1 һуури Асагадай дунда һургуули-интернаадай 10 ангиин һуругша Жебзэн Сангалова абажа шадаа. (багшань – Дондукова Оюна Цыбиковна)
ЗУРГААДАХИ ОКЕАН – ХҮН ТҮРЭЛТЭНЭЙ ТЭМСЭЛТЭ ЗАЯАН
Оршолонто дэлхэйн жама ёһоор хүн бүхэндэ эдлэхэ наһан, хуби заяан байдаг гээшэл.
Хүнэй наһан! Ямаршье богони гээшэб! Хүн наһаараа мүнхэ бэшэшье һаа, һайн үгэнь мүнхэ, һайн һайхан хэрэг үйлэнь мүнхэ, һайн һанаань мүнхэ. Тиимэһээл хүнэй һанаан мүнхэ юумэндэ татагдана, хүн мүнхэ хэрэг бүтээхые оролдоно, энэ дэлхэйн зоной ажабайдалай бүхы амидаралай мүнхын удха олохоёо хүсэнэ, мүнхэ удха бэдэрнэ. Мүнхэ удха бэдэрһэн хүн, ажал хүдэлмэреэрээ алдаршаһан, һайхан заяагаараа толорһон арад зон, хүн түрэлтэн мүнхэ.
Хүн түрэлтэн газар дэлхэй дээрэ үдэжэн үнэржэхэ үеһөө эхилээд, тэмсэн хүгжэжэ ерэһэн түүхэтэй. Хүн түрэлтэнэй урда өөрынгөө арадай түлөө харюусалга, бүмбэрсэг дэлхэйн түлөө, хүндэ үгтэһэн мүнхын хэрэг – эдэ бүгэдэ хүнэй өөрынь бодото хуби заяан болоно гэжэ багшынгаа хэлэһэн үгэнүүдые һанан һанан бодолгото болон зохёолоо зохёон һуубаб. Ямар жэгтэй гээшэб? Хүн түрэлтэн!.. Хүнэй наһан!.. Хүнэй заяан!..
Гэнтэ нэгэ ушар һанаандамни оробо. Манай класста тоомгүй, һуури байра гэжэ үгы нэгэ хүбүүн бии юм. Тэрэмнай хүн бүхэниие гасаалха, ном үзэхэ дурагүй, хүнэй үгэ дуулахашье гэжэ байхагүй. Ямарханшье хүн боложо ябаха юм гэжэ сула һанахаш. Нэгэтэ түрэлхи хэлэнэйнгээ хэшээлдэ Шаралдай үбгэнэй хуби заяан тухай уншан хөөрэлдэбэбди. Тиигээд багшамнай маанартаа ехэл һонирхолтойгоор хүн түрэлтэн, хуби заяан тухай хөөрэжэ эхилбэ. Уужам һаруул класс соомнай абяа шэмээгүй. Гансахан лэ халуун зүрхэнэймни сохилхо дуулдана хэбэртэй. Үнөөхи һуури байрагүй Бадмамнайшье ехэ бодолгото болон амаа ангайнхай, хүдэлхөөшье болинхой багшаяа анхаралтайгаар шагнажа һууба. Бидэ булта һэмээхэн бэе бэеэ харалсан, абяагүй шагнан һуубабди.
Энэ хүлгөөтэ ехэ дэлхэй дээрэ хүн гээшэ ехэ дэлхэйн ажабайдалай гүнзэгы далай руу дабшан ябана. Хүн гээшэ нилээн ябажа хүн болодог, жаргалаа олодог, хүн бүхэн наһан соогоо һайн юумэ хэхые оролдодог. Мүнхэ нэрэеэ энэ ехэ дэлхэйдэ үлөөхые оролдоно, гансал өөрөө өөрынгөө нэрэ абажа ябаад лэ наһаяа үнгэргэхэгүй, хүн зондоо, нютаг нугадаа туһатай ябаха. Мүнхэ нэрыетнай саашадаа үри хүүгэднай, аша зээнэртнай үеын үедэ абажа ябаха ха юм. Тиимэһээ, үхибүүд, хүн нэрэеэ бузарлангүй, һэшхэлээ арюун сэбэрээр абажа ябахые оролдохо ёһотойт гээд багшамнай дүүргэбэ. Харин бидэ булта абяа шэмээгүй байһан зандаа байтарнай, гэнтэ Бадмамнай маанадайнгаа урда гаража, томоотой зангаар: “Нүхэд, хүн нэрэеэ бузарлангүй, арад зондоо хүндэтэй хүнүүд болоёл даа!” – гэжэрхибэ. Бидэ булта юушье хэлэхэеэ мэдэхээ болёод сошон, гайхан һуутарнай, хонхын жэнгирээн дуулдажа, хэшээлнэйшье дүүрээ һэн.
