүрэтэр үргэн тала дайда нэмжыдэг юм. Энэ дайдые «Булган тала» гэжэ нэрлэдэг. Энэ талада Бабжа Барас баатар булган малгайгаа орхиhон, тиимэhээ туд газар иимэ нэрэтэй болоhон гэжэ домог бии.

Маарагтын нэмжыhэн талада Бабжа баатарай ябахада, яашагүй халуун үдэр болобо. Улаан Буурал мориниинь ундаа ехээр хүрөөд, үүрhэн байжа, урда хүлэйнгөө туруугаар газар сабшажа ороhон байна.

Арад зоной хөөрэhөөр, Бабжа Барас баатарайУлаан Бууралайнь унагааhан шоройhоонь хоёр добуун бии болоо. Тэдэнь Ехэ Гол толгой, Бага Гол толгой гэжэ нэрэтэй болоо hэн. Хонхойhон газарнуудынь нуур боложо, тунгалаг арюун уhаар дүүрэжэ табан нуурнууд бии болоо hэн гэдэг: «Ехэ нуур», «Холбоолжон», «Мунханта», «Сайдамта», «Шабарта».

Ехэ Гол Толгойн эгээл оройдонь гарахада, Маарагтын талын бүхы hайхан байгаалиин үзэгдэл харагдадаг.

Маарагта голой зүүн талын үндэр ташаланда дүтэлхэдэ, үльгэрэй орон соо ябаhандал hайхан дэлхэй угтажа байна.

Талын дунда бодошоhон hүрөөтэй шулуун хүрэгүүд нюдэ гайхуулна. Суута Бабжа Барас баатарай шулуугаар бодхооhон үзэсхэлэнтэ гоё hайхан «Хорой Шулуун»! Ёhотой шулуун хорой хэгдэҺэн шэнги. Эдэнэй хүсөөр Бабжа Барас баатар бэеэ дайсанhаа аршалдаг, хамгаалдаг байжа болоо. Үшөө гэхэдэ, Бабжа Барас баатар hүрэг моридоо хааха зорилготойгоор шулуун хорой бариhан гэжэ зон хэлсэдэг. Урда талаhаань тусгаар шулуунууд табигдахадаа, үүдэн мэтээр үзэгдэнэ.

Энэ hайхан байгаалиингаа оршомдо сээдьхэлдэ элдэб hайхан бодолнууд түрэнэ. Байгаалиин үршөөhэн нютагайнгаа нангин газарнуудые бyри наринаар хаража, хамгаалжа, шэнжэлжэ ябабалнай, манай тоонто нютаг бүри гоё hайхан, урагшаа хүгжэлтэтэй болохо гэжэ үнэн зүрхэнhөө найданаб!

 Цыбикжапова Цырен-Дулма, Эгэтын-Адагай дунда

hургуулиин 6-дахи ангиин hурагша.

Хүтэлбэрилэгшэ: Гончикова Цыпилма Жамсуевна,

географиин багша.

2 — дохи һуури

Эхэ нютаг – эльгэн тоонтомни

Тγрэл hайхан тоонто нютаг хγн бγхэндэ гансахан, нангин юм.

Минии тоонто нютаг «Yлзы hайхан Yльдэргэ». Тоонто нютаг тухай олон номууд соо бэшэгдэнхэй, би ходо уншадагби. Манай нютагай, суутай,  Буряад ороной, Россиин Федерациин габьяата хγдэлмэришэн, поэт писатель Булат Намдакович Жанчиповай  3 боти ном,  «Yлзы hайхан Yльдэргэ», манай колхозой тγрγγлэгш Далай Цыдыпович Галсановай ударидалга доро манай нютагай багша-поэтесса Цырен-Ханда Ринчиновнагай  «Мγнгэн сэргэм Yльдэргэм» гэhэн номууд соо ямар hайханаар нютаг, ажалай тγрγγшγγл тухай бэшэгдэнхэй гээшэб?

Манай гэрэй урдуур Харгааhата гол урдадаг. Ехэ бороогой ороходо, γерлэдэг, тγргэн щууяатайгаар урдадаг. Горхоной хойто бэедэ γндэр набтар болдог-солдог болонхой, «Гахай багшын» галаа тγлэхэдэ, газар дулаахан наранда шарагдажа, эдэ болдогуудшье унтаhан нойрhоо hэриhэндэл γнды γндыhөөр, шобогорхон жаахан добуунууд болоод, уhаниинь багтажа ядан тγри тγриhөөр булаг  тэhэржэ, аршаан охитойгоор сасардаг. Энэ аршаан ехэ сэбэрхэн, хγйтэн, уужа ханалгγй, нюдөө угаахада hайн болодог, нюдэнэй аршаан, хγн шэл амhарта соо залажа абадаг.

