Дуран ба мүнгэн… Яаһан ташха ондоонууд, урда ба хойто полюсууд гэһэнһээ өөрэгүй бэе бэеһээ холо ойлгосонууд бэ! Тэнгэри газар хоёр гэһэншуу. Теэд тэдэнэй бэе бэеһээ иимэ холо холо зандаа байхагүйнь лэ харатай даа. Заримдаа эдэ хоёр хамтаржа, хүниие хоёр тээһээнь зулгаадаг. Оо, барһан, хайрата тэрэ хүн! Эдэ хоёр хэлэгүй, мунхаг хүсэнэй һабарта бажуугдагдан, хоёр тээшээ таһар удар татуулхаа һанажа байгааша тэрэ хүнэй ямар зоболон эдлэһыень би яһалашье һайнаар тухайлнаб даа.
Таанад намайе хомхой хобдог, ганса сагаанай түлөө шэшэржэ, һалаганажа ябадаг хүн гэжэ һанажа байна гүт? Үгы, үгы! Тэрэ тон буруу. Тиибэл та эндүүрхэт. Би мүнгые ехэ юумэн гэжэ һанадагшье, тоодогшьегүйб. Бүри үнгэрөө һаа, ехэ ехэ ухаатан, зохёолшодой ном һургаал уншажархёод байха үедөө, мүнгэн гээшые үзэн ядадаг, ямар нэгэн шэнэ сэбэр юумые үжээжэ, үтээжэрхидэг хорхой шабхайһаа жэрхэһэншэг жэрхээдшье абадаг хүм. (Тиибэштэрээ эдихэ үмдэхын зэргээр, мүнгэнһөө арсадаггүй хүн аабзаб – хайшан гэхэбши даа, хэршье зосоогоо гоё гоо бодолтой байгаа һаа, үлэн хооһоор, нюсэгэ шабгаар ябахагүй хаямши даа).
Харин дуран гээшые ехэ үндэр дээрэ сэгнэдэгби. Заримдаа бүтүүхэн “юрэдөө дуран гээшэмнай дайралдаһан лэ хүндэ хүртээдхидэггүй, газараар хэбтэдэггүй, харин ямар нэгэн онсо, зол заяа һайтай, урин нарин сэдьхэлтэй хүндэ дээдын жаргалай хэшэг боложо буудаг хуби гээшэ ха даа” гэжэшье гансаарандаа хадаа һанаад абагшаб. Дуралһан хүн хадаа энэ дурандаа ехэтэ шүтэдэг, энэ дуранайнгаа арюун нангиниие баршад тодхорһоо аһан шадалаараа аршалдаг, хамгаалдаг, иигэжэ дурлажа шадаһандаа омгорходогшье байдагынь мэдээжэ даа.
Теэд гайхагтыл ши даа, нүхэд! Иимэ хүн байжа байгаад, иимэ арюун сэбэрээр инаг дуранда шүтэдэг байгаад, иимэ мүнгэн гээшые тоодоггүй хүн аад, – нэгэтэ гэгээн сагаан үдэр дунда, һогтуушье бэшэ- элүүрээр, мэдээгүйшье бэшэ- мэдээтэйгээр, битнай энэ нангин дураяа тэрэ үзэн ядадаг хорин табан солхообоор худалдажархин алдаһан хүн бшууб даа. Гайхана гүт! Танһаа байха би өөрөөшье гайхагшаб: али иимэл һаа тэнэг ябаһан хүн гүб, али?.. Юрэдөө мэдэнэгүйб, мүнөөшье болотор ойлгогшогүйб. Магад таанад ойлгожо болохот таа? Яахашье һаа юрдөө, шагнагтылши…
Хабар байгаа. Май һэн. Үшөө зунайхяар халуун боложо үрдеэгүй хабарай наран городой үйлсэ, талмайнуудые сэлмэг дулаахан гэрэлээрээ халяан үерлүүлнэ. Үйлсын захаархи жэрэгэр уляаһад, сквернүүд соохи акаци, мойһоной тугаар һаяын борхигор нюсэгэн мүшэрнүүд гүлгэлэн, шэнэхэн ногоон, няалдамхай набшаар задаржа, хамар сорьёмо хангал үнэрынь тархи эрьюулэн һогтооно. Бүхы агаар, үнгэрхэдөө энэ наранай туяа, хүн зоншье һаа хүрэтэрөө энэ хангал үнэр шэнгэшэнхэй мэтэ.
Гэртэ һуугданагүй. Аудиторинууд соошье, хамтын байрын таһалгануудшье соо нэрбэгэр харанхы, тэсэшэгүйгөөр газаашаа, тэрэ хангал охито агаар руу татана. Арай гэжэ лекцидээ һуужархёод, би яаража үйлсэдэ гаранаб. Хоёр гараа хармаандаа хэжэрхёод, ямаршье һанаа үнөөн бололтогүй, үйлсөөр ябааша зоной урасхалтай холисолдон тархиингаа хазайһан тээшэ гэшхэлжэ ябахада ямар зохид бэ даа! Хайшаашье ябаһанаа мэдэхэгүйш. Теэд мэдэһэнэйшье ямар хэрэг бэ даа, адлил бэшэ гү? Угайдхаһаа, мүнгэтэй бэшэб- театрта, кинодо һанаархаагүймни эли ха юм. Юун театр, кино гэжэ даа, үйлсэдэ ябаашань тэрээнһээ дортохо аал? Үгы даа, жааханшье дортохогүй, тиигээдшье миинтэ ха юм – иигээд ерэхэдээ үлүүшьел болоно гээшэ ха.
