Эсэгын нэрэ

Эсэгын нэрэ
Нэрээ хухаранхаар,
Яһаа хухара.
(Арадай үгэ)

1

     Тэрэ хүн үни хада эсэнхэй. Шабар шабхада зууража, борсойжо хаташанхай жалжагы ботинкануудынь хүлэйнь үзүүртэ шагтагалжархиһан хэдэн пүүдэй гирьнууд мэтэ хүндөөр тэрээндэ һанагдана. Холошонхой һүеынүүдынь алхам бүридэнь тэсэшэгүйгөөр хордонод. Теэд тэрэ амарнагүй. Урагшаа һалирна. Хаа яа газараар хэбтэһэн хатанхай гэшүүһэн хүл доронь буугай һүрэһэн мэтэ абяатайгаар “пяд” гэжэ хухарна. Тиихэдэнь тэрэ сошоһондоо татагад гэжэ иишэ тиишээ эрьелдэн шагнаархана. Абяа аниргүй. Гансал һүниин ой хагсуу һалхинһаа досоо жэхымээр улина, ёолоно, уйланашье хэбэртэй. Тэрэ аман соогоо уйгарлан хараал табяад, дахин лэ саашаа һалирна. Хүйтэн һалхин жэбхүүнииень ходоро үлеэжэ, яһандань хүрэтэр дагжа һүргэнэ. Бээрэшэһэн гарнуудаа байд гээд лэ амандаа абаашан, халуун амисхалаараа гэдхээнэ.
Тэрэ нэгэ хэды ябад гээд, үмхи нүүлэ һандайлан һуужа, нэгэ нэгээр бүхы хармаануудаа һуулиба. Теэд нэгэн сооньшье тамхинай үлэгдэл байбагүй. Аяар гурбадахи үдэрөө хооһон хармаануудаа һуулижа ябаһанаа гэнтэ һанажа, дороһоо абажа шуухиран һанаа алдажархиба. Тиигээд захаяа бодхоожо, хоёр гараа хамсы уруугаа улам саашань түлхин, хүдэлхэеэ болишобо. Тэрэ хүн үшөө үни удаан тиигэжэ һуугаа һэн. Сагай ябаха бүри улам бэгзыжэ, толгойнь доошоо гунхан, өөрөө һажаад һажаад абана.
Харин тойроод үнөөхил ханха зайдан хара ой хагсуу һалхинһаа уйлана, ёолоно.
Теэд тэрэнэй зосоо энэ ойһоошье ханха зайдан, энэ һүниһөөшье хүйтэн харанхы…

2

      Харанхы. Оршон тойрон хон жэн. Хаа яа һүниин энэ шэмээгүй газар дээгүүр ямар нэгэн оройтоһон тэргэ гансаардангяар торшогоноод, хоёр-гурбан нохойнуудай һөөлдэнги хоолойнуудаараа ёһын тэдыдэ һүл-һал хусалдахань соностоно. Тиигээд баһал абяагүй болошоно. Айлнуудай сонхын галнууд ганса нэгээрээ унтаржа, Булган һууриин уданшьегүй харанхытай худхалдан, хадын хормойгоор арай мэдэгдэхээр унжын бүрынэ.
Зүгөөр эдэ гэрнүүд соо зонууд унтанагүй. Дайнай эхилһэн үдэрһөө хойшо тосхоной үйлсэ хооһоржо, хүн зон үдэрэйнгөө ажал дүүргэмсээрээ гэр гэртээ хорон, керосингүй болошоһон дэнгүүдэйнгээ дэргэдэ түргэхэн сайлаад, унтаридаа оронод. Теэд хэнэйшье үргэһэн хүрэнэгүй. Хүбүүд, хүрьгэдэйнгөө хойноһоо маани уншаһан хүгшэдэй нэгэ жэгдэ уянгата аалихан гүнгинөөн сог мүшэнэй аяар баруун тээ гаратар харанхы гэрэй булангуудаар таран, хүндэ ажал, һанаа үнөөндэ хатажа эсэшэһэн үбгэд, һамгадай шэхэндэ соностоно. Иигээд лэ үдэрһөө үдэртэ ажабайдал үргэлжэлнэ. Зүгөөр үдэрһөө үдэртэ бүри һүртэй һонинууд дуулдажа, хүн бүхэн улам улам түгшүүритэ бодолнуудта эзэлэгдэнэ. Иигээд юун болохоб, хэзээ энэ бүгэдэ дууһахаб, ямар сагууд ерэхэнь бэ?
