1 һуури Эгэтын Адагай багшын ажалай ветеран Бутидма Цыбикжаповна Доржиева илажа гараа.
ХҮН ГЭЭШЭ — ЭРДЭНИ
Ким Шогдопович Цыденов “Эрдэни элэхэ бүреэ үнгэ орохо” гэһэн арадай үгөөр поэмынгөө гол удха тобшохоноор ойлгуулна. Хүн эхын хэбэлдэ, эрдэни далайн оёорто болбосордогшыһаа нэгэл адли удха шанартай. Хэр угһаа арад зон үнтэй сэнтэй ажамидаралайнгаа зүйлнүүдые шэдитэ Эрдэни шулуунтай сасуулан жэшээдэг байһан.
Бурхан эрдэни, ном эрдэни, хубараг эрдэни гээд Бурхадтаа зальбарнабди. Холо дайдые гаталадаг моирн эрдэни, хуурай газарые үтэгжүүлдэг хонин эрдэни, хари зониие холбодог басаган эрдэни гээд ажабайдалаа магтан үреэдэг заншалтайбди.
Хүн гээшэ – эрдэни, хүнэй ухаан оёоргүйдаа, гүнзэгы гээд, океан – газар дэлхэйн уураг тархи, ухаан бодол, уг гарбалаймнай эхин гэһэн ойлгосо болоно.
Юртэмсэ дэлхэйшье, хүнэй бэеэшье хадаа газар, уһан, гал, агаар гэһэн бодосуудһаа бүридэдэг. Хүнэй уураг тархи – 90% хуби, шуһан – 81%, мяхан -75%, эльгэн – 70% хуби уһанһаа бүридэдэг. Уһан хүнэй ухаан бодол шагнадаг, хадагалдаг, дамжуулдаг шанартай.
Океан бүхыдэлхэйн арад зоной уг гарбалай мэдээсэлэй суглуулбари.Энэ дундаршагүй, тооложо барашагүй, заха хизааргүй, хэмжүүргүй баялигһаань хүртэлсэнхэй, арбижан, хүгжэн, ухаан бодолоо һорин ябадаг хүн түрэлтэн болонобди.
Хүн бүхэнэй хүсэл – жаргал гэхэдэ, хүсэлһэн хэрэгээ хүн бүхэнэй эсэстэнь хүргэжэ шадаха орёо хүндэ, олон тоото бэрхэшээлнүүд тудадаг гээд ойлгонобди.
“Хамаг олзо – илалтань
Харгы дээрэнь
Халбайн урдань хэбтээгүйл,
Тэрэнэй түлөө
Тэмсэлээ эхилээ түрэхэһөө”
– гээд автор тэмсэл – ажабайдалай жама ёһо, үнгэтэ юртэмсын шарай – сагаан, хара хоёр гэжэ мэдүүлнэ.
Оршолон дэлхэйн шанар – зоболон. Зоболон шалтагаантай (бахаа ханан сэнгэхэ, баяжаха, засаг бариха гэхэ мэтэ эрмэлзэлнүүд). Тэрэ зоболонгые зайсуулжа болохо. Тиихын тула абьяас хорхойгоо дараха хэрэгтэй. Зоболонгые гүйсэд гаталха зам бии гээд Бурхан багша “Дүрбэн Үнэн” гэһэн һургаалдаа хэлэһэн.
“Харин хүнэй
Хатуу сэдьхэл – бүргэдшүүл.
Хүнэй һанаан
Хүнэй ухаан – бүхөөгүйл!”
Ухаан бодол хүнэй бэеын шанар, хэмжүүрһээнь, харин сэдьхэл бэегүй гэгээн мэдэсэ, орон дэлхээтэй, огторгойн бурхадтай холбоотой долгин.
“Огсом долгёор
Океан далай һэреэд,
Хаалта, боолто
Хабшал, тулга һэтэ нэшэн
Дуулим дайдаар
Дүүрэн үерөөр эбхэрээ.”
Колумб, Уайт, Маркс,.. Удамбра гээд олон даа түмэн арадайм орьёл өөдэ дабшаһан бүргэдүүд, оюун бодолой дээжэнэр. Угсаата хүнэй ухаан түмэн зоной түүхэ хии талаар ошодоггүйл, оёоргүй океанай шэмэг болон үлэдэглэ.
“Далай, далай!
Даяан мүнхэ ажабайдалай
Далбага доро гаталха – Зай!”
Оршолонгой зоболон, гай тодхор, аюул осол, хойтын зам гаталжа шадахаб гэһэн найдал, ехэ шанга хүсэн, тулга бии гээд Ким Шогдопович мэдэрэн,
“Тэрэнэй саада эрьедэ
Тэмсэл соогуур һэжэгдэн
Тэнхээтэйлһаа хүрэлгэн”
гээд ойлгоно.
Тэнхээн – хүнэй доторой мэдэрэл. Жаргаха – зобохо, һайжарха – муудаха, түрэхэ – үхэхэ, дээшэлхэ – доошолхо имагтал лама, Гурбан Эрдэни айладаха гэжэ үнэн шанга зоригоор этигэхэ хэрэгтэй. Хүн бүхэн һэжэгээр үбдэдэг, һүзэгөөр эдгэдэг гэһэн үгэ хии хооһон, мухар һүзэг гэжэ бодожо болохогүй. Үнэн сэдьхэлээр һүзэг түрүүлбэл, шулуушье бурхан болгохо увидас (хүсэн) хүнэй сэдьхэл зүрхэндэ оршодог гээд хэлэгдэһэн байдаг.
“Шэнээ шадалаа барагдаа
Сэхэрээ сусаа сүхэрөө,
Элжэгэн хонгор нүгөөдүүл
Эбсэшэгүй этигэл ядаа.”
– гэһэн мүрнүүд орёо хүндэ ажамидаралай байдал гэршэлнэ.Этигэл найдабаряа алдаһан хөөрхы эдээнэр энэрилтэ богдо лама багшанартай ушаржа, гэгээрхэ хуби юрөөл олохонь болтогой!
Харин хүнэй эрхим, эрдэм бэлигтэй, буряад арадай хүбүүдэй дунда ябаһан ламанар юунэй тулада
“Шоро жадаар
Шобто һэтэ хадхуулааб?
Шорон соошье хаюулан,
Хүнэй дайсад гүүлэн,
Хүл гараа тушуулан
Хуурмаг дорой
Хардалгаһаа зобооб?”
Тиигэбэшье тэдэ
“Тэмсэл соогуур хатуужан
Энэ дэлхэйн
Эсэһэн сусаһан зонуудай
Эльгэ зүрхэн.”