Үнэхөөрөөшье, энээхэн богони наһан соогоо һайн һайхан үйлэ хэрэг хэжэ, бурхантай-буянтай ябахамнай болтогой!
2 һуури Эгэтын Адагай 9 ангиин һурагша Жалсанов Аюша эзэлээ.
БУРЯАД ХҮН
Ким Шогдопович Цыденовэй «Зургаадахи океан» гэһэн поэмэ соохи түмэн зоной нэгэн – би.
Би Буряад – Монгол арадай уриб,
Россиин гүрэнэй эрхэтэнби,
Бүмбэрсэг дэлхэйн нэгэ хуби
Ази түбиин хүбүүнби.
Манай арадай дундаршагүй баялиг уран зохёолнууд. Шүлэг ба үреэлнүүдые хэрэглэн, арадайнгаа ёһо заншал һануулан, хүнэй сэдьхэл, бодолдо ямар нүлөө үзүүлжэ, шэн зоригтой, бата бэхи ябадалтай хүн болгожо табидагынь харуулха хүсэлтэйб.
Агын Догой нютагай хүбүүн Бата-Жаргал Гармажапов уран гүнзэгы удхатай үгэнүүдээр «Буряад хүн» гэһэн шүлэгөөрөө бүхэли арадайнгаа абари зан, шанар шэнэжэ харуулжа шадаа.
«Байгаалиин хэлтэрхэй байһандаа
Буянииел үйлэлдэдэг арад мүн
Аляаһа боргооһош үнэндөө
Алахааш сээрлэдэг Буряад хүн». – гээд бэшэнэ. Газар, уһа, агаар эдлэһэн амитад бултадаа Эхэ байгаалиин үринэр ха юм даа. Байгаали өөрын гуримтай, олон амитадые багтааһан манай гэр. Амитан бүхэниинь өөрын табисууртай, хоорондоо онсо нарин холбоотой. Энэ холбоо таһалжа болохогүй – сээртэй! Сээр – хэжэ,үйлэдэжэ болохогүй хорюул болоно, тиимэһээ нүгэл гэһэн ойлгосо манда үгэдэг.
Алтан дэлхэйн амитанай ами абарха буян гээд эхэ эсэгэмнай заадаг гээшэ. Ямаршье амитанда хоро хэхэгүйб, шадаалһаа туһалхы оролдохоб гэһэн бодол хүгжөөхэ шухала.
Газар, уһан, гал, агаар – юртэмсын нангин бодосууд. Бүхы амитад энэл бодосуудһаа бүридэнэ. Хүнэй бэеын бодосууд хэмжүүртэй, харин Байгаалитаяа буруу харилса һанһаа боложо, бодосуудай хэмжүүр алдагдажа хүн үбшэндэ нэрбэгдэдэг.
«Үбэлдөөш, зундааш илгаагүй,
Үлтирэн боролһон Талын Эзэн
Үнгэтэ юртэмсы алгадгүй
Үргэлжэ бөөмэлдэг Буряад Хүн».
Жэлэй дүрбэн сагта, тала дайдаараа дүүрэн, табан хушуун малаа үдхэһэн арад, энхэ элүүр, буянтай, хэшэгтэй, үржэлтэй һуудаг гэжэ мэдээжэ. Мал хараһан, ама тоһодохо гэдэгээр, оймһо, баарья, гутал, дэгэл, малгай оёжо үмдөөд, дулаахан, хашалангүй һаарин хүйтэ дабаха шадалтай гээшэлди.
«Үглөөнэй нарые жэнсэдгүй
Үргэжэл сайгаа угтадаг юм.
Мүргэжэл дэлхэйдээ дамжаггүй
Мүнхэрхэл заяатай Буряад Хүн».
Дэлхэй эзэтэй. Газарай эзэн-Сабдаг, уһанай – Лусууд. Газар – Эхэ, тэнгэри – Эсэгэ гэһэн ойлгосонууд бии. Хараһан, ябаһан тээшээ модо шулуу хухалха, хүдэлгэхэгүй, гэмэлтэжэ болохоб гээд зон мэдэдэг болонхой. Хэмжүүргүй ой модо отолһондоо нютагай булагууд хатаа, гол горход шэргээ. Энэ шалтагаанһаа ган гасуур боложо түймэр дэлгэржэ, амитадай байдалда хохидол, гасалан асарна.