Илангаяа үйлсөөр ябааша зониие адуулха ехэл дурамни хүрэдэг юм. Юун гэһэн олон, мянган зон бэ даа. Энэ хабар болоһоор үйлсэдэ зон бүришье олон болоо ха. Теэд угайдхаһаа нэгэхэншье адли нюур, нэгэхэншье адли хүн гэжэ үгы. Энэнэй урда, хойтошье үенүүдтэ нэгэ адли амитан гэжэ түрөөшье бэшэ, түрэхэшьегүй… Юрэдөө энээнэй түлөө хэды шэнээн хэлбэри түхэл, хэдэн ондоо шэнжэ маяг хэрэгтэй гээшэб?! Теэд “хэды шэнээн” гэжэ һанахадаа энэ хара мянган янза бүриин нюурнууд соогуур ухаа бодолни төөрижэ, захадань хүрэхэ шадални үгы байба. Тиихэдэнь нэгэ хүнэй нэгэ нюур шэртэхэ байна гэжэ зосоом оробо. Теэд нэгэ байрадаа байгаа бэшэ аад, тиигэжэ нэгэ хүниие шэртэхэншье аргагүй. Ядахадаа ганса эхэнэрнүүдые онсолон илгажа ажагланаб. Эдэшни яһала ажаглаһанда хүрэмөөр даа. Янза бүриин эрбээхэйнүүдэй сэсэг набшын оройгоор шэмэ тоһо бэдэрэн, хөөрсэгэнэлдэһэн мэтэ. Ногоон, ягаан, сагаан, хүхэ, эрбэ арба хамшытай, хамшышьегүй платинууд. Нимгэхэн торгон дороһоо залуухан шамбай бэенүүдэй охито ольһон сэдьхэл дулаасуулна хэбэртэй. Эдэ ябагша эхэнэрнүүдые һанаандаа үбэлдөө ябадаг эхэнэрнүүдээр сасуулаад үзэбэб. Ямар сасуулбари байхаб даа: хэдэн дабхар юумэндэ оройлдожо түнтылдэшэнхэй, хүл гарайншье хаанаахынь ойлгохогүйш. (Юрэдөө үнэнхэдөө хүлтэй гартай юм һаа даа). Иигэжэ һанахадаа хабар гээшэмнай үбэлтэй жэшээгүй дээрэ юумэ байна даа гэжэ гүнзэгы бодол түрэбэб. Тиигээд ябууд дундаа: ”Үбэлдөө хүнүүд сулал яаралтай, хайшаашьеб ходо тэбдэжэ, гүйлдэжэ ябагша бэлэй, харин мүнөө тэнигэр аажамууд, энеэдэтэй зугаатай ябадаг байна гэжэ тэмдэглэбэб”.
Тээ тэрэ манаар сугтаа һурадаг хүбүүн үнгэрбэ. Хубисхал гэжэ нэрэтэй. Гэмгүй хүбүүн даа, яһала, гансал бишыха бүдүүрхүүшэг. Теэд хайшан гэхэб, хэншье хадаа өөрөөл өөртөө бүдүүн ябаха ха юм даа. Бага тархяа дохидгүүлэжэ тэрээнтэй мэндэшэлэлдэбэб. “Юрэдөө жэгтэйл зөөри гээшэ даа, хүн гээшэ” гэжэ саашань бодолни хүнэй зосоохиин оёоргүй харанхы руу шэнгэн, булан хаяаень шэншэлнэ. “Мүнгэтэй ябахадаш аргагүйл һүрхэй нүхэд ябажа байхаш, харин хооһон болошоод гуяа альгадажа ябаа һааш, үнөөхи нүхэршни, хүхеэ һаа, танингүйгөөр үнгэршэхэ”. Энэ гүнзэгы бодолдо бүхы һанаа сэдьхэлээрээ шунашанхай, тугаархи үйлсынгөө эхэнэрнүүдыешье мартажархинхай ябажа байтарни, гэнтэ хэншьеб аалихан хойноһоом татажа, “Дэлэг” гэбэ. Залд гэшэбэб. Хэн байлтайб гэжэ эрьехэдэм, урдамни ута гэзэгэ болгожо гүрэһэн елэн хара үһэн дээрээ оройбшо малгай үмдэнхэй, үндэр нариихан басаган миһэлзэжэ байба. Өөрөөшье мэдээгүйдээ “Хурла” гэжэ һүхирбэб: “Ши иихэдээ хаанаһаа гээшэбши?”