Горхоной хажуугаар, саhанай хайлажа эхилхэдэ, тγрγγшын хγхэхэн ургынууд бултайдаг. Тиигэhээр хγхы шубуунай донгодожо эхилхэдэ, γнгэ бγриин: шара, сагаан, хγхэ, ягаан  сэсэгγγд бγлэг бγлэгөөрөө ургажа, хγлөөшье табиха газаргγй, гэшхэhээ хайрлахаар гое hайхан байгаали болодог. Тээ байтараа наран сэсэг, намняа баабай, ая ганга, хγхэ арса гаража, hайхан γнэрөөр, адисаар хγртэhэндэл байдаг.

Иимэл hайхан лэ даа, минии нютаг, минии тоонто.!

Нютагай шэмэг, баруун таладань γнгэ бγриин шэрээр  гоёоhон мори уралдаадаг ипподром. Yндэр томо гэрнγγд урагша хойшоо жэрылдэн  5-6 γйлсэ болодог. Манай γйлсэ  «улица Сампилона». Сампилон Жамбал Доржиевичай, (колхозой тγрγγлэгшэ, коммунист, сэрэгшэ, 30 мянгатан байhан), нэрээр нэршэнхэй.

Иимэ hайхан нютагаараа омгорходогби. Томо болоходоо, хγдөө ажахын дээдэ hургуулида hуража, специалист болоод, нютагайнгаа γшөө гоё hайхан болохыень оролдожо, ажал хэхэб.

Жамбалов Бата – Yльдэргын дунда hургуулиин

8-хи ангиин hурагша

3 — дахи һуури

Улхасаа тоонто эгээл сэнтэй

Тγрэл хэлэн, тγрэһэн дайда… Эдэ γгэнγγд хадаа манай дэлхэй дээрэ эгээл сэнтэй, нангин юм. Хγн бγхэн өөрын хэлэтэй, ёһо заншалтай. Бидэ хадаа буряад зон тγрэл хэлэеэ, тγрэһэн нютагаа хаанашье, ямаршье яһатанай дунда ябаа һаа, хэзээдэшье мартаха ёһогγйбди гэжэ хододоо һанадагбди. Хэдышье һайхан газар дээрэ амаржа байгаа һаа, хэдышье холын газарта хахад наһаяа γнгэргөө һаа, Улхасаа баабай аршаантай, γргэн тала дайдатай, γнэр баян жаргалтай γргэн минии Улхасаа нютагни юунһээшье һайханаар һанагдажа байха.

К.Ушинский гэжэ педагогикын багша тон зγб хэлэһэн байна: «Газар дэлхэй дээрэ олон һайхан тоонто  нютагууд бии, теэд гансал тγрэл нютагай зγрхэ сэдьхэлдэмнай одон шэнги һанагдажа байдаг». Минии тоонто —  Улхасаа нютаг. Гушан гурбан гулбай, гурбан ехэ Ярууна гэжэ тγγрээн суурхаһан хγхэ номин Яруунын эльгэн дээрэ оршодог һайхан нютаг юм. Байгааляаршье, ан амитадааршье, жэргэмэл шубуудааршье баян даа.

Манай Улхасаа баабайн аршаан хабарай һайхан сагта хγрэжэ ерээ һаатнай, һалбаран ногоорон байха. Залуухан басагадтал, энеэбхилэн маанадаа угтадаг. Наһатай болоһон янзатай, тонгойһон хуһад шэбэнэлдэн байха. Энэ γедэ байгаали һэрижэ, зарим амитад эшээнһээ гарана. Дулаан оронһоо шубууд бага багаар ниидэн ерэдэг. Дууша булжамуур шубууд тала дайдаар жэргэнэ. Зунай халуун наранда Улхасаа баабай ногоон хадаг бариһанда, бидэнээ угтаһандал γзэгдэдэг. Теэд Улхасаа баабайн талада гарахадатнай, элдэб γнгын ургамал шамай энеэбхилэн угтадаг. Олн янзын сэсэгγγд дээрэ эрбээхэйнγγд эрбэлзэн ниидэдэг. Һайхан талаяа удаан хγлеэһэндэл, бэе бэеэ һанаһандал, таршаа иишэ тиишээ ниидэлдэнэ. Нютагнай ногоон набшаһата модонуудаар тала дайдаяа бγрхөөжэ, айхабтар гоёор харагдадаг.