Этигэл болон дахинаа сохилоо гээд автор шажан мүргэлэй тэхэрин һөөргөө бусаһые тэмдэглээ гээд һанахаар.
К.Ш.Цыденовэй нэгэ наһан Совет гүрэнэй хүгжэн мандаһан үедэ тудаа.
“Эндэ манай
Эрхэ сүлөө жаргалнай,
Эндэ манай
Эрьехэ нарата хубимнай.
Бүмбэрсэг дэлхэйн
Бодото эзэд болообди”,
— гэһэн уряал доро алхалаашьеһаа
“Ушарха тэрэ эрьедээ
Уршаггүйхэн хүрэхэеэ
Эгээн түрүүн далбагаа
Эндүүрэлгүйгөөр барилтайл”,
— гээд эртээнһээ гурбан эрдэнидэ хандажа,гуйжа, холбоо байгуулха шухала гэһэн ойлгосодо асарна.
“Оршолон мүнхэ буса юм
Олдохоёо бэрхэ хүмүүн бии
Ологсон бэем хогоосон юм
Олзын ехэ буян юм.”
Ямаршье сагта, ямаршье үедэ бурхадаа сэдьхэлдээ тахиял! Хэншье харахагүй, үгышье болохогүй. Үдэршье, һүнишье байг, сулал шамтаяа сугтаа, сулал туһын мэдэрэн ябахаш.
К.Ш.Цыденов буряад арадай эрдэни хүбүүн, шэдитэ зохёол ба зурагуудынь энэ шанарынь гэршэлнэл. Хайрата эсэгэ, хани нүхэр, багша,
Харадаг һайттаа, мүнөө
Хайшан гэжэ
Хэтэдээ мүнхэ зохёолнуудтанай
Хүсэл, һанал, бодолтнай
Хүнэй сэдьхэл сэбэрлэн,
Удха, шанар нэмээнэл,
Этигэл, найдал түрүүлнэл!
Үдэһэн, ургаһан Үльдэргэдэнь, түрэл һургуулидань болодог уран бэшэгэй ба зурагай уулзалганууд бэлигтэй хурса, хурдан залуу үетэниие дэмжэн далижуулнал
Иигэжэ хүнэй ухаан
Нэгэ шатаар нэмэнэл,
Тиигэжэ нютагай түүхэдэ
Удаадахи алхам хэгдэнэл.
“Зургаадахи океан” поэмэ сэхэ намда, наһатай, шажан мүргэлтэй хүндэ, минии һанаа бодолдо ехэхэн нүлөө орхибо. Гүнзэгы нюуса удхаараа буддын философидо хабаатай зохёол гээд мэдэрнэб. Хүн бүхэн өөрын тайлбари хэхэ шадалтайш, эрхэтэйш гээшэл, одоол хүнэй ухаан оёоргүйдаа,гүнзэгы! Сэдьхэл, бодол мүнхэ, дуһал дуһалаар сугларан, далайн уһаар арюудхагдан океан болон долгилдог.
Оёоргүй океанай шэдитэ хүсэндэ һагшагдан мүлиржэ, эрдэни зэндэмни болон хубилжа, түүхэтэ арадайнгаа, уг гарбалайнгаа найдал дүүргэгшэ, һанаа бүтээгшэ үлзы болон,
Эбхэрээ долгёо
Энэ далай сасаруулан,
Холо ойрын
Холбоо түбеэр сэсэрүүлэн,
Сэсэрдэһэниинь
Субад толоор бадарнал!
Түби дэлхэйн арад зониие алхам алхамаар урагшаа дабшуулһан хүсэн – этигэл. Поэмэ соо хэлэгдэһэн Далбага – Абаралай орон хуурмаггүй, лама шухаг дээдэ айлад. Тантарын дүрбэн аймагай Идам бурханай суглаан айлад. Абида бурхан хиигээд, этигэл Арьяа-баала айлад. Амарлиһан Нирвааны зориһон орондо татан соёрхо. Иигэжэ Үльдэргэ нютагһаамнай гарбалтай Найдан Түшэнэй аша Лудандагбын Баяр “Эсэгэ Эхын ашые харюулха ёһо орошиба” гэһэн ном ород, буряад хэлэн дээрэ оршуулан олон арадтаа тарааһан буянтай.
Энэ үнгэргэгдэжэ байдаг уулзалга – мүрысөөнүүд буряад арадай эрдэни хүбүүнэй эрдэни номлолынь оёоргүй океанай шэмэг болон үлөөл даа гэжэ ойлгуулна. Хүсэ, зориг үгэгшэдтэ мүргэел! Эрдэни гэрэл сасаруулагшадта мүргэел! Аяа, тэдэнэй ашын харюуе номоор бусаахамнай болтогой!
Ким Шогдоповичэй үри саданар, аша зээнэр, гушанар – субад толон сэсэрдэһэниинь хэтын хэтэдэ бадаржал байхань болтогой!
2 һуури Нарһатын Ханда Ринчиндоржиевна Дарижапова уянгата “Сэсэгхэн” зохёолоороо эзэлээ.
СЭСЭГХЭН
Хүсэд үлеэгдөөдүй шаартал адли дундахан һара үүлэдэй зүүн урагшаа түргэ түргөөр зөөхэдэ, унтархаа байһан шубуун дэн мэтэ болошоно. Тиибэшье газаа гэрэлтэй. Холоһоо ерэжэ ябаһан поездын абяан шэнги шанга һалхин хүсэтэйгөөр хүүежэ, саһа бордоһоор шэдэлнэ. Саһа бордоһоной уншарагтайгаар улихада, хүнэй досоо унтаржа, ямар нэгэн зайлашагүй аюулай болохоо байһан мэтэ болоно. Энэ хүндэ байдалые гуринха шононуудай уляан бүри һүжэрөөнэ. Үлэн хооһон шононууд үбэлэй янгима хүйтэндэ шандага, гүрөөһэеэ хүсэжэ ядахадаа, ой тайгада дүтэ байһан гүүртэдэ гү, али тосхондо орохо гэжэ бодоо хаш. Энэ байгаалиин эрхэ байдалда тудалдаһан, тулама эсэшэһэн моритой, мансытай нарай үхибүү шэрэһэн эрэ эхэнэр хоёр харанхы һүни, гуринха шонодо тойруулжа, ябаха зүгөө алдаһан хоёр юун тухай бодоно гээшэб.