Хүн бүхэн үдэр бүхэндэ ямар нэгэн ойлгогдошогүй найдалтайгаар радио шагнана. Теэд үдэр бүхэндэ манайхинай ямар нэгэн город гү, али тосхониие орхижо сухариһыень дуулахадаа, урда үдэрэйхиһөө урмагүй боложо, эдэ бүгэдэндэ гансал радиогойнгоо гэмтэй байһан мэтэ, тэрэнээ шииганатар мушхан, абяагүй болгоно.
Колхоз соо бүһэтэй хүн үлөөгүй шахуу. Гансал гуяараа хүлөө тайруулжархиһан Бадмын Санжад фронтһоо ерэнхэй. Хэдэн нютагайхидынь алуулба гэһэн саарһанууд удаа дараалан хэдэн айлнуудые мунсадан нэрбээ.
Энэ һүни колхозой эгээл захын орбогорхон хара гэр соо хэншье үргэһэ нойроо хүрэбэгүй. Жабхандайн армида абтаһанһаа хойшо ханха зайдан болошожо, гансал ханадахи хуушан хоодигынь энэ гэр соо хооһон шэмээгүй болоһыень харуулха гэһэндэл хашартайгаар “тик-тик” тоншоно. Урдань энэ гэр соо ажабайдалай бурьялан байдаг үедэ тэрэ ходигой ябадаг үгыеньшье балай хүн анхардаггүй байгаа гээшэ ха даа. Үе үе набтархан орон дээрэ унтажа хэбтэһэн зургаа тухай наһатай хүбүүхэн үргэһэн соогоо юушьеб даа үзэнэ хэбэртэй, харахан толгойгоо дэрэ дээгүүрээ монсолзуулан, аалиханаар нойрмог соогоо дуугарна.
Янжама ушаагайнгаа амһарта, набтархан һандай дээрэ һуунхай, залиржа байһан галаа байд гээд хабшагаараа удхална. Эндэ тэндэ үлэһэн сусалнууд дээгүүр иишэ тиишээ найгалзан байһан һүлэмхи дүлэнүүд тээшэ шэртэһэн Янжамын нюдэдынь юушье обёорногүй. Тархи соонь элдэб үнгын бодолнууд үйрэжэ, ямар нэгэн түглэгэр хара юумэн сээжэ соонь багтажа ядаһан мэтэ болоно.
— Жабхандай, Жабхандай… Мүнөө хаана, юу хэжэ ябанабши? Хаанаб даа, нэгэ тээ, баһал намаяа дурдан һууна ха гү? Али магад, хээрын сагаан һалхин алуулшаһан бэе дээгүүршни уйлан хайлан хүрилнэ гү?
Иигэжэ һанахадаа үнэхөөрөө Жабхандайнгаа үхэшөөд хэбтэһые хараһан мэтэ боложо : “Үгы, үгы, нүгэл шэбэл хадаа, үхөөгүй нүхэрөө үхүүлжэ ядана гээшэ гүб”,- гэжэ мэгдэн, энэ аймшагтай бодолоо саашань туухые оролдоно. Теэд армида абтаһанһаань хойшо таба-зургаан лэ бэшэг ерээ.
Һүүлшынь бэшэг фронт мордобобди гэжэ байгаа һэн. Тэрэ гэһэнһээ хойшо гурбан һараһаа үлэжэ байна, теэд мүнөө болотор ямаршье абяан гэжэ үгыл аад, үгы.
“Хаанабши мүнөө, нүхэрни? Гурбаханшье үгөөр тэмдэг бэшэжэ табихаяа яанабши?”
Үе үе болоод лэ намарай хагсуу ольбон һалхинай гэрэй оройн дараанса даржагануулхадань, Янжама унтаһанаа һэриһэн мэтэ, гэнтэ сошон залд гэжэ, юундэшьеб мэгдүүтэйгээр гэр соогуураа хараашална. Теэд һалхин намдан, дахин лэ хон жэн болоно. Ганса ушаагай амһарһаа тудаһан өөрэйнь һүүдэр ямар нэгэн һүрөөтэ амитанай абяагүй, һэмээхэнээр маряан гэтэжэ байһан мэтэ, ара талынь ханада аягүйгөөр барбайна.