«Олоной дунда оройдоош һаа
Омогоо харуулдаггүй Заншал һайн.
Домогой хэмжээндэ хүрөөш һаа
Дэбхэрээд гүйдэггүй Буряад Хүн».
«Омог зангые буруушааха гэнэгүйб – олон түмэнэй ниитын гүндүү хүсэн лэ, эгээл үндэрөөр энээниие сэгнэнэб – эршэ ехэтэ хүгжэлтымнай эхин лэ», — гээд Гунга Чимитов бэшэһэн байна. «Омогоо харуулхагүй» гээшэ бэе, хэлэ, сэдьхэлээ шалгажа, шагнажа һураһан,номгон даруу, бодолтой хүнэй шанар.
«Оонигар нюдэнэйнгээ сэсэгы соо
Олыел шэнгээдэг Угай Зан
Оюунхан сээжынгээ Үлгы соо
Оршолонгы багтаадаг Буряад Хүн».
Нюдэн – хүнэй бэеын найман гэгээнүүдэй нэгэн болоно. Нюдөөрэнь хүнэй сэдьхэлэй байдал ойлгожо болохоор. «Уг һайтай — хүн, үндэһэ һайтай — модон бүхэ». «Угаа уһанда хаяагүй, гарбалаа газарта булаагүй арад – мүнхэ», — гээд энэ шүлэгэй мүрнүүдые ойлгоноб.
Оюунхан сээжынгээ үлгы соо гэхэдээ Үлгы – сэдьхэл. Сэдьхэл – хүнэй бэеын нэгэ хуби бэшэ. Сэдьхэл – шанар, долгин. Сэдьхэлэй долгин огторгой бурхадтай холбоо байгуулдаг. Долгиной хүсэ шадал хүнэй ба юртэмсын байдалһаа ехээр дулдыдадаг. Бурханай ном, маани, мэгзэм, тарнинуудые уншаһан хүнэй сэдьхэлэй долгин ехэ хүсэтэй байдаг гээд эрдэмтэн тоолодог болонхой.
Муу һанаан, уур сухал, гомдол, хорхойтохо, худалаар хэлэхэ, мэхэлхэ, хулууха гэхэ мэтэ үйлэ хэрэгүүдһээ сэдьхэлэй долгин һүнэжэ, хүн шанараа алдажа болохо. Тиимэһээ, эхэ эсэгэмнай, эжы баабаймнай үри хүүгэдтээ буян, нүгэл гэһэн ойлгосо үгэхые оролдодоглэ даа.
Манай нютагаархин Эгэтынгээ дасанай «Дүгжүүбэ» хурал даадаг, тэндэһээ бидэ иигэжэ ойлгодог болонхойбди. Жэл соо сугларһан бузарһаа һалажа, нүгэл хилэнсээ зальбаран арилгаад, сэдьхэл, һанаан сэбэр шэнэ жэлээ угтаха ёһо заншал болонол даа. Зунай эхиндэ, хүхэ ногооноор, хүхын дуунаар Обоо-Уулаа тахижа, сагаан эдеэнэй дээжэ үргэжэ, модо шэмэглэжэ, хий мориёо хиидхэдэг ёһо гуримһаа, хуряангы зальбарал дурадханаб : хий мориие дэлгэрүүлһэн буянда шүтэжэ ябаһандам минии ами, бэе, ажабайдалда амгалан жаргалай согто Үлзы хутаг үршөө! Минии хий морин арбан зүгтэ дэлгэржэ, ном ба юртэмсын хүсэһэн хэрэгүүд һаад тодхоргүй өөрөө бүтэжэ байхань болтогой!
«Арса тэнгэриин үер соо,
Ая гангын уняар соо,
Дошхон горходой шаяан соо,
Дууша хүхын наадан соо,
Үндыһэн тоонто нютагтаяа
Хүйһөөрөө холбоотой Буряад Хүн».
“Нариихан,тунгалаг голнуудтаа,
Набтархан наруули хадануудтаа
Холоһоош, дүтэһөөш яарадаг
Халуундаш, хүйтэндэш шамдадаг
Буянтайш, нүгэлтэйш ябаа һаам
Буурайхан тоонтом тэбшэхэл».