Гэдэһээ үлдэшэһэн үхибүүн хүхэеэ бэдэрэн гэмэрнэ. Эхэнь шэшэрһэн хоолойгоор дуу дуулана гү, али маани мэгзэм уншана гү, аман соогоо шэбэнэнэ. Энэ эхэнэрһээ дутахагүй ехээр айшаһан эрэ хүн байд гээд лэ мориёо сохино. Эсэшэһэн морин хайшаашье ябахаяа мэдэхээ болишоод байна. Тойроод байһан бургааһанай забһараар үлэн шононуудай нюдэд дүтэ боложо, хоргодохоёошье болижо, хүсэ шадалаа һалашаһан мориндо, тэдэнэй урдаһаа тэмсэхэ аргагүй болошоһон хүнүүдтэ шүдэ амаа хабиран, добтолжо эхилбэ. Иигээд байхадаа, эрэ хүнэй һанал бодол соо бүхы ябаһан ябадалынь, эхэ эсэгэнь, инаг дураниинь һанаандань ороодхино. Ямар муу юумэ хэһэндэмни бурхан иигэжэ хэһээхэнь гээшэб? Хара багаһаа эхэ эсэгэһээ гээгдээд, баян хүнэй барлагынь боложо, үдэр һүнигүй хүдэлжэ ябатарнь, Сэбэгэй Мүнхэ гэжэ эрдэмтэй бэлигтэй хүн ушаржа, ном бэшэгтэ заажа, эрдэмдэ һургаһан байна. Суутай эмшэн, хүниие аргалдаг аргашан боложо, Гарма эмшэн гэжэ алдартай боложо, хүгшэрхэ наһандаа басагатай боложо, одоо жаргажа һуугаа ха юм. Хэды хүндэ хүшэр сагуудые дабажа гарааб. Хооһо нойтооршье, үмдэхэ хубсаһаншьегүй ябагдаһан байна. Тэрэ үе мартагдажа¸мүнөө жаргаха саг болоо гэн гэһээ, һанагдаагүйгөөр хуби заяан хубилжа, хүхэ шонын хүнһэн болоод хосорхо болоо һаа, гомодолтой юм байна даа. Үгы даа, иигээд наһан дууһахагүй гэжэ һанаһан бэеэрээ бодожо, шаргынгаа оёорто хэһэн һолоомо гаргажа носообо. Хаанашье хүрэжэ ерэһэнээ мэдээшьегүй һаа, гэнтэ агнуушад гү, али ямар нэгэн хүн ябажа, галай носохые хараад ерэхэгүй юм гү гэжэ һанана. Хэдышье саг үнгэрһэниинь мэдэгдэнэгүй, харин шарга дээрэхи һолоомоншье дууһаха тээшээ болобо. Абарха, аршалха хүншье ерэбэгүй. Юуншье болог даа гээд, һамганайнгаа эбэртэ байһан басагаяа абаад, даха соогоо орёогоод хажуудаа байһан бүдүүн шэнэһэндэ шонын хүрэхөөр бэшээр гэшүүһэндэ үлгэжэрхибэ. Үйлын үри гээшэнь иимэл байһан ха юм даа гэжэ һанаад, уйлажа һууһан һамганайнгаа хажууда һуушаба.
2
Дамби үбгэн үглөөгүүр эртэ бодоод, хуушан хара буугаа үргэлөөд, гурбан хоногой саадатай табиһан урьхануудаа шалгахаяа Барда нохойтоёо гараба.
Бага наһанһаа хүбшэ тайга соо байжа һурашаһан аад, хүгшэрхэдөө бүри гансааран нэгэ бишыхан гэрхэн соо Барда нохойтоёо агнууряар хоолойгоо тэжээгээд һуудаг болонхой һэн. Орой ганса басаганиинь хүнэй һамган боложо, городто хоёр үхибүүдээ хараад байна. Һарын нэгэ-хоёр гүрөөһэнэй мяха, үгышье һаа, шандаганай, хэрмэнэй арһа абаад, басагандаа бэшэг бэшэжэ эльгээгээд ерэдэг байгаа.
Мүнөө һүүлшынгөө урьхада хүрэжэ ерэбэд. Мүнөөдэр олзотойхон бусахаа һанаа ха. Аяар гурбадахи шандагаяа барибад. Дамби үбгэн ехэ баяртай урьхаяа шэнэ газарта абаашажа табиба. Гэнтэ Барда нохойнь ехээр хусажа, модон өөдэ абирхаһаа нааша нэгэ шэнэһэ тойрошобо. Үбгэн буугаа абажа, “хэрмэхэниие хараба гү” гээд, дохолод һагад шэнэһэндэ дүтэлбэ. Өөдөө харахадань, арһан соо орёогоотой нэгэ нялха үхибүүн абяагаража байба. Шагнаархан гэһээнь, үхибүүн бархиржа хэбтэбэ. Хүзүүндэнь алтан ооһорто үлгөөтэй һахюуһан харагдаба. Абажа уншахадань “Минии дуратай Сэсэгхэн” гэжэ бэшээтэй байба.
3
Дамби үбгэнэй гэр соо сэбэр. Газар шалань хабтагайгаар хушаатай бэшэшье һаа, сэбэрхэн, гэрэй дунда тэбхэр түмэр пеэшэн, баруун ханадань орон, хойто захадань модон ханза табяатай. Зүүн ханада нэгэ онигорхон сонхо доро зохидхоноор заһаатай шэрээ. Урда ханын сонхо дорохи столой саана нэгэ басагахан хүгшэн баабайтаяа сай уужа һууна. Үбгэн басагахан руу хараад ехэ баясана. Тэрэ гэһээр арбан хоёр жэл үнгэрөө. Нарай нялха юумые олоод байхадаа, ехэ айһан, гайхаһан гэлыһэн байгаа. Байһан газартань орхёодшье ябаха дураниинь хүрөө.
Мүнөө томохон болоод байхадань, хэндэшье үгэхөө һананагүй. Хэдэн жэл соо зобоо зууралдаа гээшэб. Бариһан шандага гү, али хэрмэнэй арһа тосох абаашажа худалдаад, мүнгэндөө хубсаһа хунар, энэ тэрэ эдихэ юумэ абажа асардаг бэлэй. Иигэжэ байгаад лэ амби үбгэн олоһон Сэсэгхэн басагаяа өөдэн болгоһон байна.
Мүнөө сайлажа садаад, уржаүдэрэй табиһан урьхаяа шалгахаяа ошохоо байнад. Наран дээрэ гаранхай. Басаган хүгшэн бааабайтаяа хүбшэ тайга соогуур өөһэдынгөө ябажа гаргаһан зүгөөр Барда нохойтоёо һубарилдан ябанад. Түрүүшынгөө урьхада хүрэжэ ерэхэдэнь, урьха хооһон, дүтэ наашашье шандаганай мүр харагданагүй. “Урьхануудаа шэнэлхээр болоо ха, үни болоходоо юумэн орохоо болишоно ха юм даа”, гэжэ үбгэн зосоогоо һанажа ябана. Хүгшэржэ, бэень муушаг боложо, ходо хэдэг ажалаа хэжэ шадахаяашье болижо байна. Үглөөнэйшье бэень бараг бэшэ һэн.