Теэд тэрэ зуура ямар тэнэг юумэ асуужархиһанаа ойлгобоб. Хаанаһаа ерэһэниинь һуралташьегүй мэдээжэ ха юм. Абяа гарангүй байхын аргагүй, теэд юун гэлтэйб? Тархи соомни юуншье үгы, хооһон хэбэртэй. Гансал зүрхэмни мэгдүүтэйгээр сохилно. (Тээсгэнэй кроссой һүүлээр игээл иигэжэ сохилжо байгаа һэн). Теэд юун гэлтэйб, арай гэжэ:
— Хэ,.. хэзээ ерээбши? – гэжэ нэмэбэб.
Энээнээ үшөө болохотой асуудал ха гэжэ һанахадаа, зосоом нэгэ бага уужам шэнги болобо. Хурла урдаһаамни миһэрһэн зандаа зогсоно. Илангаяа нюдэниинь – ехэл мэхэтэйгээр энеэбхилнэ. “Иитэрээ бахардажа, сошоһондом энеэдэһэниинь хүрэнэ ха” гэһэн бодол намайе бүри аягүйрхүүлнэ. Юундэшьеб хуушан хара ботиинхынгаа хоншоорой хагзархайнуудые ехэл анхаралтайгаар тооложо оробоб.
— Яаһан түргөөр ябадаг хүн гээшэбши, арай голтой хүсэбэлби, — гэжэ Хурлын яаха аргагүй танил, даншье һаа намда дүтэ, түрэл хоолой шэхыем эльбэнэ: — Би энэ һүни поездһоо буугааб, угтыш гэжэ телеграмма сохихо гэһэн аад, сүлөөгүй байдаг хадашни һаатуулжархиха хүн гүб гэжэ айгаалби. Мүнөөшье ехэ яаралтай түргөөр ябажа байһыш һаатуулба гээшэ гүб даа, — гэжэ нюдөөрөө энеэнэ.
— Үгы, үгы, юун яаралтай гэжэ… Миин лэ ябаа хүм… – гээд урдаһаань хаража, баһал миһэрнэб. – Ямар юумэндэ яараха һэмбиб.
Ямаршье шалтаггүйгөөр, ехэ тэнэмһүүгээр миһэлзэнэ хаб гэжэ зосоом ороно, теэд миһэлзэнгүй байжа шаданагүйб.
— Теэд ном һударшни… – гэжэ Хурла намайе наадалан ёгтолно.
Тээсгэн хада Хурлада бараг хүн боложо “сүлөөгүйшэг байдагби даа, ном һудараа үзэхэш, угайдхадаа һаяар сессимнай” гэжэ байгаад бэшэжэрхиһэнээ һанаадхибаб. Теэд һаял бэе бэеэ ойлгосолдожо шангаар энеэлдэбэбди.
— Юун ном… хаял даа саашань, — гэжэ байн зүрхэ орожо, бинь бардамалханаб.
— Дэлэг, нэгэ бага хажуу тээшээ болохомной бэшэ гү? – гэжэ Хурла ханшыһаам дүмүүхэн татаба. Мүнөөл һая хүнүүдэй мүр дээрэ харгы хаашанхай, үйлсын тэг дунда байжа байһанаа һанажархибаб.
— Хажуушье тээшээ гаража даа, ябаял даа үйлсөөр,.. сүлөөтэй һаашни, — гэжэ би харюудаа ёгтолосогообоб.
Үйлсөөр ябажа ябахадаа: “Нёдондонойхидоо ороходоо Хурла ехэшье ондоо болоогүй ха ям” гэжэ досоогоо тэмдэглэнэб. “ Нэгэ бага ургаа байна… түлжөөшье… Харин нюдэниинь, хоолойнь — бишыхашье хубилаагүй, нөөхил зандаа”.
Хурла — сугтаа һураһан басагамни. Теэд мииншье гансал сугтаа һураһан бэшэ ааб даа – тиимэ һаань юундэ ииштэрээ сошосогоохо һэмбиб. Сэхыень хэлэбэл, тэрэ сэдьхэл зүрхэнээм һанаха байха сэсэг, һүниин зүүдэн, үдэрэйм һанаанай гансахан лэ хатан — эзэниинь юм.
Нёдондо хада арбадахиие дүүргэһээр бидэ Хурлатай харалсаагүй зомди. Тэрэмни Томскын горно институдта орожо, бинь Улаан-Үдэдөө үлэшэхэдөө, байд гээд лэ хэдэн үдэшэ һуужа, гоё- гоё шүлэг хабшабаритайгаар зохёоһон бэшэгүүдые андалдахаһаа бэшэ, аргагүй болоо һэн. Харин мүнөө энэ сугтаа, дахин зэргэлэнхэй ябанабди. Тэрэм шалгалтаяа сагһаань урид үгэжэ ерэнхэй, харин миниихи хүрэтэр үшөөл саг яһала байха даа.
Хүхихэ сэнгэхэһээ бэшэ мүнөө ямар юумэн хэрэгтэйб.
