1 һуури Үльдэргын дунда һургуулиин 8 ангиин һурагша Митыпова Бэлигма абаа:
МИНИИ НАГАСА ЭЖЫН ДУРСАЛГА
Тэрэ океан – тэмсэһэн зоной
зол жаргал,
Тэрэ океан –
угсаата хүнэй ухаан,
Тэрэ океан –
түмэн зоной хүсэн,
Тэрэ океан – түби дэлхэйн
арад зон!
Ким Цыденов
Минии эжын нагаса абгай, багшань долгорма Дондоковна Дондокова ара талын ветеран, энэ гар бишэн жэлэй гарахада, 93 наһа хүрэжэ сагаалба.
Долгорма Дондоковна 1924 ондо Шэтын областиин Дульдаргын аймагай Зүдхэли һуурида алтан дэлхэйдэ Дондогой бүлэдэ эгээ ехэ үринь боложо түрэһэн юм.
Зүдхэли нютагтаа долоон жэлэй, Табтаанайн дунда һургуули дүүргээд, Улаан-Үдэ ерэжэ, багшанарай дээдэ һургуулида ороһон намтартай. Эрхим һайнаар һуража, багшын диплом абаад, Улаан-Үдын 18-дахи дунда һургуулида ород хэлэнэй багшаар хүдэлөө.
1946 ондо 22 наһатайхан, үндэр нарин бэетэй, сэбэр һайхан шарайтай басаган Үльдэргэ нютагай офицер Галсанов Цыдып Доржиевичтой уулзажа, алтан дэлхэйн жама ёһоор хани нүхэрынь болоһон юм. Городто байхань залуу айлда хүшэршэг боложо,Цыдып Доржиевичай нютаг болохо Обоотын бооридо оршодог Зүүн Үльдэргэ нютагай Галсанай Доржында бэри боложо бууһан юм.
Энэл нютагай долоон жэлэй һургуулида хэдэн олон газарһаа: Эгэтын Адаг, Тайлууд,Мужыха, Эгэтэ, Үлзытэ, Хориин аймагай Шэмэд, Булаг, Амгаланта, Ашанга нютагуудһаа сугларһан үхибүүдтэ ород, буряад хэлэ заажа, Долгорма Дондоковнагай багшын хүндэхэн ажалай зам эхилһэн.
Багша Долгорма Дондоковна ажалдаа ехэ оролдосотой, харюусалгатай хүдэлдэг байһан юм. Хэшээлнүүдынь һонирхолтой, хүмүүжүлгын удхатай, урин зохидоор һурагшадтаа хандадаг һэн. Һуралсалай талаар директорэй орлогшоор олон жэл соо хүдэлөө.
Гүрэн түрэмнай урагшаа һанаатай Долгорма Дондоковнагай багшын ажалые сэгнэжэ, уряадай АССР-эй, РСФСР-эй габьяата багша гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһыень гэршэлһэн, Улаан хальһатай, алтан үзэгөөр бэшэгдэһэн грамотанууд үхибүүдэйнь омогорхол боложо гэртэнь хадагалаатай байдаг.
4- жэлэй хугасаа соо хэдэн олон үхибүүдые һургажа гаргааб даа! Тэдэнэй дундаһаа олон тоото багшанар, эмшэд, эрдэмтэд, ажалай баатарнууд гараһан.
Үльдэргын һургуулиин түүхэдэ эгээ түрүүшын мүнгэн медальтайгаар 1958 ондо 10 класс дүүргэһэн Ханда Шагдарова Долгорма Дондоковнагай хүтэлбэрилдэг классай һурагша байһан.
Цыдып Доржиевич Галсановай бүлэдэ юһэн үхибүүд түрэһэн. Бултыень дээдэ һургуули дүүргүүлһэн, журамтай, ажалша бэрхээр хүмүүжүүлһэн байна. Мүнөө үедэ Долгорма Дондоковна буряадай ниислэл хото Улаан-Үдэдэ Буряад Республикын арадай артистка Лидия Цыдыповна басагантаяа, медицинын эрдэмэй кандидат, Москвада ажалладаг зээ хүбүүн Женингээ абажа үгэһэн олон дабхар гэрэй нэгэн соо аша зээнэрээ тойруулан, жаргалтай, буянтай, бурханаа тахижа, номоо уншажа ажаһуудаг.