Эдэ хоёр харанхы үдэшэ болотор ябаба, теэд юушье олобогүй. Үбгэнэй бэень бүришье муудаба. Амияа абажа ядан, амаараа амилаад үзэнэ. Басагаханшье гэдэһээ үлдэшэнхэй, эсэшэнхэй ябана. Баабайнгаа гарһаа татажа: “Баабай, нэгэ бага һуужа амарая”, гэжэ шэбэнэн шахуу хэлэбэ. Тэдэ хоёр унанхай модо һандайлан һуубад. Нэгэ бага амарһан хойноо баабайнь басагандаа иигэжэ хэлэбэ: “Гэртээшье дүтэлжэ ерэбэбди, нэгэ хэды гэшүүһэ суглуулжа абаад ошое даа”. Дамби үбгэн хатанхай гэшүүһэ һарбагад гэжэ хухалхаа забдаба. Хатанхай гэшүүһэн хухаржа үбгэнэй тархи сохин унашаба. Үбгэжөөлэй нюдэн харанхалжа, тархинь эрьеэд унашаба. Сэсэгхэн айһандаа муухайгаар хашхаржа, ехээр сошоһондоо мэдэрэлэй алдаад, яаһанаашье мартажа, оро бодогүй гүйшэбэ. Ехээр гүйһэндөө эсэжэ, амяа абажа ядан уухилна, нюдэн соонь харанхы боложо, модо тэбэрин газарта һуушаба. Шэхэниинь шууяжа, тархинь хүүежэ, юунээшье боложо байһыень ойлгохоо болижо уйлаха нёлбоһогүй болотороо һугшаржа һуутараа, модо түшөөд унташаба. Сэсэгхэн Барда нохойнгоо халуун аминһаа һэришэбэ. Барда нохойнь һүүлээрээ шарбажа урдань байба. Басаганай тархинь үбдэһэн зандаа. Хүл, гарынь бээрэшэнхэй, бүхы бэень дааранхай, үглөөнһөө хойшо эдеэлээшьегүй. Арай шамайхан бодоод Барда нохойнгоо хойноһоо гэшхэлэн ябаба. Хэды үни соо ябаһанаашье мэдэнэгүй, харин үбэлэй үдэр богони, наран орожо, харанхы тээшээ болобо. Үдэшэ болоходо хүйтэржэ, басагахан бүришье ехээр даарашаба. Бүхы бэень модон шэнги боложо, гар, хүлынь бэеэ даахаяа болижо, Сэсэгхэн үбдэг дээрээ һуугаад, газарта унашаба. Хүгшэн баабайгаа һанаад бархирха гэхэдэнь, нёлбоһон гаражашье үгэбэгүй.Мүнөө болоод байхада баабайнгаа үгэнүүдые һанана “Минии бурхандаа ябахада, ши городто байдаг Норжима абгайдаа ошохош. Шамайе хүн илгахагүй, үхибүүдээрнь наадаад, һургуулида һураад ябахаш”. Баабайнгаа тиигэжэ хэлэхэдэ, Сэсэгхэн уйлажа:”Би шамтай бурхандаш ошолдохоб, би һургуулида һурахагүйб”, — гэдэг байгаа. Харин мүнөө болоод байхадаа, баабаймни бурхандаа бү ошоһой даа гэжэ һанажа хэбтэһэнэй унташаба. Гэнтэ урдань Сэсэгхэнэй баабайнь гоё һайхан хубсаһа үмдэнхэй, буурал сагаан үһэншьегүй болонхой ерээд, Сэсэгхэндэ гараа һарбайн өөр тээшээ дуудана хэбэртэй. Юундэшьеб Сэсэгхэндэ энэ гоё залуу баабайнь һайшаагданагүй. Дуудахадань, ошохоошье һананагүй.
“Басага-ан, һэрибэ гүш?” – гэһэн асуудалһаа сошожо Сэсэгхэн һэришэбэ. Һэрин гэхэдээ, басагахан дулаахан гэр соо, ямаан дахаар хушаатай орон дээрэ хэбтэжэ байба.
“Бодо! Халуун сай уу. Дулаа оро”, — гэжэ нэгэ наһатайхан эхэнэр хэлэбэ. Үшөө унтажа байнаб гэжэ һанаһан Сэсэгхэн тэрэ һамганда тархияа дохибо. Энэл һамган халуун сай, хилээмэ, нэгэ табаг шүлэ асаржа, Сэсэгхэнэй урдахана табижа үгэб?
Үсэгэлдэр һуни минии хүбүүн шамайе ой соо олоо. Үшөө удаан хэбтээ һаа, зууража үхэхэ байгааш. Талаан боложо, хүбүүмни дайралдажа шамайе абараа. Зай, ши басаган, эхэ эсэгэтэй гүш? Юундэ ой соо гансаараа ошоод ябаабши? Нохойн хусаагүй һаа, хүбүүмни шамайе олохо үгы байгаа. Бүхэли һүниндөө шамайе һахижа, унтангүй хонооб. Ши, нүхэр , эхэ эсэгэтэй юм гүш? Хөөрэжэ үгыш.
Би түрэһөөр лэ ганса баабайтай байгааб. Мүнөө баабаймни ой соо хэбтэнэ, ошожо асарыт даа. Бүхы наһаараа би танай түлөө маани уншажа ябахалби даа.
Ай, тиихэдээ шиниингээ хэн байһые тухайлбаб.
Үбгэн баабаймни тэндэ дааража хэбтэнэ ха юм. Абарыт! Намайе баабаймни нарай нялха юумые ойдо уяатай байхадамни олоһон. Хүзүүндэмни алтан ооһорто һахюуһан уяатай байгаа. Түрэһэн эхэ, эсэгэмни баян хүн байгаа юм бэшэ гү. Минии уяатай байһан модонһоо дэншье холо бэшэ шаргын мүр, сагаан саһан дээгүүр шуһан адхаранхай байгаа. Абымни үгөөр, түрэһэн эсэгэмни намайе абаад хаанашьеб даа ошожо ябахадань, шононууд добтолжо, морииень гү али эхэ, эсэгымни гү баряа. Харин баабаймни шаргашье, хүнэй хубсаһашье, мориной тагалсагшье хараагүй. Дүтүүр ангуушад ябаһанаа абараа юм бэшэ гү даа гэжэ хөөрэгшэ һэн.