Энэ үндэр нариихан ганса бэшэ хүбүүнэй хүдэр зүрхэ хүлгүүлһэн хурса хара басаганаар зэргэлээд ябаха хубитай хадаа яһалал хүнэй хүбүүнһээ дутаагүй байнаб гэжэ һанахадаа, досоомни тэсэшэгүй баяр түрэн, тархяа үргэн татажа, омог дорюунаар хажуу тээшээ хараашалнаб.
— Мүнөөдэр театрта юум даа? – гэжэ Хурла асууна.
— Мэдэнэгүйб. Теэд харахада яаха һэм, холо бэшэ ха юм.
Афиша харабабди.
— “Моргоон абгын ааша”… Батуевай оперо… Ошохомной бэшэ гү, — гэбэ Хурла.
— Ошоё, ошоё! Найманда гү?
— Найманда… Сүлөөтэй гүбши даа, нээрээһээ… Гэнтэ үнэхөөрөө ном…
— Сүлөөтэй, сүлөөтэй! Одоол юун гэнэ гээ… гээш…гээшэбши…
Теэд би арай гэжэ дууһабаб. Магнай руум хүйтэн хүлһэн адхаршаба: юун театр гэжэ, хармаан соомни хан гэхэ хадааһаншье үгы һэмнай! Гэнтэл һанажархибаб. Яалтайб теэд ? Хаанаһаа ололтойб? Байрадаа ошожо бэдэрхэ… Зүб даа, байрадаал ошожо бэдэрхэ! Санданда байжа болохо… Тээсгэн һая гэртэһээ зуун табин түхэриг абаһан байха… Үгышье һаа, Генкэдэ… Үтэр, шамдуу, найма болошоогүйдэ…
Бодолни сахилгаан түргэн хүдэлнэ. Хурла гэнтэ шэгээ хубилшаһым обёоржорхибо хэбэртэй. Мэгдэн һагад:
— Яагаабши, Дэлэг? – гэнэ.
— Үгы, үгы, яаха һэнбиб, — гэжэ шадал соогоо даруугаар хэлэхые оролдон гүбэрнэб. – Яагаашьегүй, Хурла, биш… мартажархёоб… зургаан сагта нэгэ хүнөөр уулзаха һэм…
— Хүнөөр? Ямархан хүн хаб, хараһайб. Нилээн зохидхон хүн байгаа гээбы…
— Юрэдөө юун… юун гэнэш даа, — гэжэ энеэбхилхые оролдон амаа һориилгоноб. – Теэдшье театрта ошоходоо хубсаһаа һэлгэхэ хэрэгтэй…
— Нээрээшье… Бишье харгынгаа хубсаһаар ябажа байнаб.
— Теэд… Тиигэбэл найманда театрай хажууда уулзаял даа.
— Тиимэ ааб даа. Зай, ябыш даа, тэрэ хүншни хүлеэжэ байха, — нам тээшэ хургаа ёдогонуулан, Хурла шоглон энеэнэ. – Һүүлдэ харуулаарайш тэрэ хүүгөө.
Таагаагүй!.. Юундэшье мэгдэһыем таагаагүй!.. Мүр дээрэхи хүндэ ашаагаа хаяжархиһан мэтэ бүхы сээжээрээ агаар һоробоб. Зосоом гансата уужам боложо:
— Харуулха даа, заатагүй харуулхаб, — гэжэ харюудань шоглон хойноһоонь һүхирбэб.Хурлын тээ саашаа ошожо, үйлсын хүнүүдээр худхаралдан сасуу, хамтынгаа байра тээшэ шадал мэдүүлэн гүйжэрхибэб.
Гүйдэл дундаа гурбадахи дабхарта гарашабаб. Сандагай байдаг таһагай үүдэ тэсэжэ ядан тоншобоб. Харюугүй. Дахин бүри шангаар һагад тоншобоб. Нөөхеэрээл абяагүй. Һэмээхэн татаад үзэбэб – шэбхэгүй. Гүйжэ ороходом Сандан шэрээ дээгүүрээ алдалшанхай, хуушан хара хүүртигээрээ тархяа оройжо хушанхай, унтажа хэбтэбэ. Яаха бэлэй гэжэ һанажа байтараа, найма болотор заатагүй мүнгэ олохо ёһотойб гэжэ һанахадаа, Сандагай амгалан нойршье һахиха аргам һалажа, мүрһөөнь татажа һэжэрбэб:
— Сандан, өө Сандан!
Сандан хоёр хүлөө таашаан эжыжэ һуняагаад, хана руугаа хаража, дахин хурхиршаба.
— Сандан! Сандан!
Айхабтар дураа гутан хараал табижа, тэрэ хүүртиг дороһоо үргэһэтэй һүлэмхи үрөөһэн нюдөөрөө шагааба.
— Юун болооб?
— Сандан, хүлисэ. Биш аргаа барагдаад ябажа байнаб. Стипенди болотор нэгэ хорин табан түхэриг үгыш даа, туһала.
— Хорин табан түхэриг?! – Мүнөө Сандан жаахашье үргэһэгүй боложо сэлмэшэһэн хоёр нюдөө урдаһаам бэлтылгэн, хүүртиг дороһоо үндыбэ.