Харин намарай сагта манай һайхан Улхасаа баабай харабалтнай, өөрыгөө бγришье жаргалтайб гэжэ һанахаар бшуу. Шара, улаан γнгэтэй набшаһар һаршаганаһаар унажа, урдашни алтан зөөлэн дэбисхэр дэлгээһэндэл хэбтэнэ. Уһанай шубууд зэлэ татан, уужамхан тала дээгγγр, һайхан гол нуурнууд дээгγγр ганганалдан, дулаан орон руу ниидэнэ. Намарай саг болоходо, Улхасаамни  баян дайда талаяа дэлгээн угтажа байһандал, шара набшаар алтан мэтэ алтарна.

Υбэлдөө янгинама хγйтэндэ γнөөхил манай һайхан хуһаднай саһан хγнжэлөөр хушагдаад байха. Энэ γедэ залуухан гγ, али наһатай болонхой модод гэжэ ойлгохоор бэшэ байдаг. Хуһан бγхэн һайхан даа!

Энэ һайхан Улхасаа нютаг тухайм элдэб һайхан дуунуудшье, шγлэгγγдшье зохеогдонхой, элдэб янзын γнгөөр зурагуудшье зурагданхай. Хаанашье, хэзээшье ябаа  һаа, нютагаа хододоо дурдан ябахадам, Улхасаа нютагни зγрхэ сэдьхэлдэм одон шэнги һанагдаха.

Цыбикова Соелма, Нарһатын 1-дэхи дунда

 һургуулиин 8-дахи ангиин һурагша

Ехэшүүл

1- дэхи һуури

                     «Налгай аба эжын юрөөhэн, нангин газар хэды hайхан бэ…»

Yльдэргэ…  Хγн бγхэндэ хγрьhэтэ дэлхэйе гэшхэжэ, хγлөө шоройдоhон ууган тоонто нютаг гэжэ байдаг.

Хγн бγхэндэ бии юм гэдэг –

Хада,

Хаража hууха,

Харижа бууха,

Зγγдэн соогоо дуудаха, — гэжэ Барас Халзанов хγн бγхэнэй тγрэhэн тоонто нютагые hануулан шγлэглэhэн байдаг.

Булгилhан зγрхэнэйнгөө сохисые, сээжынгээ уянгата бодолой хγлгөөе, ажабайдалай алхам бγхэндэ анхаралтайгаар хандажа, тγрэhэн тоонто нютагаа, газар дайдаяа, гал гуламтаяа магтан тγрээhэн, γндэhэн поэзиин «Булжамуур» гэжэ алдаршаhан, дууша сэдьхэлтэй Даши Дамбаевай «Сэлэнгэ» дуунай «Yлгэн hайхан тоонто дайдадаа, γлгын дууе шагнан тэнжэнхэйб…»гэhэн γгэнγγд хγнэй зγрхэ сэдьхэл  дулааханаар жэгнэн, γдэр бγхэнэй юрьёон соо холын харгын хани болон зэдэлэн байдаг лэ!

Тоонто нютагай алтан хγрьhэн, хγн боложо тэнжэhэн γлгэн hайхан дайда газар, харьялан урдаhан гол горход, аршаан булаг, тойроод тγхэреэлhэн холбоо γндэр набтар , хγхэ номин торго хэдэрэнхэй ууланууд, нарhан шэнэhээр намилзаhан тγрэл нютаг дэлхэй дээрэ  хγн бγхэндэ гансахан юм.

«Налгай аба эжын юрөөhэн, нангин газар хэды hайхан бэ…» гээд энэ дуун соо гол тγлэб хэлэгдэнэ. Намда энэ hайхан  газар – Yлзы hайхан Yльдэргэ болоно. Нютагаа суурхуулжа ябаhан, Буряад республикын, Россиин Федерациин соелой габьяата хγдэлмэришэн, Россиин Федерациин журналистануудай гэшγγн манай нютагай аха захатан Булат Намдакович Жанчипов 3 ехэ боти ном соогоо тоонто нютагаа уран хурса γгөөр уянгатуулан, бγхы булан тохойнуудые, γглөөнэй шγγдэрэй хэды субад эрдэни γлхөөтэй байнаб гэжэ, байгаалиин hайхан шарайе уян сэдьхэлэйнгээ оёорhоо Yлгэн дэлхэйн  алтан булан Yльдэргэеэ ямар hайханаар магтан тγγрээнхэй гээшэб?