Аалиханаар һанаа алдажа, һууриһаа бодоод, Янжама хүбүүнэйнгээ хажууда ошожо һууба. Һэмбэгэрхэн толгойень дүмүүхэнээр эльбэжэ, һүүлээрнь халуухан магнайдань уралаа хүргэн үндэбэ. Доошоо һолжоршоһон хушалтыень заһаад, маряатай сагаахан шарайень үни удаан өөгшөөн шэртэнэ: “Яаһаншье баабайдаал адли гээшэбши даа, хүбүүхэмни, теэд хөөрхымни, мүнөө юушье мэдэнэгүй, эжыдэмни ямар хүндэб гэжэшье ойлгоногүйлши даа. Эдеэлжэ садаад лэ, үхибүүдээр наадажа, сагаа үнгэрөөл һаа, бэшэ юуншье шамда хэрэггүй”.
Тиигээд мүрэ дээрэһээ элэжэ нимгэршэһэн хуушан самсаханиинь харахадаа: “Бараг даа, хүбүүхэмни, дайн дүүрэхэ, эсэгэмнай бусахал байха. Үшөө ямарханшье самса үмдэжэ үрдихэ байхабди даа”,- гэжэ хүбүүнтэеэ хөөрэлдэһэн мэтэ болоно.
Тиихэдэнь ямар нэгэн баярта зүүдэн мэтэ дэгдэшэһэн амгалан ажабайдалынь һанаандань ороно. Эдэ бодолнуудтаа бүүбэйлүүлэн, бүхэли үдэртөө мэшээгтэй орооһо зөөжэ эсэшэһэн Янжама һажажа эхилнэ.
Хэды соошье иигэжэ һууһанаа мэдэнэгүй. Гэнтэл үргэһэн соогуураа: “Хүн үүдэ тоншоболтой”,- гэжэ бүүр түүр һанахадаа, һэришэбэ. Тиигээд һуга харайн бодомсоороо, гэнтэ зуг татан зогсожо, юундэшьеб шагнаархаба.
Галынь унтаржа, мүнөө гэр соонь бүри хүрэхэ зүхэ, бүрэнхы болошонхой. Газаа һалхин, хэбэрынь, улам шангаданхай, хаанаһаашьеб уйлан ерээд, гэр бараа дайран, баһал хайшаашьеб, харанхы хуудам тала уруу уйлаһаар саашална. Һалхинай хүүеэн соогуур хэнэйшьеб дүмүүхэнээр, халажа ядаһаншуугаар үүдэ тоншохонь дахин дуулдаба. Теэд хэн энэ һүни болошоһон хойно ерэхэ ёһотой юм? Үбгэгүй һамган гансаараа байна гэжэ тоомгүй нэгэн баһажашье болохо гэжэ һанабашье, үүдэндөө ошожо:
— Хэмши?- гэжэ асууба.
Хэншьеб үүдэнэй саана һүлэмхеэр ханяагаад, һүүлээрнь һөөлдэнги бүдэхир хоолойгоор:
— Билби даа… Янжама, нээгыш даа,- гэбэ.
— Хэн бэ?
— Билдеэ, биб, танинагүй аалши?
Үнэхөөрөөшье энэ һөөлдэнги бүдэхир хоолой Янжамада юундэшьеб танил, танил саанаа бүри һайн танил мэтэ һанагдаба. Тиибэшье, хэншье байһыень Янжама таажа, һанажа шадабагүй.
Зүгөөр шэбхээ нээбэ.
Үүдэн нээгдээд, хуушан солдат жэбхүүнтэй, һахал һамбайдаа дарагдашаһан хүн орожо, үүдээ шэбхэдээд, Янжама тээшэ харахадаа… Жабхандайнь байжа байба.
— Һайн байнагши, Янжама,- гэхэдээ, даараһанһаа юм гү, али сэдьхэлээ хүдэлһэнһөө гү, хоолойнь бага үлэ мэдэг шэшэргэнээдхинэ. Тиигээд: — Хүлеэгээгүй байгаа гүш,- гэжэ гэмтэй хүн мэтэ амаа һорилгон миһэд гэбэ.
Янжама түрүүшээр бахардаһандаа юуншье гэхэеэ ойлгожо ядан зогсошобо. Тиигээд гэнтэ юундэшьеб Бадмын Санжад һанаандань орожо, ехэ мэгдүүтэйгээр Жабхандайгаа шэншэлээдхинэ: “Бурхаан даа, бүтэн лэ! Амиды… амиды!..”
Тиигээд энэ хэдэн олон һүрөөтэ һүнинүүдээнь айһан, гайхаһаниинь гансата дэгдэжэ, досоонь хооһоршоһондонь, Янжама тэсэжэ ядан уйлашаба. “Бүтэн даа, бүтэн, амиды”. Мүнөө хооһоршоһон зосоонь улам улам бүри ехэ баяр, жаргал билтаржа эхилнэ. Тиигэхэ буринь Янжама бэеэ барижа шадангүй уйлана.