— Ямар хорин табан түхэриг? Яагааб?
— Яахань һэм даа. Урьһалыш гэнэб, стипендиин гаратар.
— Аа… – гэжэ урмаа хухаран Сандан дахин хэбтэжэ, хүүртигээрээ тархяа орёоно. – Стипендиин гараһан хойно ерээрэй, урьһалуужам, — гэжэ дахин нойрсохо зуураа гүбэрнэ.
— Тьфу!.. – гэжэ би дураа гутан нёлбобоб. — Мүнгэтэй бэшэ аад, үшөө наадасагааха сүлөөнь хаанаб.
Генкэдэ гүйжэ ошобоб- гэртээ үгы. Батада ошобоб. Тэрэ урдаһаам һуга харайн бодожо, ехэл илдам налгайханаар угтаба.
— Һуу, һуу, — гэжэ тэрэ мүрыем тоншоно. – Һайн хүн һанаагаар гэжэ шамһаа удхатай бэшэ юм аа гү? Нүхэр, нэгэ табан түхэриг урьһалалдаа.
Бата сохом наадална бэшэ, харин үнэхөөрөө эринэ гэжэ мэдэбэшье, юундэшьеб сухални хүрэжэ, ерэһэншье ушараа хэлэнгүй, һөөргөө гарашабаб.
Хайшаа ошолтойб? Бэшэ үшөө хэн мүнгэтэй байлтайб? Байза, байза… Лида… Лидада байжа магадгүй. Лидада хэзээдэшье мүнгэн байдаг. Нэгэтэ бэшэ тэрээнһээ абаһаншье байхаб. Гансал басаган хүн хадань ходол мүнгэ эрихэнь баһал нэгэ тиимэшэг байдаг даа. Теэд яахаабши даа, аргаа ядахадаш юуншье хамаагүй болодог ха ям. Лидын байдаг таһагай үүдээр басагадай шанга шангаар энеэлдэхэ, юушье арсалдаха, буляалдахань, элихэн соностоно. Һэмээхэн үүдэндэнь ошожо, аягүйрхэн, аалихан тоншобоб.
— Орогты! — гэжэ хэншьеб энеэдэһээ барижа ядан хашхарна.
Оробоб. Зургаа- долоон басагад стол дээрэ хэбтэһэн ямаршьеб ном дэбтэр тойронхой шашалдажа байһанаа, намайе харажархиһаар дахин энеэлдэжэ, дарья табилдана.
— Оо, хабар боложо, нөөхи сэхэ сэбэр Дэлэгнайшье басагадай байраар зайгуултадаг болобо бы. Али төөрижэ буруу орошоогшо? – гэжэ байгаад шууялдана.
Би бүри хэмшээрхэшэбэб. Энэ олон басагадай урда мүнгэшье эрихэнь тааруугүй, һэмээхэн Лидые газаашань дуудабаб.
— Харагтылши даа,басагад, Лидамнай хэнэй тархи эрьюулжэрхёо гээшэб! — гэлдэжэ байжа басагадай энеэлдэхэ үүдэнэй саанаһаа элихэн дуулдана.
— Лида, — гэжэ газаа гараһан хойноо ехэл уйдхартайгаар Лида тээшэ харанаб. – Шадахаар һаа, нүхэр, абарал даа, биш һалахаа байнаб. Нэгэ хорин табан түхэриг урьһалал даа, стипендиин гаратар.
— Ээ, теэд намдаш юуншье үгыл, — гэжэ урдаһаам Лида минии урда ямар нэгэн гэм хэжэрхиһэн мэтэ энеэбхилнэ. – Орой бүри нэгэшье сагаангүй болошонхой байнаб. Ехэ хэрэгтэй болоогши?
— Аргагүй… Хаанаһаа ололтойб , аа? – гэжэ дэмы гайхахадаа асуубаб.
— Мэдэнэгүй даа, – гэжэ Лида тархяа һэжэрбэ. – Мүнөөшни тон лэ стипендиин дууһажа байһан үе ха ям даа, хэндэ байха гээшэб… – тиигээд гэнтэ: “Байжа байгаарайл даа” — гэжэрхёод, Лида һөөргөө орошобо.
“Басагадһаа эрихэнь” гэжэ һанахадаа, ехэ эшэжэ: “Байг даа, Лида, байг”- гэхэ гэһэн аад үрдибэгүйб. Нэгэ хэды болоод Лида дахин гарахадаа, арба тухай шара солхообуудые һарбайжа, юундэшьеб баһа гэмтэйгээр миһэрбэ.
— Оройл энэ…
“Ямар һайн басаган даа энэ Лида” — гэжэ зосоогоо бодоноб. Үнэн зүрхэнһөө баярые хүргөөд, өөрынгөө таһалгада ерэжэ, һанаа алдан хэбтэшэбэб.