Сэсэгхэн һугшаран байжа хөөрэжэ һуухадань, тэрэ эхэнэрэй нюур хүхэ сагаан боложо, бэень шэшэржэ, абяа гарахаяа болишоод һууба. Сэсэгхэнэй хөөрөөгөө дууһахатай сасуу, гэнтэ мэдээ ороһон шэнгеэр һүрэн шахуу бодожо, гэрэйнгээ нүгөө таһалгаруу гүйжэ орошобо. Нэгэ хэды болоод, зантагар хүбүүн ороод, Сэсэгхэниие угзаран, гарһаань татаад, хаанашьеб даа дахуулан ошобо. Гэнтэ тэрэ хүбүүн хармаан сооһоо тамхи гаргаад татаба. Эгээл мүнөө Сэсэгхэн тойроод байһан юумэ обёоржорхибо. Хажуугаарнь дүүрэн гэрнүүд: модоншье,шулууншье, үндэршье, хэдэн олон сонхотойшье. Үйлсын нүгөө захада нэгэ гэрэй газаа олон зон жэрылдэн байна. Зарим гэрнүүдэй газаа элдэб үнгын гоё һайхан үнгэтэй саарһанууд үлгөөтэй. Зарим нэгэн дээрэнь юуншьеб бэшээтэй. Эдэ һонин юумэнүүдые басаганай һонирхон хаража байтар, үнөөхи хүбүүн гарһаань татан саашаа түргэ түргөөр гэшхэлшэбэ. Саашаа үйлсөөр ябажа ябахадань, нэгэ тэргэ моритой хүн хаанаһаашьеб гараад харгыгаар гүйлгэн ябаба. Тэргэ моритой хүниие байлгажа мүнгэ түлөөд, Сэсэгхэниие һуулгаад табижархиба. Сэсэгхэн юушье ойлгохоо болишоод, хүнэй түлхиһэн, татаһан тээшэ ябаха зэргэтэй болошоод һууна. Ойр зуур ябаад, тэргэ моритой хүн Сэсэгхэниие буулгаад ябашаба. Басаган гансаараа харгын захада байһанаа нэгэ хүнэй хойноһоо дахаад ябаба. Гэнтэ хаанаһаашьеб Барда нохойнь гүйжэ ерэбэ. Сэсэгхэн угаа ехээр баярлажа, нохойгоо тэбэрибэ, хүзүүдэбэ. Хоюулаа дахасалдаад хүн зоной обоорһон газарта ошобо.Олон зоной газарта амтатай үнэр гутажа, басаганай досоонь үлдэбэ. Хармаандаа байһан хилээмэеэ Барда нохойдоо үгэжэрхёод, өөрөө хооһон ябана. Эндэ гоё һайхан хубсаһатай хүнүүд олон. Тэдэнэй тэгэндэ нэгэ жаа басага дахуулһан эрэ хүниие хараад, Сэсэгхэн гарһаань татажа: “Намда хилээмэ үгыт даа,” – гэбэ. “Ши хэнэй басагамши? Гансаараа ябана гүш?” – гэжэ һурахатайнь сасуу, Сэсэгхэн сошоод саашаа ябашаба. “Байгыш, басаган, бари энэ мүнгэ. Хилээмэ аба.” – гэжэ хойноһоонь хэлээд бодолгото болон үлэшэбэ. Үнишье болонгүй: “Абарыт! Абарыт!” – гэжэ зоной һүхирэлдэхэнь дуулдаба. Юун болоо гээшэб гэжэ һанаад гүйжэ ошоходонь, үнөөхи басаган газарта хэбтэжэ байба. “Юун болооб? Юундэ басаган мэдэрэл үгыб? Байзагты, би хүнэй аргашанби, хараһуу!” – гэжэ уухилан, тэндэ байһан хүнүүдые түлхин, басагаханай хажууда үбдэгэлдөөд гарынь бариба. Тэндэ байһан һамгад үрдилдэн хөөрэбэд: “Эндэ олон нохойнууд нэгэ парпагар нохойе хамһаад бажуужа байгаа. Тэрэ нохой энэ басаганай байгаа юм гү, энэ басаган тээ тэндэһээ гүйжэ ерээд, наншалдажа байһан нохойнуудруу гүйшөө. Хоёр-гурбан нохой басаганай урдаһаа аһажа, дэгэлыень хуу хахалаа. Бэедэнь хүрөө үгы хэбэртэй. Айһандаа мэдээгээ алдажа унашоо ха. Хэнэй үри аад эндэ гансаараа төөришөөд ябаа юм?”
Аргашан басаганай хахаранхай дэгэл һэхэжэ, нохойн һабар бэедэнь хүрөөгүй юм аа гү, гэһэн бэеэрээ, энгэрынь сэлижэ байтараа, алтан ооһорто үлгөөтэй һахюуһа гэнтэ харажархиба. Һахюуһан дээрэ бэшээтэй “Минии дуратай Сэсэгхэн” гэһэн үгэнүүдые шангаар уншаад, хүл гарынь хүдэлхөө болёод һуушаба.
“Яагаабта? Танда муу гү? Тархитнай эрьенэ гү?” – гэжэ байгаад хажууда байһан зон һурабад. Тэндэ байһан зон дахин шууялдашаба. Зариманиинь басаганда һанаагаа зобоод ”Уһа асарыт, энэ басага мэдээндэнь оруулаял!” – гэжэ байгаад һүхирэлдэнэ. “Энэ хүн яаба гээшэб? Шүдхэр харажархиһан юумэндэл юундэ абяагүй һуугаа юм?!” – гэлдэнэ.
Хэн бэ даа нэгэн шэл амһарта соо уһа асаржа, амандаа балгаад басаганай нюур уруу турьяба. Хүйтэн уһаар турьюулһандаа, Сэсэгхэн мэдээ орожо “Барда, Бардамни”, — гэжэ үгэлбэ. Хажуудань үбдэгэлдэжэ һууһан хүн гэнтэ һая мэдээ ороһон юумэндэл “Барда? А-а, тиимэ, тиимэ. Нохойшни бараг. Гансал хүлөө ехээр хазуулаа. Һанаагаа бү зобо. Ши Сэсэгхэн гэжэ нэрэтэй гүш?” – гэжэ асууба.
— Хаанаһаа та намайе таняабта? – гэжэ Сэсэгхэн гайхангяар асууба.