— Зай, һайнууд байна гүт даа? – гэжэ нэгэ хэды болоод Жабхандай Янжамынгаа уйлаае таһалба. Янжама гэнтэ мэдээ ороһондол боложо, уйлахаяа болижо: нёлбоһоор дүүрэн нюдэеэ аршажа байгаад:
Бидэ яашаха һэнбибди даа, һайнууд байгаа бэзэбди даа, харин шимнайл бүтэн ерээ хадаа… Шимнайл…- гэжэ Жабхандай уруугаа харан харан миһэрнэ. – Зай, хубсаһаа тайлыш даа, дулаасыш. Үгы, галаа түлихэгүй юугээ хэжэ байна гээшэбиб, дэнгээ носооёл, юун баалаа гэжэ харанхыгаар байна гээшэбибди,- гэжэ байгаад Янжама хүлгэнэ.
— Байг даа, Янжама, дэншье носоогоод яахабибди даа, юугээ хаража ядахамнай һэм…
Янжама халта гайхан алдад гэбэшье, балай энэ үедэ гайхажа һууха сүлөөгүй:
— Зай, тиигээ һаа, галаа түлиһүүб, даарашоо хэбэртэйш, дулаасал даа,- гэжэ ушаагайнгаа амһарта ошоод, зомгооһо шулажа эхилнэ.
Жабхандай хубсаһаа тайлаад, столой хажууда һандали дээрэ ошожо һууба. Юумэншье балай дуугарнагүй. Тээ нэгэ хэды болоод:
Янжама, тамхинай зүйл гэхээр юумэ энээ уруушни үгы гү даа, жаашье һаа,- гэбэ.
— Үгыл, шинии ябаһанһаа хойшо юу хээнэй үлэһые эндэхи һамгад татажа, үни заяанда дууһаа ааб даа. Байзал даа, би Жамбалайда гүйжэ ошоод ерэһүү. Ногоон набшаһан байһан байха.
— Үгы, үгы, байг. Би миин лэ, юрэ…
Янжама галаа түлижэ, сай табижархёод, Жабхандайнгаа хажууда ерэжэ һуунтараа.
— Үгы, яажаш байна гээшэбиб даа, хүл мүрөө алдашабалби,- гэжэ үбгэнэйнгөө урдаһаа зэмэтэйгээр миһэрэн, хүбүүнэйнгээ унтари тээшэ даб гэбэ. – Балжанаа һэрюулхэеэ орой таһа мартажархёолби.
— Байг даа, Янжама, боли,- гэжэ Жабхандай гэнтэ сошоһон шарай үзүүлэн, һамганайнгаа гарһаань татажа байлгаба. – Унтаг даа мүнөө, һүүлдэ һэрихэдэнь харалсана бэзэбди,- гэжэ аалихан нэмэбэ.
“Энэ ехэ аюулһаа гаралсажа ерээд, нэн түрүүн ганса хүбүүгээ харахамни гэхэгүй юумэ һаабы. Анхан хада Балжамнил гэжэ унаагүй ябадаг һэмнай,- гэжэ Янжама зосоогоо бүтүүхэн гайхаад абаба. – Энэ ехэ аюул үхэл соогуур ябаад ерэхэдээ, хүн гээшэ ехэл ондоо болошодог юм гээшэ ха даа”.
Сайшье уужа һуухадаа Жабхандай юумэ хэлэнэгүй, үгэ дуугүйл хилээмэ үмхэнэ. Янжама үбгэнэйнгөө зүдэршэһэн шарайе алдангүй шэртэнэ. “Юу хээл, хөөрхы, үзөө хадаа. Яатараа зүдэршоо гээшэб даа”,- гэһэн бодол зосоонь ороно. Жабхандай юумэ дуугарнагүй, үнгэрхэдөө һамганайнгаа хажуудань зэргэлжэ һууһыень мартажархиһан шэнги.
Янжама тээ уушхаржа, зүрхэнэйнгөө дорошог ороһон хойно:
-Табилгаар ерээ гүш, иихэдээ; Жабхандай, удаан болохо гүш?- гэжэ асууба.