— Арбан түхэриг… Ямар юумэ арбан түхэригөөр абажархиха бши даа. Хоёр биледшни миин ядахын арбан табата байха,баһа ёһыншье тулада һаа, хэды еды конфетэ абалтай. Хорин лэ табан түхэриг һаа…
Харин часымни стрелкэ һанаа амархан найман тээшэ ехэ жүдхэнэ. Найманда дүтэлхэ бүреэ тэрэ яаран дугташана хэбэртэй. Часын тоншохо бүхэндэ зосоомни улам улам муудажа, тэсэшэгүй болоно. Хаанаһаа үшөө нэгэ арбан табан солхооб олохомни ааб гэһэн бодол тархи соогуурни хүлбэрэн амар заяа үзүүлнэгүй. Хажуугаарнь “Ямар энэ тэнэг амитанай һанаһан юумэгшаб, заатагүй хүбүүн хүн басаганда хамаг юумынь абажа үгэхэ” гэжэ ямар нэгэн басаганда бии хамаг мүнгөөрөө үмэдхэл дэгэл абажа үгэжэрхёод байһан мэтэ дурамни гутана. Мүн Хурлыешье гэмнэхэ аргаа бэдэрнэб. “Яажа нэгэ табан хоногоор хойно ерэжэ ядаа гээшэб! Ёһотойхоноор лэ панхарууташоод байһан үеые яажа һанажа олоноб даа!”
Харин стрелкэ улам- улам найманда дүтэлнэ. Часыгаа харангүй байха гэжэ оролдоноб, теэд тэсэнэгүйб. Улам- улам досоомни муудана.
“Ошохогүй байна” гэжэ гэнтэ зосоомни орошобо. “Ошохогүй. Яашха һэм, Хурлын урда иигэжэ хүхэрэнхаар… Һүүлдэ юуншье болуужан, нэгэ арга олдоно аабза”. Теэд зоболонһоо гарсалдаха иимэ арга һанаашье һаам, досоомни үлүү һайн болоногүй. Бүришье дортоходол гэнэ.
“Ямар хэрэггүй газар бэ даа, город гээшэ, — гэжэ дэлхэй дээрэ байһан юумэ нэгыеншье үлөөнгүй шахуу хараанаб. — Алхаһан лэ газарташни мүнгэн”…
Тиигээд хүдөө нютаг, бага наһанһаа хойшо үбсүүн дээгүүрнь хүльбэрһэн тала, дайдамни, игаабари наруула майла, добонууд, үетэн нүхэдни һанаандам ороно. Ямар хамаг юумэн тэндэ хуу ойлгосотой, бэлэхэн, сэдьхэлдэ урин дүтэб даа.
Тиигэжэ һанахадам хамаг энэ хэрэггүй муу юумэ хуул энэ үйлэ муута городһоо хэбэртэй болоно.
Харин хүдөөдэ ташха ондоо… Ямар зохид бэ даа хүдөөдэ!.. Һанаандам хойно хойноһоо үлхэлдэн урда тээхи һургуулиин жэлнүүд, түрүүшын дуран бэе бэеэ һэлгэнэ.
Хурла арбадахида һуража байхадамнай, үбэлэй амаралтаһаа хойшо манда ерээ юм. Тиихэдэ хоёр арбадахи класс байгаа, тэрэ нүгөө класстань һурагша һэн.
Нэгэтэ, физикын урогто, хоёр арбадахин хамтаржа аймагайнгаа центрэй радиоузел ошобобди. Харан гэһээмнай тэрэ нүгөө арбадахиимнай басагадаар нэгэ шэнэ, танигдаагүй басаган ябалсажа байба. “Энэ шэнэ ерэһэн басаган, городһоо…” гэлсэнэ. Харахадамнай, үнэхээрээшье, ехэл бараг янзатай, балай энэ тэрэ юумэ тоохошье янзагүй. Хэдыдээ танилсаа юм, тэдэ басагадаараа шаг-шууя табилдан энеэлдэнэ – хара багаһаа сугтаашье өөдөө болоһонһоо өөрэгүй.
Манай зосоо юундэшьеб шэнэ хүн танигдаагүй газартаа заатагүй номгохон, дорьбогүйшэг, үнгэрөө һаа, хүн бүхэнэй шэг шарай адуулжа ябахаар һанагдаба. Харин энэ… Городһоо ерэһэн хүн боложо, маниие, хүдөөгэйхиниие тооногүй ха- гэжэ шэбшэнэбди. Теэд “тамын амитан тамадаа жаргалтай”: Хүдөөгэйшье һаа бидэш баһал өөһэдөө хадаа бараг зон һаабзабди. Тиигээд тэрэ басагые “городойшье һаа манһаа үлүү һүрхэй юумэш үгы ааб даа” гэжэ элдэб муугынь оложо ядан, ядан шэншэлнэбди. Теэд тэрэмнай тооношьегүй, маанад тээшэ харанашьегүй. Тэрэнь хүбүүдые бүри гааруулна.
Харин үдэр, һургуулиһаа тараад гэртээ ошоходоо сугтаа шахуу ошохо болобобди: гэрнүүднай тосхоной нэгэ үзүүртэ байшоо. Би тэрээнһээ холошог ябахые оролдоноб. Харин тэрэмни арбан жэлэй танил нүхэд ябаһан мэтэ һэнгэр убайгүйгөөр намда дүтэлжэ:
— Та арбадахида һурана гүт? – гэбэ.