Долгорма Дондоковнагай үшөө аша габьяань гэхэдэ, арадай дом арга һайн мэдэдэг, ямар үбшэ хайшан гээд аргалхаб гэжэ туһатай зүбшөөлнүүдые мүнөө болотор үгэжэл байдаг.
Долгорма Дондоковна иимэ һайхан сэдьхэлээрээ, урихан шарайгаараа, эсэшэ сусашагүй багшын ажалаараа, элдэб үнэтэй заабаринуудые хэлэдэгээрээ, хүнэй һайн талыень үргэжэ ябадаг сэнэгээрээ, хүн зондоо абтасатай, хүндэхэн багшын үргэн зам шэлэһэн хүн гээшэл даа.
Энэ наһан соогоо эрдэм бэлиг олгуулһан шабинарынь хүндэтэй багшадаа доро дохин, баяр баясхалан хүргэжэ, үндэр наһанай дабаанда үбшэ зоболон үзэнгүй, үлзы хэшэгтэй, буянтай ябахыень үреэжэл байдаг даа гэжэ минии нагаса эжы һайханаар дурсан хөөрэжэ үгөө һэн.
Эрхим багша Долгорма Дондоковна тухай хөөрөөгөө нютагайнгаа поэт, багша Цырен-Ханда Дарибазаровагай удхатайхан щгэнщщдээр түгэсхэхэм:
Сэсэгэй дэльбэдэл одоо
Сэбэрхэн, сэмсэгэр хододоо,
Шарайгаарааш, сэдьхэлээрээш
Шабинарайнгаа дурые эзэлээт,
Үндэһэн хэлэеэ, заншалаа
Үргэжэл хододоо ябаат!
2 һуури –Эгэтын Адагай дунда һургуулиин 8 ангиин һурагша Цыбикжапаова Цырен-Дулма
( хүтэлбэрилэгшэ- географиин багша Гончикова Ц.Ж.):
ХҮЛГӨӨТЭ ХУБИ ЗАЯАН
Үдэшын һэрюун… Орожо байһан нарантай эбдүүсэн боргооһон олоороо һииганалдана. Гэшхүүр дээрэ гааһа зуунхай үбгэнэй сарбууда, духада тэдэнэй һуухада, үбгэжөөл оройдоошье анхарнагүй. Ехэл бодолгото болонхой хэбэртэй…
…Залууө солгёон эршэтэй наһан. Революциин эхилхэдэ хэдышье хүлгөөтэй сагай байбашье гэр бүлэ боложо, үри хүүгэдтэй, эдлэхэ зөөритэй сэдьхэл дүүрэн ажа амидаржа ябааб. Тиигэжэ байтарнай саг ондоо боложо, зөөри элбэгтэй зон хамалганда орожо, сүлэлгэдэ ороо бэлэйбди. Хайратайхан хүбүү басаган хоёройнгоо “зоной эсэргүү дайсанай” үхибүүд гүүлэжэ ябахагүйн түлөө детдомдо нэрэ сологүйгөөр орхёоб. Инаг нүхэрни дабашагүй хүндэ ажалһаа, сэдьхэлэй гунигһаа боложо алтан дэлхэйтэй тэндэ хахасаа. Бусахадаа нэн түрүүн үхибүүдээ бэдэрбэб. Һураг дуун үгы…” Һайхан жаргалтайл ябаг даа”, — гэжэ үреэхэһээ бэшэ намда арга үлөө үгы. Нютагтаа байха сэдьхэлэй шадал намда хүрэбэгүй.
Холын нютагта ажа байдалаа дахин эхилбэб. Ажалдашье эршэтэйгээр хүдэлбэб, наһанай нүхэртэйшье болооб. Хуби заяан юундэ намда иимэ шэрүүн бэ?! Намда бэшэ үри бэе заяагдаагүй. Үргэжэ абаһан басагамнай эдир залуугаар тодхорто орожо юртэмсэһөө халин ошоо. Энэ наһанайм юртэмсын табисуур иимэл хатуу байгаа даа гэжэ мэдэржэ, сэдьхэл бодолоо тэгшэлээб. Уйдхар гашуудалда нэрбэгдэнгүй, ажалай хүсөөр, түрэл гаралай тэдхэмжээр, анда нүхэдэй туһаар энэ үндэр наһан болотороо алтан дэлхэй гэшхэн ябанаб. Нёдондонһоо хойшо нютагаа бусаад, ахынгаа хүбүүнтэнэй олон үхибүүдэй хоорондо сэдьхэлни үни бутаран жаргалаар дүүрэнэ. “Залуугай жаргал – жаргал бэшэ, хүгшэрхын жаргал – жаргал”, — гэжэ буряад үгэ зүб даа.