Жабхандай эдихэ юумэеэ гансата орхёод, һамганайнгаа урдаһаа удаан хаража һууба. Юун байгааб даа. Жабхандайн энэ хараса соо: гэм зэмыень хүлисэхые гү, али хайра абарал гуйлга гү – Янжама хаража, обёоржо шадаагүй; гэр соонь харанхы байгаа. Һүүлээрнь Жабхандай хүсэд уугдаагүй аягатай сайгаа хажуу тээшэнь түлхеэд, нэгэ хэһэг уруугаа хаража һууба. Янжамын шэхэн үбгэнэйнгөө хэлэһэн:
-Тэрьелээб бишни, Янжама…- гээшыень арайл гэжэ ойлгобо.
Эды үни, эды олон харанхы һүнинүүдые хүлеэлгэһэн Жабхандайнь орожо ерэ ерэһээр, Янжамаяа гэнтэ мунсадажархиһан шэнги болобо.

3

        Нэгэ үдэр… хоёр үдэр… гурбан үдэр… табадахинь, долоодохинь… Шэб харанхы. Хүйтэн, шиигтэй. Долоодохи үдэрөө Жабхандай гэрэйнгээ подпооли соо һууна. Заримдаа энэ нүхэниинь Жабхандайда хүүрэй нүхэн мэтээр һанагдана. Тиихэдэнь, тэрэнэй досоо дагжа һүрэжэ, юундэшьеб ехэ аягүй болоно. Хаа яа хажуугаарнь үлэнхэ хулганаануудай бархиралдахада, үнгэрхэдөө Жабхандайда аятай шэнги һанагдана: юуншье һаа, амиды ха юм даа.
Хамаг ажабайдал дээгүүрнь, шала дээгүүр, газар дээгүүр Жабхандайе дайрангүй, Жабхандайгүйгөөр үнгэрнэ.
Үглөөгүүр, бүри хара эртэ, гэгээ оролгоноор, тархи дээрэнь шэрээ хахинаад, хүнэй ябаха дуулдажа, тэрэ урдуур ошожо, зомгоол зулахыень Жабхандай дууладаг. Тиихэдээ энэ Янжама бодоод, галаа түлибэ ха юм гэжэ тухайлна. Тиигээд нэгэ хэды соо баһал аниргүй. Һүүлээрнь түргэ түргэн сай һорохо дуулдаад, үүдэн түрд гэжэ, баһал гэр соонь хон жэн болошоно. Иихэдээ Янжамань сайлаад, ажалдаа гараа гээшэ.
Нилээн үни болоһон хойно баһа дахин шэрээ хахинажа, үшөө үргэһэтэй абяан: “Эжы!” – гэжэ ооглоно. Тиигээд хэнэйшье харюусахагүй хада абяагүй боложо, шэрээһээ буугаад, юушьеб даа бэдэрнэ, нюсэгэн хүлөөрөө иишэ тиишээ гүйсэгөөнэ. Мүнөө Жабхандай Балжамни һэрибэ ха юм гэжэ бодоно.
О, ямараар мүнөө Жабхандайда дээшээ гүйжэ гараад, Балжанаа тэбэрихэ, бажууха, балбаха, булсагар улаахан хасарнуудынь таалаха дураниинь хүрэнэб даа! Теэд тиигэхэ аргагүй. Балжаниинь эсэгынгээ хаанашьехые мүнөө мэдэхэ ёһогүй…
Эжынгээ орхиһон юумэ эдеэд, Балжан гаража зайшадаг. Тиихэдэнь Жабхандай бүхэли үдэр гансаараа хооһон харанхы нүхэн соогоо үлэдэг. Харин ходошье Балжан зайжа ябашадаггүй, заримдаа үетэн нүхэдөө дахуулжа гэртээ ерээд, бүхэли үдэртөө гэр соогуурхияа урбуулжа, онгиргожо үнжэдэг. Тиихэдэнь Жабхандайда һураггүй хүнгэн: хажуудань хэншьеб бии ха юм. Үхибүүдэй өөһэд хоорондоо наншалдаха, шалилдахые шагнажа һамаардаг, нүхэндэшье һуужа байһанаа мартан алдадаг. Теэд заримдаа үхибүүдэй тэдэ шашалдаанһаа үбшэнтэйшье, эшхэбтэршье болодог.
Мүнөөшье үдэр Балжан баһал үетэнөө гэртээ суглуулжа наадаба. Шагнахада һуури һандайнуудые ябталжа, дабхасуулжа наадана хэбэртэй. Хаа яа тэдэнээ шала дээгүүр түршэгэнэсэ шэрэжэ, машинашье болгоно хэбэртэй. Шууялдана, энеэлдэнэ.
Үүдэн түрд гэжэ, хэншьеб ороно хэбэртэй. Тэдэнэй үеын үхибүүн гээшэ ха, нариихан хоолойгоор:
— Базар, шамайе эжышни ерэ гэнэ,- гэбэ.