— Дуушье гарангүй ябахам аргагүй.
— Һурагшаб даа, — гэжэ нилээн енгүүтэйгээр харюусабаб.
— Яаһан һайм! – гэжэ тэрэ баярлана. – Номуудаа хүсэд абаагүй ерэшэһэн хүм. Хаа-яа танай номоор үзэлсэхэ байгаа һаа, болохо гүб даа?
— Болоно ааб даа.
Харин өөртөө “Харыш, яагаа шадамар юм” гэжэ сэдьхэнэб. “Мүнөө сугтаа ябахымнай харажархёо һаа хүбүүднай юун гэхэнь гээшэб”. Тиигэжэ бодоходоо эжэлүүдгүй холошог болоод ябанаб. Харин тэрэмни убайлнашьегүй.
— Гоё байна даа хүдөө нютаг. Тала, ой — зосоо уужам шэнги болоно. Илангаяа агаарынь… — гэжэ байгаад, таһалгаряагүй үгэлнэ.
Хүдөө нютагаа гоё гүүлжэрхихэдээ би бүдүүхэн баясажа, гэнтэ мэдэн гэхэдээ, ехэл зохидоор хөөрэлдэжэ ябабаб. Танилсабабди:
— Хурла.
— Дэлэг.
— Манайда ерэжэ байгаарайгты, номуудымни харахабди, — гэжэ тэрэ гэр гэртээ тараха дээрээ ехэ уриханаар уриба. Би һүүлшынхиеэ маргад гээд:
— Яаха һэм. Таашье манайда ерэжэ байгты, сугтаа урогтоошье бэлдэхэдэмнай болохо- гэбэб.
Гэртээ ерээд байхадаа “Балайшье муу басаган бэшэ ха” — гэжэ бодобоб.
Тэрэ гэһэнһээ хойшо бидэ хододоо сугтаа һургуулидаа ябадаг болоо бэлэйбди. – Түрүүшэгээ миин даа, нэгэ харгыгаар ябадаг һэн туладаа, харин һүүлшэг тээ, бинь хайшан гээл һаа, сугтаа ябахамни ааб гэжэ элдэб үнгын арга шалтаг бэдэрдэг болошобоб.
Тиигээд һүүлээрнь май, баһал иимэ, сэнхир хүхэ май. Үдэшэ. Пионернүүдэй байшанһаа нааданһаа тараад ябанабди. Сэлмэг тэнгэридэ һара яларна. Тэрэнэй мүнгэн толон доро хабтайгша энэ талын захагүй дуулимһаа дахин нойрһоо һэргэжэ байгаа байгаалиин һаял задаржа байһан сэсэг набшын хангал охито үнэр, дулаахан һэбшээндэ туугдан ерэжэ, хүнэй сэдьхэл хүлгүүлэн, зосоо ямаршьеб ойлгогдосогүй, танигдаагүй шэнэ баяр мэдэрэл түрүүлнэ.
Орой болонхой, айлай сонхонуудта гэрэл удаа дараалан унтаржа, энэ тала хээрын үбсүүн дээрэ дэлгэрэн үдэрэйнгөө үймөөн, үдэрэйнгөө ажалһаа амаран хэбтээшэ тосхон амгалан нойрто абхуулан дуугай аалихан һажана. Гансал хаа-яа эндэ-тэндэ ганса нэгэ нохойн зүүдэн соогоо ёһын тэдыдэ хусаад абахань энэ һуниин шэмээгүй дуулимда элихэн соностоно. Тиигээд баһал абяа аниргүй. Удаан удаан Хурла бидэ хоёр тэрэ һарата һүни энэ унташаһан тосхоной хооһон үйлсэнүүдээр, тала хээрын һаял сэсэглэн задаржа байгаа үбсүүн дээгүүр, энэ мүнгэн һарын мүнгэн толон соогуур шунган умбан ябаа бэлэйбди.
Һанана гүш?
Олон юумэ тухай тэрэ һүни бидэ хоёр хөөрэлдөөбди, теэд хэмнайшье эдэ зэргэлэн ябаа эдир хоёр зүрхэнэй бэе бэеын дуран тухай хэлээгүй. Теэд хэлэһэнэйшье хэрэг байгаа аал? Манай түлөө энэ һүниин дуулим сэлгеэн агаараар сээжээрээ дүүрэтэр амилан хэбтээшэ тала, һалбаран задаржа байгаа набша сэсэг, энэ залуухан һара, энэ дулаахан аляа хүхюун һэбшээн – булта- булта манда дуран тухай дуулан байгаа бэшэ һаал?
Оо, ямар гоё һэм даа, һарата тэрэ һүни шамтай энэ түрэл талаараа зэргэлэн ябахамни, Хурла!
Һанана гүш! Мартаагүй гүш?
Харин би бултынь һананаб. Хэзээдэшье би мартахагүйб.
Часымни гурбагүй наймые харуулна.