— Шинии хүзүүндэш байһан һахюуһан дээрэһээ уншааб. Хэлэлшэ намда, энэ шинии һахюуһан гү? – гэжэ өөрһөөнь һураба.
— Тиимэ. Минии һахюуһан. Нарайһаа хойшо энээниие зүүжэ ябааб – гэжэ харюусаба.
— Манайда ошохомнай гү? Шамда шадал орохо хэрэгтэй. Ши эжы абатай гүш? – гэжэ асууба.
— Би ганса баабайтайб. Үсэгэлдэр баабайтаяа урьхаяа шалгахаяа ошоод бусажа ябахадаа, гэшүүһэ хухалжа суглуулха гэжэ бодообди. Нэгэ хатанхай гэшүүһэ хухалжа байтарынь, тэрэнь тархи дээрэнь унашоо. Би гансаараа гүйжэ ябатараа, тархимни эрьеэд төөришөөб, — гэжэ байгаад мүнөө болоһон һониноо дууһан хөөрэбэ.
— Манайда ошое даа. Ши бидэ хоёрой хөөрэлдэхэ юумэн олон ха. – гээд тэрэ аргашан машинаяа дуудажа, булта һуугаад ошобод. Модон гоё һайхан гэртэ хүрэжэ ерэбэд.
“Би Гарма гэжэ нэрэтэйб, энэ маанадаар ябаһан минии басаган Сэсэгма гэжэ нэрэтэй”, — гэжэ Гарма пулсыжэ сухалдашанхай басаган руу харуулаад хэлэбэ. Тэрэ басаганиинь баабайгаа ондоо басага гэртээ асарааш гэжэ сухалдашанхай хэбэртэй.
Булта хубсаһаа тайлажа, сай уубад. Сэсэгхэн наһаараашье эдеэгүй юумэнүүдээ амтархан эдибэ. Барда нохойшье садажа, һабараа долёон үүдэндэ хэбтэбэ.
Сай ууһанай һүүлдэ Гарма ахай Сэсэгхэн хоёр ондоо таһалгаруу орожо үни удаан хөөрэлдэбэ. Түрүүн Сэсэгхэн өөр тухайгаа, баабайнгаа хайшан гэжэ абарһыень, тэрэнэй һүүлдэ хайшан гэжэ ажаһууһан тухайгаа хуу хөөрэжэ үгэбэ. Хөөрөөгөө дууһаһан хойноо Сэсэгхэн Гарма ахайда хэлэбэ: “ “Би таниие һайн хүн гэжэ һананаб. Баабайемни оложо үгыт.” “ Би Цырендэ хэлээб. Мүнөө үдэртөө морёор хүнүүд олоороо гаража бэдэрхэ. Һанаагаа ехээр бү зобо. Олохол байха. Баабайшни амиды мэндэл байһай даа.” – гэжэ Гарма һанаагаа зобоно. Тиигээд удаан бодолгото боложо: “Сэсэгхэн, би шамда өөрынгөө наһан тухай хөөрэжэ үгэхэмни, ши шагнажа һуу,” – гээд Гарма бага наһанһаа эхилээд, хээрэ болоһон ушар хүрэтэр хуу дууһан хөөрэбэ. Хээрэ Гарматнай шононуудта тойруулаад, тэдэнэй добтолжо байха үедэ, Гармын нүхэр олон хүбүүдээр үдэшэ орой үргээлһээ бусажа ябаһан байгаа. Муухай хашхаралдаанай абяа дуулаад, тэдэ гүйлгэлдэжэ ошоһон байна. Гармын һамган шуһаа ехээр гээжэ наһа бараһан, харин Гармые үхэхөө байһыень нүхэрынь абарһан байгаа. Гарма хоёр һара соо аргалуулжа, хүл дээрээ гараһан юм.
“Тиихэдээ би танай түрэһэн басаган гүб?” – гэжэ абяагүйхэн шагнажа һууһан Сэсэгхэн асууба. “Тиимэ болонош даа”, — гээд Гарма Сэсэгхэниие шангаар тэбэреэд таалаба. “Гарма ахай, юундэ та намайе бэдэрээгүйбта? Али шононууд эдеэ гэжэ һанаагта?” – гэжэ Сэсэгхэн гэнтэ асууба. “Үгы. Шононуудшье эдеэ гэжэ һанаагүйб. Нүхэрни үглөөдэрынь минии хэлэхэдэ ошожо бэдэрээ һэн. Харин модондо үлгөөтэй юумэ олоогүй. Хэдэн үдэр хүбүүд бэдэрээ. Шонын эдиһэн хэбэр балай үгы байгаа гэжэ нүхэр Дашамни хүүрүү һэн. Би һайн боложо, город гэртэй ерээд байхадаа, хэдэн соносхолнуудые бэшэжэ алаабхинуудай газаагуур үлгүүлээ һэмби. Үнишье болонгүй, нэгэ Норжимо гэжэ нэрэтэй һамган “басагыетнай олооб” гээд нэгэ нарай басагые асаржа үгөөгшэ һэн. Теэд нарай үхибүүд булта адли байдаг ха юм. Тэрэ үедэ би хэндэ адли бэшыень ойлгохоор байгаагүйб. Тиихэдээ тэрэ Норжимамнай шинии баабайн басаган байгаа гээшэ гү? Басаганиинь байгаа һаань, баабайшни хуу мэдэнхэй байгаагүй юм гү? Теэд Норжимо хаанаһаа басага намда асаржа үгөө гээшэб? Өөрынгөө басага асараа гээшэ гү? Хаанаһаа мэдэлтэйб? Басагамни олдоо гэжэ һанаад бэшэ бэдэрхэеэ болёо ха юм биб даа”. “Таа гэмтэй бэшэ ха юм тадаа. Минии баабай өөрынгөө басагантай нэгэшье уулзадаггүй, басаганииншье ерэдэггүй байгаа. Баабайнаймни бэшэг бэшэхэдэ, ха яа харюу бэшэдэг һэн. Бэшэхэдээ, балай ондоо юумэ нэгэшье дурдадаггүй һэн.” “Зай, мүнөө орой болоо. Унта. Үшөө бидэ хоёр оло дахин энээн тухай хөөрэлдэхэбди”, — гэбэ.