Базарайнгаа гаража ошоһон хойно, мүн лэ тэрэ хоолойнь үлөөшэдтэнь аалихан шэбэнэбэ:
— Базарай баабайнь алуулшоо гэнэ, тугаар һая саарһан ерээ. Эжынь орилхо гээшэнь…
Жабхандай Базарай баабай гээшэнь Янжамын нагаса Галдан гээшэ ха гэжэ тухайлба.
Үхибүүд гансата абяагүй болошобо. Тээ нэгэ хэды болоод:
— Минии баабайһаа бэшэг үнинэй ерэнэгүй, эжымни баһал ходо уйлана,- гэжэ нэгэниинь ехэ хүн шэнгеэр һанаа алдаба.
— Миниишье баабайһаа баһа,- гэжэ хоёрдохинь һанаа алдаба.
Жабхандай Балжанайнгаа хоолой таниба.
— Минии баабай орден абааб гэжэ бэшээ,- гэжэ гурбадахинь һайрхана. – Дүрэеэ баһа эльгээлсээ: нагаан зүүнхэй, һэлмэтэй…
— Худалаар,- гэжэ баһа нэгэниинь үнэншэжэ ядангяаршье һаа, атаархангяар хэлэнэ.
— Һэ, миниишье баабай баһа нагаантайл даа,- гэжэ Балжан тэсэбэгүй хэбэртэй. – Нагааншье байгаал ааб даа, минии баабай бүри пүүшхээр буудадаг. Нэгэл буудахадань арбаад, зуугаад немецүүд тарайшаха.
Тиигээд бүри саашань дашууран “абяанайнь шанга гээшэнь, гансата дүлииршэхэш” гэжэ байгаад, өөрөө хараһан мэтэ бардамаар хөөрэнэ. Тугаархи үнэншэжэ ядадаг нэгэниинь мүнөө бүришье үнэншэбэгүй хэбэртэй:
— Худалаар бү хэлэ, Балжан, тугаар һая баабайһаам бэшэг ерэнэгүй гээ бэшэ һэн гүш?- гэбэ.
— Яагаа һөөл юмши, намда эжымни хэлээ һэн,- гэжэ Балжан тэрэ хүбүүгээ урдаа оруулнагүй.Тэрэшье хүбүүниинь эжынь лэ хэлээ һаа, яахыншье аргагүй зүб ааб даа гэһэншуу, бэшэ Балжантай арсалдабагүй. Харин хэршье ухаа ороогүй үхибүүд байгаал ааб даа гэжэ Жабхандай һанабашье, юундэшьеб досоогоо ехэ аягүй болобо.
Үни туя болоһон хойно, һүни оруулан һагад, Янжама ерэбэ хэбэртэй. Галаа түлинэ, сайгаа табина гү даа – горшоог, тогоогоо хонгиргоно. Тиигээд орон дээрээ ерэжэ һууба хэбэртэй. Һугшарна ха: нагаса ахынгаа алуулһые мэдээл хаш. Тэрэ тугаархи хүбүүнэй хэлэгшэ үнэн байба ха юм. Жабхандай һэр-мэр болошоод, шагнаархан һууна. Эжынгээ хажууда Балжан ошожо, эрхэлхэшуу һанаатай:
Эжы, өө эжы, баабаймнай нээрээһээ пүүшхээр буудадаг гүб даа, а-һаа! – гэжэ нашан болоно янзатай.
Хашартай!..
Иимэ харюу хүлеэгээгүй Балжан залд гэжэ, гомдоһондоо:
Ши өөрөө тиигэжэ байжа хөөрэгшэ бэшэ һэн гүш,- гэжэ байжа уйлаганаба.
Хашартай гэхые дууланагүй гүш, саашаа боло!
Балжанай урманиинь огтолон хухаржа, абяагүй болошобо. Һамганайнь үгэнүүд Жабхандайн зүрхэ ехэл үбшэнтэйгөөр хадхаба. Һүни Янжамынгаа подпоолёо нээжэ, эдихэ юумэ үгэхэдэнь, Жабхандай тэрэниинь абангүй, өөрөө дээшээ гараба. Дэнгээ унтараагаад, нэгэ хэды хоюулан зэргэлээд һуубад.
Янжама,- гэбэ һүүлээрнь Жабхандай. – Хэды болотор шиниингээ арай гэжэ олоһон эдихэ юумэн дээрэ һуухабиб даа. Иигээд нэгэ тээшээ ябажа, аргаа бэдэрхэ болоо хаб даа. Үбэлэймни хубсаһанай байгаа һаа, гаргаха болоо гээшэ гүш?