Иимэ сэдьхэл, зүрхэ хүдэлгэмэ шүлэгүүдээ бэлэглэн байдаг ахай абгайнарай байһан сагта буряад хэлэн, ёһо заншалнай алдагдахагүйлдаа гээд найданаб.
Хүгшэн абым нютагта, хайрата багшадань зорюулагдаһан уулзалгануудта хабаадалсажа ябаһандаа баяртайб. “Баяртайб эжыдээ, абадаа, эгэшэдээ, ахадаа, багшадаа” гэһэн мүрнүүдээр поэт Цырен-Ханда Дарибазарова арад зонойнгоо, орон нютагайнгаа хуби заяа, зол жаргал тэгшэхэн хубаалдан ябахаһаа ехэ жаргал үгыл даа гэжэ ойлгуулна.
«Түрэл арадтаа
Туһатай байха һэшхэлгүй һаа
Юунэй тулада
Түхэреэн түбидэ
Түмэн Үеые дамжажа
Бугын дуун доро
Буряад эхэһээ түрөөбиб?»
Энэ асуудалда харюу бэдэрэн бодоходоо, һэшхэл – хүнэй сэдьхэлэй хэмжүүр гээд һананаб.
«Халюун таладал сэдьхэлдэнь
Хамаг дэлхэй багтанал»,
Урид «Һанаан – сэсэгүүдынь Урма бадараан һалбарнал». – гээд Цырен-Ханда Дарибазарова минии ойлгосые гэршэлнэл.
Хэрэглэһэн номууд :
- «Буряад хүн». Б-Ж.Гармажапов;
- «Өөртөө табиһан асуудал». Ц-Х.Дарибазарова.
3 һуурида Яруунын аймагай Нарһатын 1-дэхи дунда һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша Норбоева Зандама гараа
Хүн гээшэ газар дэлхэй дээрэ эртэ урдын сагһаа гүнзэгы удха асаржа ерэһэн. Хара амитан ябаһанаа хэды мянган жэлэй туршада ами наһаяа абархын түлөө юумэ хэжэ һураха баатай болоһон юм. Тэрэ сагһаа хүн дэлхэйн эгээл ухаатай амитан гүүлэгшэ.
Бүхы амитай, амигүй юумые мэдэлдээ абажа шадаһан хадаа миин амитан бэшэ, ухаан бодолтой ха юм даа. Хэжэ байһан юумэнэйнгээ хажуугаар ямар нэгэ мэдэрэл харуулдаг хадаа зүрхэ сэдьхэлтэй ха юм.
Үн гэжэ үгын биологическа удхыень харабал, гансал амитай махабад гэбээр. Социологиин удха харабал, «хүн» гэжэ наһа, хүмүүжэл юумэнһээ эхилээд ехэ хүндэ бодолтой юм. Харин өөрыгөө «хүн» гэжэ нэрлэхынгээ түлөө һайн, хүндэмүүшэ захануудаа харуулха ёһотой бшуу.
Теэд гансал хүн хүгжэжэ, үри хүүгэдээ хүмүүжүүлжэ, угаа саашань дэлгэрүүлжэ шадаха ха юм. Энэ хүнэй эгээл онсо илгаа гээшэ. Һанаад үзэхэдэ, хэрбэеэ хүнэй уг гарбалаа үргэлжэлүүлээгүй һаань, ганса манай буряад угсаатан бэшэ, харин бүхы дэлхэйн олон түмэн үгы болошохол. Тиимэһээ би өөрын наһанай герой тухай хөөрэжэ үгэхэ дурам хүрэнэ.
Минии түрэһэн эжы долоон хүүгэдэй эхэ, ажал хүдэлмэридөө дуратай хүн. Эжым бага наһанһаа олон хүгэдтэй болохоёо һанаһан байгаа. 16 наһандаа эгээл ехэ хүбүүндээ ами бэлэглэһэнэйнгээ һүүлдэ үшөө гурбан хүбүүд болон гурбан басагадтай болоо.
«Юундэ олон хүүгэдтэй болохоёо һанаһан байгаа гээшэбта?» – гэжэ асуухадам, ходол нэгэ харюу үгэдэг лэ. Тэрэ харюунь намда ехэ гүнзэгы удхатайгаар намда һанагдагша : «Олон хүүгэд гээшэшни гансал хүхюу энеэдэн бэшэ, харин бүхы арадаймнай үргэлжэлүүлэгшэд гээшэ».