3 һуури – Иисэнгын дунда һургуулиин 8 ангиин һурагша Доржиева Амарсана
(багшань Доржиева С.В.)
ХҮНЭЙ НАҺАН ТУХАЙ МИНИИ БОДОЛНУУД
Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ хүмүүнэй бэе оложо түрөөд, Хүн гэһэн эрдэни нэрэ даажа, үлгэн дэлхэй дээрэ ябаха гээшэ жаргалай ехэ жаргал болоно.
Хүн гээшэ түби дэлхэй дээрэ мүндэлөөд, хамагай һайнда, хамагай түрүүндэ ябаха ёһотой. Нялха нарай наһанһаа эхынгээ һүнтэй хамата эхэ хэлэнэйнгээ баялигтай танилсажа, наһан соогоо түрэл хэлэеэ түүрэжэ ябаха шухала. Бүмбэрсэг дэлхэйн ёһоор хүнэй наһан гансахан, энэ наһан соогоо дүүргэхэ, гаталха, шудалха үйлэнүүд олон. Хүн хадаа наһанайнгаа зам эрхимээр гаталжа, дээдэ замбида хүрэбэл, диваажанай орондо түрэхэ ха юм. Хүнэй наһан соо элдэб бэрхэшээлнүүд, элдэб дабаанууд ушардаг гээшэ. Эдэ бүгэдые эрхимээр лэ дабаха хэрэгтэй. Хорбоо энэ юртэмсын заршамаар хүн гээшэ хамаг һайхан үйлэ үйлэдэ, он жэлэй ошохо бүри золтой,жаргалтай, уйдхар зоболон үзэнгүй ябаһай гэжэ һанагдана.Хэдэн үе саг дабажа ерэһэн буряад нэрэеэ, буряад солоёо, уг удамаа, удха заяагаа алдангүй ябаябди!
НАҺАНАЙНГАА ХАРГЫ ЗҮБӨӨР ШЭЛЭН…
Бүмбэрсэг ехэ дэлхэй дээрэ хүн боложо түрэхэһөө һайхан юумэн үгы гээшэл даа.
Гайхамшагта энэ юртэмсын заяагаар хүн бүхэндэ эдлэхэ наһан, бурханай үршөөһэн хуби заяан гэжэ байдаг гээшэ. Бурханай табисуураар хүн түрэлтэн бүхэнэй хуби заяан адли бэшэ: үндэртэй, набтартай байдаг ха юм даа.
Харин хүн бүхэн наһанайнгаа намтар өөрөө зохёоно гээшэ. Бурхан багшын үгэһэн наһые эрхим һайнаар эдлэхэ хүн бүхэнэй тусхай шиидхэбэри болоно. Би хододоо нагаса эжынгээ хэлэһэн үгэнүүдые дурсан нүхэдтөө хэлэдэгби: “Хүнэй наһанай харгын утые бурхан табина, харин наһанайнгаа харгын үргэн, нариниие өөрөө шэлэнэ”. Энэ үгүүлбэриин удха тон зүб гэжэ һананаб. Юундэб гэхэдэ, хүн гээшэ өөрөө эрдэм номдо, ажал хүдэлмэридэ бэрхээр, абьяастайгаар һуража, элдэб амжалтануудые туйлажа, наһанайнгаа харгы үргэн, уужам болгоно ха юм. Залхуу, ажал хүдэлмэридэ дүршөөгүй хүн наһан соогоо юушье туйлахагүй, миин хооһон үнгэргэхэ баатай болоно. Тиимэ хүнэй наһанай харгы зүргэхэн шэнгеэр үзэгдэхэ гээшэ.