— Хайшаа ошохо хүмши?- гэбэ Янжама.
Зүгөөр: “Байгыш даа, Жабхандай, хайрлыш даа”,- гэбэгүй.
Али нэгэ аргаа олоно бэзэб даа…
Һайса сайлаад, дулаан хубсаһаа үмдөөд, гараха дээрээ Жабхандай унтажа хэбтэһэн Балжанайнгаа хажууда ошожо, үни удаан зогсобо. Магнайханииень үндөөд үзэхэ гэһэн аад, зүрхэлбэгүй: гэнтэ һэришоо һаань, яалтайб? Нюдэнэйнь шэгшэгһээ нэгэ монсогор дуһал гаража, хасар уруунь гоожобо.
— Зай, баяртай, Янжама, амиды үлэбэл, хэзээ нэгэтэ уулзана бэзэбди. Хүбүүгээл һайн хүн болгожо үзөөрэй даа,- гээд, үүдэн тээшэ шэглэһэн аад, зуг татан эрьебэ.

— Нам тухай Балжандаа хөөрэһэнэйшни хэрэггүй ааб даа, — гэжэ гүбэд гэбэ.
Янжама харюусабагүй.
Үүдээ хаагаад, хайшаашье шэглэхэ мүрөө ойлгожо ядан зогсобо. Тойроод шэб балай харанхы. “Намар лэ болоо байна даа,- гэжэ зосоогоо шэбэнэбэ. – Дан лэ һаа хүйтэн амисхаалтай”.
Янжама үдээ шэбхэдэжэрхибэ хэбэртэй.
Хайшаашье һаань, мүнөө энэ һүни заатагүй ябаха болоһоноо Жабхандай шэбхын ханхинахада ойлгожорхибо.

4

      Үндэр нарһадай орой һалхинһаа гүрбэнэ. Ой модоной сухалтай шэрүүнээр хүүехэдэнь, Жабхандайн зосоо уйтаран, өөрөө өөртөө ямаршьеб даа, дан лэ һаа бишыхан, дорьбогүй, доройгоор һанагдана. Хаа яа модоной забһараар харахада, аяар тэрэ тэнгэриин сэгээн хүхэ энгэртэ эжэлһээ таһарһан үүлэхэн һалхинда туулган, үрзышэтэрөө шамдана.
Жабхандайн Янжаматаяа уулзаһанһаа хойшо һайсахан саг үнгэрбэ. Хээрэ, ой соо, хагсуу һүнинүүд, бүрхэг бараан гү, үгышье һаа, ялбагар сэлгеэн, шэмэрүүн һалхитай үдэрнүүдээр һэлгэгдэнэ. Иигээд үбэл болохонь, теэд яалтайб, юу хэлтэйб? Энэ асуудал үдэр ерэхэ бүри Жабхандайн бодолые улам улам гүнзэгыгөөр эзэлэн, һанаа сэдьхэлыень амаруулнагүй. “Дулаан байра, эдихэ хоол бэдэрхэ хэрэгтэй. Теэд хайшан гэжэ бэлдэхэб, хэнһээ, хаанаһаа бүхэли үбэлэй эдихэ юумэ ололтойб. Зун һаань үшөө өөрэгүй, иигэн тиигэн гарасалдаха һэн. Харин мүнөө хагсуу хүйтэн намар тулажа ерэшэнхэй…”
“Ядаха сагай болоо һаа, энэ тээсгэн Булагай адагай колхозһоо хулууһан гүүгээ алажа эдихэ болоно аабзаб. Теэд саашань яахабиб…”
Хайшаншье гэжэ эрьюулээд бодоходонь, энэл хүрөөд бодолынь таһалдана. Дэмы гайхахадаа, Жабхандай хуушан орбонгой дэргэдэ гэшүүһэ мүшэр суглуулжа бариһан отогойнгоо хажууда түүдэг табижа, удаань тамхи орёогоод, түгэсэг һандайлба.
Хэхэ ажалгүйһөө хада хаялангай оройгоор зайжа ябахадаа, хаа яа колхозойнгоо ажабайдал хүлгайгаар һонирхон харагша һэн. Мүнөө колхозынь орооһо таряагаа һаял сэбэрлэжэ, тушаажа дүүргэжэ байна. Колхозойнь бүһэтэй хүдэлмэришэдһөө хэншье үлөөгүй гээшэ ха даа. Хаанашье хара – хуу һамгад, үлбэр тулюур үбгэд, хүгшэд, үхибүүд.