«Хγхы шубуун, дула, ханхина,

Хγхюун балшар намай hаныш даа

Эрьеэ  сγршэн,горхон харьялна

Эдир наhам хаанабши?… »

Минии γхибγγн эдир наhан γрэжэлтэй γлзы hайхан Yльдэргын баруун хойто булан  — Харгааhата, Шанартада  γнгэрөө. Баабай эжымни бγхы наhаараа нютагайнгаа хγдөө ажахыда хγдэлжэ, хээгγй ажалынь γгы юм бэшэ гγγ, эгээ тγрγγшын тракторист, тракторно бригадын бригадир – мγнөөнэй сагай шэнжээр ямаршье инженерhээ дутахагγй – «тγмэршэ дархан», hγγлшын γедэ хонишон боложо  нютагаа γргэлсэжэ ябаа. Бишье бага наhандаа хγл нюсэгөөр хони hайсахан адуулhан байнаб. Шанарта γбэлжөөн, Харгааhата зуhалантай байгаабди.

Минии hанахада,  Шанарта гээшэ ехэ hайхан байгаалитай. Шанартын голдо 3-4 гγγртэнγγд, ехэнхидээ хони ямаашад байдаг байгаа. Тойроод хада уула, хγйтэн hалхинhаа халхалhан ой модонууд – ёhотой hайхан байгаали. Урихан хабарай ерэхэдэ, тγрγγшын  хγхэхэн дэльбэтэй ургыханууд, ой модон, тала дайда нойрhоо сэлмэжэ, шара ягаан γнгэ бγриин сэсэг набша ногооной γедэ, хони хурьгадай мааралдаан, ямар гоё байдал тохеолдогшо hэм даа.

Шанарта.

Шара ягаан сэсэгγγдээр

Шанартын тала халюурнал.

Сагаан бγмбэр хонидоо

Шэмэтэй ногоогоор садхаанал.

Хоер хадын хотогр соо

Халюурнал γргэн тада

Хада гγбээгээр дγγрэн

Хони ямаад бэлшэнэл.

Зγγн хадын γндэртэ

Зоной тахилга «Обоото»

Зунай эхин hарада

Сугларан бултаараа тахина.

Буусын ара талада

«Боро —  Толгой» тобойнол.

Булагай хγйтэн уhан

Бурьялнал γдэр hγнигγй…

 

Зунай зулгы сагай ерэхэдэ, γбэлжөөнhөө гаража, Арангата хадынгаа зγγн талада урагша хойшоо нэмжыhэн «Бэлшэр  — Хатан» эжыhээ эхи табиhан, хабтагар уужам Харгааhатадаа зөөжэ ерэгшэ hэмди. Хадаhаа бужа  ябахадаа, угтажа байhан зуhалан талаяа  ямараар гоёшоодог hэмбиибди. Ёhотойл γзэсхэлэн, ямаршье суутай дулаан ороной, «Хара Далайн», Кавказай гэхэ мэтэ газар уhанhаа нэгэшье юумээрээ дутахагγй, γлγγ гарама hайхан байдаг hэн ! Халюуран долгитожо байhан хилгана, харьялан урдаhан Харгаатаhаа толотомо туяа сасарhан долоон γнгын hолонго,  шара,  хγхэ, ягаан, ямар γнгэ γгы юм, хаража ханамаар бэшэ аргагγй hайхан дэбисхэртэй орон дэлхэй угтажа байдаг hэн. Мγнөөшье тэрэл зандаа нюдэндэмни харагдадаг лэ даа.

Харгааhата.

Хадын γндэрhөө эхитэй

Хγγемэ хааяма шууяатай,

Хонгор дайдым шэмэг

Харьялан урдаhан  Харгааhата.

Аглаг hайхан талаараа

Аажам яаран урданаш.

Арюун хγйтэн уhаяа

Аршаан мэтэ сγршэнэш!

Элдин γргэн талаараа

Эбхэрэн урданаш,  Харгааhата.

Элбэг нэмжээ уhаншни

Эхэ нютагаа шэмэглэнэл!

Уулын γндэрhөө эхитэй

Ууртай тγргэн урданаш

Уужам нютагайм шэмэг

Урасхал тγргэнтэй Харгааhата.