Үглөө үдэрынь Сэсэгхэнэй унтаатай байхада Гарма бодожо Норжимодо ошобо. Норжимо иимэ эртэ ерэһэндэнь гайхабашье хэбэртэй, харин үнөөхил гуримаараа Гармын урда хойнонь гүйжэ байна. Гарма Норжимоһоо һураба : “Норжимо, ши намда сэхыень хэлэлши даа! Ши хэнэй басага намда асаржа үгөөбши?” – гэжэ һанагдаа үзэгдөөгүй юумэ һуражархихадань, Норжимо шад улаан боложо, гэнтэ үбдэг дээрээ унан бархиршаба. Бархиржа садаһанай удаа Норжимо сэхыень дууһан хуу хөөрэжэ үгэбэ. Тэрэ баабайтаяа ехэ ябалсадагшьегүй һэн. Гансал баабайнь ходо басагандаа бэшэг бэшэдэг байгаа. Алаабхиин газаа соносхол уншаад, Норжимо өөрынгөө нарай басага Гармада абаашажа үгөөд, баабаймни ой соо олоо, алтан ооһортой һахюуһаниинь үгы болоо гэжэ хэлэһэн байгаа. Юундэ тиигээ гээшэб гэхэдэ, Норжимын хоёрдохиёо түрөөд байхада үбгэниинь Норжимые, үхибүүдээ хаяад ябашаһан байна. Ажал хэхэгүй гурбан үгытэй байдалда орошоһон байна. Тиигэжэ Норжимо басагаяа Гармада үгэхэдөө Гармын “олоһон хүндэ зуун түхэриг үгэхэб” гэһэн тухайнь һанаад, зуун түхэригэй түлөө үгөө бэшэ, харин басагамни баян бүдүүн хүнэй басаган боложо, юумээр дуталдангүй ябаг лэ гэжэ һанаһан байгаабшуу.
Норжимо хөөрэжэ дүүргэһэн хойноо Гармын урда үбдэг дээрээ һүгэдэн унажа:”Хайрлыт! Хүлисыт!” – гэжэ гуйба. “Бодо,бодо! Сэсэгма минии басаган. Би басагандаа дуратайб.” – гэжэ хэлээд, Гарма гаража ябашаба.
Гэртээ ерэхэдэнь, Сэсэгхэн Сэсэгма хоёр хүтэрэлдэнхэй, Гармын урдаһаа энеэбхилһэн юумэнүүд угтажа байбад. Эсэгынгээ орохотой сасуу Сэсэгма һүхирэн “Баабай, баабай! Сэсэгхэнэй хүгшэн баабай олдоо. Цэрэн ахай ерэжэ хэлээ. Мүнөө больниөада оруулаа.” – гэжэ һайн һони эсэгэдээ дуулгаба. “Болоо,болоо! Ягаа бэлээр олооб. Амиды байгаа хадаа болоо. Зай, басагадууд, хубсалагты. Больница ошое!” – гээд Гарма баяртайгаар басагадаа таалаба.
Сэсэгхэн, Сэсэгма хоёр хубсалаад, Гарма баабайнгаа хоёр тээһээнь хүтэлөөд, больница руу яарабад.
Урмашуулагдаа Чимитова Цырендулма Дашинимаевна, Үльдэргын дунда һургулийн ород хэлэнэй багша.
УРАН БОДОЛТОЙ, УРАН ГАРТАЙ
Манай ʏбгэн баабай Цэбээнэй Шэмэдтэ Буряадаймнай элитэ яруу найруулагша, сэтгʏʏлшэн Булат Жанчипов ḣайхан мʏрнγγдые зорюулḣан байдаг
Һанан дурсан байналби
Һайхан тэрэ γдэшые:
Шэнгэхэн аялга лимбэдэжэ,
Шэмэд баабайн ḣууḣые.
Эдэ мʏрнʏʏдые уншахадаа, аяар холын жараад онууд ойндом ородог. Yндэр томо бэетэй, нюдэндѳѳ хара шэл зγγнхэй , хγрин вельвет хγγртигтэй баабайгаа тойронхой Дашинима хγбγγнэйнь γри хγγгэд: минии эгэшэ Цырендари, би , дγγнэрни Тγмэн, Ошор, Цырендыжит. Эгээл ехэмнай 1956 оной, эгээл жаамнай 1964 оной. Жаа хоёр хγбуγγднай гараа γды байгаа.
Баабаймнай эдир залуудаа хараагаа алдаhан, харадагшьегγй hаа, шэхэ hонор, маанадайнгаа хаана, юу хэhыемнай хуу дуулаhан байгша hэн. Баабайгаа харадаггγй гэжэ ойлгоhон γхибγγд, бидэ, гайхагша hэмди, яагаад хаана ябаhыемнай, юу уудалжа байhыемнай, мэдэнэ гээшэб гэжэ. Мγнѳѳл ойлгодогби, маанадайнгаа ябадалаар, уухилха абяагаар хуу танижа байдаг байгаа.
Yбгэн баабайнгаа мордохо жэлдэ,1966 ондо, би нэгэдэхи классай шаби болоhон байгааб, абгай 4-дэхи классай, бэшэмнай хуу жаанууд.
Баабай тухайгаа юу мэдэхэбта гэжэ хγнэй hурахада, олохон юумэ hанагдадаг. Лимбын дууе хаанашье танихаб, баабайн хулhан лимбэ удаан болотор байгша hэн. Тэрэ лимбэ дээрэ Дашанима эсэгэмнай, ḣγγлдэнь Ошор дγγмни наадажа туршадаг бэлэй. Баабайнгаа мориной шγдэр, ногто хэхэдэнь, тэрэ элдэhэн арhа отолходонь яhала барилсадаг байгааб. Нэгэ томо донгорогтой байха, хγрин барюултай. Арhаяа нугалḣан газартаа нелбодожо ерээд, шангаар дараха, тиигээд (би нγгѳѳ талаhань барихаб), сэб сэхээр нарииханаар отолдог hэн. Мγнѳѳшье болотор баабайн отолhон hур хадагалаатай байгша. Харин тэрэ арhыень хэн бэлдэжэ γгэдэг байгааб, мэдэхэгγйб. Нютагаймнай олохон эмнигые ḣургаḣан эрэшγγлдэ шабада татаḣан ногто, шγдэр хэжэ γгэдэг байḣан.
Аша зээнэрынь мγнѳѳл ойлгодогбди, γбгэн баабайнгаа ехэл ажал хэдэг байhые. Һохорби гэжэ, гараа хабсараад hуунгγй, юумэ хэжэл, маанадаа хойноhоомнай харажал, шадахаараа аргалжал байгаа.