Дайнай урда энэ Халзанай ташаланда газар хахалдагынь ямаршьеб даа гайхамшаг һайхан, бусалтагүй зүүдэн мэтэ һанагдана. Тээ тэрэ жалгын станай хойто бүлэнсэг соо Янжамадаа түрүү- шынхиеэ дурлаһан тухайгаа хэлээ бэлэй. Ямар тэрэнь үни хада болоһон шэнги һанагданаб даа. Али нээрээшье үни болошоо гээшэ гү? Тиигээд хайшан гэжэ Янжаматаяа мүнөө хахасаһанаа һанахадань, зосоонь бүришье муу болон уйтарна.
“Иигээд лэ энэ ойн оёорто, хэндэшье хэрэггүй, зольбо нохой шэнги хосорхо гээшэ гүб? Хэншье мэдэхэгүй, үхэһэншье бэемни хадагалагдаагүй, хирээ шононуудта химэлүүлжэ дууһахал. Гансахан түрэһэн хүбүүмнишье эсэгынгээ нэрэһээ эшэжэ, ямар нэгэн хүн эсэгымни нэрэ дурдажархина аа гү гэжэ далдиржа ябаха.
— Хэнэй хүбүүмши? — гэхэ.
— Жабхандайн.
— Ямар, хэн Жабхандайн? Аа, үнөөхи тэрэ бодхуултажа, ойдо үхөөшэ Жабхандайн гү? – гэхэл даа заатагүй…
Ай даа, Жабхандай, Жабхандай, ямар ябаһан аад, ямар болошоод һууна гээшэбши даа мүнөө. Хайшан гэлтэйб, яалтайб?..”
Тиигэһээр байтар һалхин намдажа, тэнгэри сайбар сэгээн үүлээр татагдан, оршон тойронхи байгаали абяагүй һүүдынэ. Мододшье һаа хүрэтэрөө юушьеб хүлеэшэнхэй, һэрмылдэн, анир шэмээгүй зогсонод. Уданшьегүй арбагар сагаан саһаханууд хуйлан, хөөрсэгэнэн абаахайлжа эхилнэ.
Түрүүшын саһан… Эгээл энэ хаһада Жабхандай Янжамынгаа нагаса Галдантай хамтаран түрүүшын хирмагай агнуурида гэжэ яатараа бэлдэдэг гээшэгшэ һэм… Түрүүшын тунгалаг, сарюухан, бузарлагдаагүй саһан!
Теэд Жабхандай юушье харанагүй, юушье обёорногүй. Тэрэ өөрынгөө эдэ бодолнуудһаа һалан, энэ нэрбэгэр хара ойн оёорто гансаараа үлэшэхэһөө айһан мэтэ, хүдэлэнгүй һуужал һуугаа бэлэй.

5

     Жабхандайтаяа хахасаһаар һара үлүүтэй болоод байхадаа, Янжама хүршэ һамгадһаа:
— Ямаршьеб, нэгэ энэ багай хүн гэнэ гү, сэрэгһээ тэрьедэһэн, бодхуултаһан юм гү, аймагай зургаанда бэеэ тушаагаа гэлсэнэ һэн. Үсэгэлдэр баруулжань абаашаа юм ха,- гэһэн мухар һохор, эхи захагүй һониниие дуулаба.
Үшөө нэгэ һара үлүүтэй болоод байхада, Сомоной зүблэлдэ: “Гэндэнэй Жабхандай Эсэгэ ороноо хамгаалан, баатарай үхэлөөр нүгшэбэ”,- гэһэн саарһан ерэбэ.
Энэ һүни, урданайхиһаа орой хүдэлмэриһөө ерээшье һаа, Янжама хүбүүгээ тэбэрин хажуудаа һуулгажа, эсэгэ тухайнь ехэ удаан хөөрэбэ. “Эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябахаар болоорой даа, хүүгэмни,”- гээд, эжынгээ уйлашахада, Балжан, бүдүүн хүн мэтээр нюдэнэйнь нёлбоһо аршан: “Бү орилыш даа”,- гэжэ аргадаба.
… Энэ һүни колхозой захын орбогорхон гэрэй бишыхан сонхо хамаг амитанай хэдэн заяанда унтаашье һаань, үшөө үни удаан ялайһан зандаа байгаа һэн.

Ким Цыденов. Һарата һүнинүүд. Рассказууд. Буряалай номой хэблэл. Улан-Удэ.1961