Долгор Сандаковна Доржиева, Үльдэргын дунда

һургуулиин тоо бодолгын багша

2 — дохи һуури

Түхэриг добо

«Түхэриг дободо ерээдүй сагта

Түб хото болохо түхэлтэй»

Молон багша

Yдын эрьедэ пеэшэн дархалаад,

Утаа гаргажа наадахаш нилээд,

Шугын захаhаа бургааhа хухалаад,

Шуумар мори унадаг бэлэйб.

Эгэтын-Адаг – минии тоонто. Yдэ, Маарагта, Эгэтэ голнуудай бэлшэртэ оршодог талмай Түхэриг добо гэжэ  анха урданhаа нэршэнхэй.

1930 ондо Хандира, Хул, Хасуурта, Мааракта, Баруун Эгэтынхид хамта 13 үрхэтэ айл Эгэтэ голой адагта энээхэн талмайда тосхоной hуури табиhан намтартай. Мүнөө сагай дансын тоогоор 270 үрхэтэ айл, 1040 хүн, 80 гектар талмайтай Түхэриг добые эзэлээд hууна.

Уhа түлеэндээ дүтэ, Улаагай харгыhаа холо бэшэ, Yдэ мүрэн дээрээ хүдөө нютагуудаа холбоhон шэнэ түхэлэй дарагар томо хүүргэтэй томохон  тосхон боложо түбхинэнхэй. Урдуурни гараhан Yдэ мүрэн, хойгуурни хоройлон ерэhэн Эгэтэ гол үбэлдөө хүрэдэггүй харзануудаараа адуу малай уhалуури болодог. Yдэ мүрэнэй эрье хоер  газарта үндэр хабсагайнуд болон урганхай, эртэ хабартаа үлир, мойhон, долоогоно сэсэглэжэ анхилма hан хан. Yнэрөөрөө орон дэлхэйгээ арюудхан байдаг. Шэмэтэй хурса ногоотой, нуга гүбээнүүдынь үхэр малай hайн бэлшээри.

Буряад орон соомной гансал энэ Зүүн хабсагай шэлэн ургаhан эмтэй домтой пүрнэг үбhэн  зоной hонирхол татадаг.

Тосхоной баруун хажуу этигэл найдалай түшэг Отошо бурханай субаргаhаа эхитэй.

Зүүн хажууhаань – Түхэриг добын эзэн – Заха ара, Бадмасамбава тахилгатай үндэршэг гүбээ болон нютагаа манан тобойдог. Монгол hарын 10-да зулаа барижа, тарниин тоолон зальбардаг зон олон байха.  Заха арын оройhоо тосхоной сэхэ сэбэр гудамжанууд, машина – тракторай, түймэр сардаг ажахын байшангууд, орооhо талханай склад тодо элеэр харагдадаг. Нютагаймнай хоер дабхар шэнээр баригдаhан дунда hургуули арад зоноймной омогорхол. Бэе, тамираа hоридог стадионтой, алим жэмэсэй сэсэрлигтэй, соелой байшантай,  эмнэлгын ба психологиин таhагтай,аюул осолhоо hэргылhэн оньhото харуулшадтай hургуули – Эрдэм бэлигэй түб хото болоол даа.  Эгээл энэ уедэ Молон багшын үгэ тайлбарилагдан элирнэл. Дэмбэрэлтэ hайхан добо газар, сэбэр тунгалаг уhатай голнууд, ая гангаар анхилаhан Агаар —  элүүр энхэ, эбтэй байдалай, аза талан, гал гуламтымнай үлзы болонол! Нютагайнгаа элшэ гэрэл зүбөөр эдлэжэ шадаhан зон үри хүүгэдээр олон, ута наhа наhалажа, арад зондоо туhатай ябадаг гэжэ мэдээжэ. Хүл нюсэгөөр гүйлдэжэ, аршаанта уhандаа орожо, аглаг тэнюун агаараар амилажа ябаhан үхибүүднэй ерээ үдымнай түшэг найдал байхал даа.

Yтэлхэ наhанай дүтэлхэдэ

Yдэр бүхэм харамтай

Yлэhэн наhанайнгаа үдэрнүүдые

Удхатайгаар үнгэргэжэ шадаhайб,

Гээд, бодомжолон ябадаг болонхойб!

Эгэтын-Адагhаа Доржиева Бутидма Цыбикжаповна,

багшын ажалай ветеран