Энэ жэшээгээр ажамидарал үргэлжэлүүлэнгүй үлэхэ ёһогүй гэжэ харуулхаяа шиидэһэн байнаб. Үгы гэбэл хүн гээшэ өөрынгөө зүб бурууе өөрөө шэлэнэ гэхээр. Наһанайнгаа харгыгаар зүб ябана гүб, али буруудань орошоод хайратай наһаяа шатаажа ябана гүб гэжэ өөрөө һанамжаагүй һаань, тэрэнииень хэншье бодожо үгэхэгүйл.
Урмашуулагдаа Бато Жамбалов, Үльдэргын дунда һургуулиин 10 ангиин һурагша.
НАГАСЫН ХӨӨРӨӨНҺӨӨ
Би багаһаа хойшо дайда хизаараар суурхаһан «эрхэ боро» хатарша «Бравый» хүлэгэй гүйгөөшэ хурдандань омогорхон, элдэб урилдаануудта алдангүй адаглажа, һайхашаажа ябадагби. Энэ хүлэгэймни эзэн минии нагаса Эрдэм Цыренович Дамбаев юм.
Олон жэлдэ тракторта – полеводческо бригадираар хүдэлһэн ажалай амжалтын дүнгүүдээр «Буряадай агропромышленно комплексын габьяата хүдэлмэришэн», социалис ажалай хоёр дахин ударник болоһон юм.
Хүдэлөөгүй ажалынь үгы гэхэдэ алдуу болохогүй, арад зондо хүндэтэй, түрүү зоной нэгэн юм.
Энэ механизатор мэргэжэлтэй хүн аад хайшан гэжэ хэдыдээ мори һорижо үрдинэ гээшэб гэжэ һонирхоод, би нэгэтэ уулзахадаа, ххөрэжэ үгэхыень дурадхаһан байнаб.
Минии бүхы һанаан сэдьхэл энэ мориндо. Тиимэшье бэлэхэнээр хатарша болошоогүй юм ааб даа, — гээд нагаса ехэ хүхин, намайе урмашуулан, хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ. – Һайн шанартай үбһэ ногоо, обёосоор эдеэлүүлхэ, уһалха, үдэр бүхэндэ нэгэ сагта һорихо, харууһалха. Мориндо үнэн зүрхэнһөө, нүхэртөө адляар хандаха, Һүүл һамбайень боохо, гоёохо, үһэ дэлһыень һамнаха, гоё һайхан хазаар зэмсэгээр шэмэглэхэ гэхэ мэтэ ажал барагдахагүй. Энэмнай нэгэ үдэрэй хэрэг бэшэ, нэгэтэшье орхингүй заһажа, һорижол байха ехэхэн ажал юм даа.
Ямар илалтануудые туйлаһан байнабта? – гэжэ би энэ хөөрөөнһөөнь зүрхөө хүдэлгэн һурабаб.
Мори урилдаанай ехэ хэмжээнүүдтэ Шэтэ, Эрхүү можоор, Улаан-Үдын найр нааданда, дасангуудай, аймагай, нютагуудай һайндэрые шэмэглэн, түрүү һуурида газар доһолуулжа, хэлбэлзэн хатаржа ерэхэдэнь хүнэй досоо уярмаар, дура сэдьхэл адлил доһолоод лэ байхал даа.
Энэ ехэ илалта туйлахынь түлөө эрмэлзэл зоригоо мүхөөнгүй, бүхы хүсэ шадалаа тэмсэл соогоо шангадхань, һайхан сэдьхэл зүрхэеэ, оюун ухаагаа зорюулжа, һанаһанаа хүсэлдүүлхэдэ ямар ехэ жаргал гээшэб!
Угайнгаа түүхэдэ үшөө нэгэ алхам нэмэжэ, морин эрдэни хүнэй һайн нүхэр, хатар, жороо, гүйгөөшэ үйлөөрөө арад зондо баяр, жаргал асаржа бэлэглэһэншүү…
Буряад арадайнгаа үе наһан соо тахижа ябаһан морин эрдэниие дээрэ үргэн, өөрөөшье зүрхэ сэдьхэл, бүхыдэнь мориндоо зорюулан, арад зондоо, өөртөө шадалаар баяр асаржа ябаһан нагасаяа ехэ үзэгөөр Хүн гэжэ нэрлэнэб!