Баабаймнай бурханайнгаа шкаф дороhоо хара тэбхэрхэн хайрсагаа гаргаха (мγнѳѳшье бии), тэрээнь сооhоо заанай жаахан hоёо гаргаад, лобзигоор саарhан дээрэ нягтаханаар хюрѳѳдэхэ, тиигээд долеобор хургандаа хибэдэḣынь няагаад, маанадаа дуудаха, тγрисэлдэжэ байжа тэрээнииень долеохобди. Мγнѳѳ дээрэ бултанаймнай яḣан ḣайн, шγдэн аржагар ябаналди даа баабайнгаа буянгаар. Маанадай эндэ –тэндэḣээ унахадамнай, тэрэ доронь тархиимнай альгаараа эльбэхэ, γлеэхэ. Нарайдаа шэрээ дээрэ удаан хэбтээгγй, баабайнгаа дулаахан гарнууд, γбдэг дээрэнь γндыḣэн бидэ, ашанарынь, булта монсогорхон, ёмпогорхон тархитайнууд байгшабди.
Ехээр тоомоо таḣархадамнай, манай эсэгэ ḣур (юундэшьеб ходо бэлэн байха, гайхалтай) бариха, тиихэдэнь табжагархай табижа, баабайнгаа γргэн нюрганай саана хоргодохош, баабайгаа тойроодш гγйхэ саг бологшэ ḣэн. Эгээ тоомгγй байгаа юм гγби, баабайнгаа хγрин вельвет хγγртиг хадуутараа.
Тосхон соогоо айлда ошохыень тухайлаад, «би баабайтай ошохоб» гэжэ эртээнḣээ ээрэмшээжэ байхаш. Чимитма мамамнай «Зайхань гэжэ дуулаад, γнѳѳхи Сэрэндулмамнай баабайгаа ḣахинхай, ḣард лэ γгы болоод байхаш» гэжэ мγнѳѳшье ḣанан — ḣанан энеэдэг. Баабай мγр дээрэмни гараа табяад, иишээ, тиишээ ошое гэхэ. Томо, анхандаа хγрин байḣан, мγнѳѳ шарабтар болонхой солдат шинельтэй байгаа. Тиихэдэ Yльдэргэдэ γбгэд – хγгшэд олон ḣэн. Тэдээнээр баабай уулзажа, ḣони дуулаха. Хаана хэн байдаг бэ, хэнэй баабайб гэжэ ород, буряадгγй мэдэхэш. Ород сэлеэн ошожо, Кривошеевтэнэй хγгшэндэ баабай ород прялкаар олон γнгэтэй бγḣэ томуулаа бэлэй.Мγнѳѳшье тэрэ бγḣэнь зандаа, γнгэеэ буураа γгы байдаг юм. Нэгэ жаа томо байхаа яагаа гээшэбииб даа, ḣайсал ḣони юумэ дуулаха, ойлгохо байгааб гэжэ ḣанадагби.
Зγγн – Yльдэргын Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой бии болоḣон сагḣаа γбгэн баабаймнай хγндэ хγшэр ажалда ябаа. Хабар намарай тарилга, хуряалгын γедэ таряанай рḣэ сэбэрлэжэ, бγхэли γдэртѳѳ гар веялка хγдэлгѳѳ. Газо – генераторна трактор, машинын тγлишэ тγлеэ бэлдэжэ, Хойморой хохюур бγдγγн модо ехээр хюрѳѳдѳѳ.
Колхозойнгоо ḣγ ḣаалиин хаḣада хγжγγн томо сепаратор эрьюулжэ хамаг ḣγ татаа. Гараḣан зѳѳхэй сγсэгые тоḣон болгожо γдэр, ḣγнигγй адар хγндэ маслобойка хоер гараараа эрьюулээ. Олон ушарта хоёр хγнэй хэхэ ажал бγтээдэг байгаа гэлсэдэг.
Баабайнгаа газаршан боложо, Эгэтын –Адаг, Эгэтэ, Yлзытэ хγрэтэр тγрэл гаралаарнь зайḣан байгшаб.Тиихэдэ «Всероссийское общество слепых» гэжэ бγлгэмэй отделени Яруунын Эгэтын — Адагта Хурла баабайн (Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев) гэрэй урдахи жаахан гэр соо байгша ḣэн.Нэгэтэ бэшэ баабайтаяа суглаандань ḣуулсаḣан байнаб. Рэгзэн Эрдынеевич тγрγγлэгшэтэй, Хори, Ярууна, Хэжэнгэḣээ нюдэ муутай, ḣохор хγнγγд сугларха, зариманиинь ѳѳḣэдѳѳшье ерэхэ, ехэнхиниинь намдал адли газаршантай байха. Тэдэ хуу хγгжэмдэ дуратай, элдэб янзын инструментэ дээрэ наададаг ḣэн.Концерт бэлдээд, тосхонуудаар ябажа табидаг бэлэй.
Баабаймнай оройдоол 66-тайдаа мордоо ḣэн. Минии эсэгэ Шэмэдэй Дашанима угайнгаа бэшэг маанадтаа дамжуулаа бэлэй. Баабаймнай Мужыхын бодонгууд угай, баян бардам Жэгмэдэй Сэбээнэй хγбγγн байгаа.Дээрээ Сэрэмжэд эгэшэтэй, дороо Сэжэб дγγ басагантай байḣан юм.Yбшэн нюдэтэй байḣандаа хγйтэн газар руу ошоо γгы юм гэжэ ḣγγлдэнь хγн хэлээ ḣэн. Томо бэетэй, γндэр хγн байгаа. Ехэ хγбγγн Дондог- Доржонь Агууехэ дайнḣаа бусаагγй юм. Һγγлшын бэшэгынь 1942 ондо Воронеж хото багḣаа ерээ ḣэн гэдэг.
Уран бодолтой, уран гартай γбгэн баабаймнай ḣайхан хγгжэм дуунда дуратай хγн байгаа. Анхан Зγγн — Yльдэргынгѳѳ байхада, зунай дулаахан γдэшэ газаагаа ḣуугаад лимбэдэжэ, зонойнгоо шэхэ хужарлуулдаг байгаа гэхэ. Хγгжэмдэ дуратай хγбγγд баабайемнай тойроод лэ байха. Тэдэнэй дунда ḣонорхон Цыбигмид Ринчинов байгаа. Тэрэ Шэмэд баабайда заалгажа бэрхэ лимбэшэн болоод, Яруунын суута гурбан лимбэшэдэй тоодо 1940 оной Буряад – монголой искусствын декадада Москва ошоходоо, Ехэ театрай тайзанḣаа, Кремльдэ болоḣон Совет гγрэнэй хγтэлбэрилэгшэдтэй уулзалгада концерт γгэлсэḣэн юм. Энэшье ушар манай γбгэн баабайн ехэ бэлигтэй хγн байḣые гэршэлнэ гээшэл.
Ашата γбгэн баабайнгаа алдарта нэрэдэнь зальбардагбди бидэ, аша зээнэрынь.