Иигээд лэ һалаа гээшэ гү? Юун гэжэ Хурла һанахань гээшэб? Теэд хайшан гэжэ урдань ошоод, мүнгэгүй байлтайб? Яаһан эшхэбтэр бэ! Яаһан тэнэг юум гээшэб, эды шэнээн найдал этигэлһээ миин лэ энээхэн хорин табан солхообой түлөө хахасаха гээшэ.
Хэншье үүдэ тоншобо.
“Хурла ёһотой…” Зүрхэмни ёг гэшэбэ. Амимни таһалдан, магнай руум хүйтэн хүлһэн адхаршаба.
— Орогты… — Хэлэхэ гэһэн үгэмни хоолойдом торолдон гаража үгэнэгүй.
Үнэхөөрөө Хурла орожо ерэбэ. Би урдаһаань харахаяа айжа улагашан, уруугаа харанаб. Хулгай хэжэ байтараа баригдашаһан хүн эгээл иимэ, намшуу түхэлтэй байдаг ёһотой.
— Хурла… Хүлисэ…
Теэд Хурла сухалдаһанайшье тэмдэггүй, нөөхеэрээл шоглоно:
— Гэртээбши? Харин биш үнөөхи хүнөөрөө ондоо тээшээ тэрьедэшоо гээшэ гү гэжэ һанаалби. – Тиигээд гарһаам татажа: Театрташье гээгдээ бэзэбди, залхуураагүй һааш, ябаял даа газаагуур, — гэнэ.
Тэрэ “тархи дээрэм тугаарай бөөгнэрэн байгаа залинта аадарай туулган хара үүлэн иимэ бэлэхэнээр, иигээд лэ сэлмэшэхэ юм һэн би” гэжэ һанахадаа зосоомни нара гарашаһандал, дахин лэ тэсэшэгүй жаргал түрэнэ.
— Ябая, — гэжэ баяртайхан зүбшөөбэб.
Үйлсөөр ябанабди. Харанхы боложо, город мянга түмэн галаа носоон яларна. Яба ябаһаар, өөһэдөөшье мэдэнгүйгөөр гэнтэ Сэлэнгын эрьедэ ерэшэһэн байбабди.
Яаһан гоё үдэшэб. Баһал тиимэ дуулим номгон , дулаахан хабарай үдэшэ. Урдамнай һарын толондо хашарһатан мүнгэтэжэ, Сэлэнгэ мүрэн талбайна. Сэлгеэхэн һэбшээн үһэн соогуур бусайдалдан, һэрюухэн амисхаалаар нюурыемнай һэбюурдэнэ. Хаанашьеб Сэлэнгэ дээрэ, харагдашагүй землечерпалка хүдэлнэ, тэрэнэй нэгэ жэгдэ дүнгинөөн энэ һүниин хүгжэм мэтэ дуулдана. Эрье шадарай галнууд Сэлэнгын мүнгэн нюруугаар зоожорхиһон алтан бахананууд шэнгеэр гонзойлдоно.
Яаһан гоёб! Теэд Хурлын ерээгүй һаа эдэ бүгэдые би зүүдэндээшье үзэхэгүй байгаа ха юмбиб. Өөрынгөөшье, Хурлыншье урда эшхэбтэр.
— Хүлисэ, Хурла, — гэжэ гүбэрнэб. Хурла юумэ дуугарбагүй. Гэнтэ гуниг гуйгаар дүүрэшэһэн нюдөө тэрэ хайшаашье холо руу шэртэнэ. Хармаанһаа хоёр билет гаргажа, удаан- удаан тэрэнээ шуулана. Саарһанай жэжэхэн шуурхайнууд һэбшээндэ үлеэгдэн, аалихан газарта унана.
Минии ошоогүй һаамни, ши өөрөө ерэхэгүй байгаа гүш? – гэжэ тэрэ байраһаа хүдэлэнгүй асууна.
— Үгы…
— Юундэ?
— Мэдэнэгүш, Хурла, биш… Биш… мүнгэгүй байгааб…
Хурла аалихан эрьежэ урдаһаам хараба. Ехэ удаан, ямаршьеб оройдоо танигдаагүй хүниие хараһан мэтэ хёрхоор анхаран харана. Гэнтэ тугаарайнь гуниг гашуудалаар дүүрэн нюдэн соо баярай ошон ялагад гэжэ, тэрэ шангаар энеэжэрхибэ:
— Ээ, Дэлэг, Дэлэг! Шимни иимэл һаа тэнэг хүн һаалши?
“Хурлын ерээгүй һаа эдэ бүгэдые би зүүдэндээшье харахагүй байгааб, -” гэжэ дахин- дахин зосоомни ороно. Тиихэдээ “үнэхөөрөөшье тэнэг гээшэ хаб” гэжэ бодоноб. Хурлын урдаһаа сэхэ хаража:
— Тэнэг, — гэбэб.
Тиигээд юундэшьеб миниишье энеэдэн хүрэжэ, хоюулан үшөө үни болотор намайгаа наадалан энеэлдээ бэлэйбди…
“Еравнинская правда”, 5 марта 1961 года.