Тэнюун энэ дэлхэй дээрэ хүн түрэлтэн боложо түрөө хадаа түби дэлхэйн бүхы һайниие эдлэжэ, арад зоной түрүүдэ тоологдожо, ажал хүдэлмэриин жолоо шангаар адхажа, боди сагаан сэдьхэлтэй, гүн сэсэн ухаатай ябахые хүн бүхэндэ, мүн өөртөөшье хүсэнэб.
Хүн шанараа алдангүй, эжы абынгаа буян арьбадхан, хүлдэ орожо, хүлөө шоройдоһон тооно нютагаа түүрэжэ, хэтын хэтэдэ ябахамнай болтогой!
АРАДАЙ ХЭЛЭҺЭН ҮГЭНҮҮД СОО АЛТАНАЙ ДУҺАЛ БАЙДАГ ЮМ
«Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанай дуһал байдаг юм» гэһэн үгэнүүд би тон зүбшөөдэгби. Нээрээшье, арад зоной хэлэһэн үгэнүүд алтан дуһал болохо үгэнүүд байдаг гээшэ. Гүнзэгы удхатай һургаал заабари хүн бүхэнэй ухаанда бүхөөр хадуугдабал, хэдэн үе дамжуулагдажа байха болоно.
Эртэ урда сагһаа элинсэг хулинсагуудайнгаа сахижа ябаһан ёһо заншал үргэдхэн, Һургаал заабаринуудынь даган ябабал зүйтэй ха юм. Буряад угсаатанай ухаан хэр угһава сэсэн, бодолынь арюун, сэдьхэлынь сагаан гээшэ һаашье, зүгөөр тэдэнэй дунда элдэб зон тудалдаа бэзэ.
Манай буряад арадай дуунуудыешье, арадай аман зохёолшье абаад үзэхэдэ, гүнзэгы удхатай, бодото үйлэ хэрэгүүдые зураглан харулһан байдаг.
Оньһон үгэнүүд соошье гүнзэгы удхатай һургаал заабаринууд хэлэгдэдэг: «Амидын жаргал – үрмэ зөөхэй бэшэ, ажал эрдэм хоёр юм». Эдэ үгэнүүдэй удха ойлгожо, ухаандаа бүхөөр хадуубал, наһанай залуур болгохоор бэзэ.Саашадаа үри бэеэ, аша зээнэрээ ажалша бэрхээр, эрдэм бэлигтэ шуналтайгаар һургаха болоно.
«Гэртээ һууһан сэсэнһээ, дэлхэй дүүрэн ябаһан һохор дээрэ» гэһэн үгэнүүдэй удха мүн лэ тон гүнзэгы удхатай, эрмэлзэлэй шанартай гэхэдэ алдуу болохогүй. Юуб гэхэдэ, юумэ хаража, шагнажа ябаһан хүн олон шэнэ юумэ мэдэхэ, шадаха болоно.
Үнэхөөрөөл, арадаймнай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанайл дуһал байнал даа.
Арадайнгаа алтан һургаалнуудые сахижа, саашадаа үе дамжан дамжуулжа ябабалнай ехэл һайн байгаа. Тиимэһээ хүн түрэлтэн нэрэеэ дээрэ үргэжэ, буряад угсаатанайнгаа туг хододоо намилзуулан, би буряад яһатан, түби дэлхэйн хүн – эрдэниб гэжэ этигэн ябаял даа!
Урмашуулагдаа Дымбрылов Эрдэни, Яруунын аймагай Нарһатын
1-дэхи дунда һургуулиин 7-дохи ангиин һурагша
ЗУРГААДАХИ ОКЕАН – ХҮН ТҮРЭЛТЭНЭЙ ТЭМСЭЛТЭ ЗАЯАН
Ким Шогдопович Цыденов «Зургаадахи океан» гэжэ поэмэ соогоо хүн тухай бэшэнэ. Дүрбэн дэлхэйн океануудһаа гадна 5-дахинь – замбуулин океан, 6-дахинь – арад зоной океан.
Хүн түрэдэг. Нялха нарай шадалшьегүй, бодолшьегүй, улаа нюсэгэн юрын лэ үхибүүн. Теэд бэлэн юумэн дээрэ байнгүй, хүсэ шадалаа һэргээхэ, ёһотой юумэ ухамайлжа ойлгохые оролдохо, бэдэрхэ, оньһыень олохо гээшэ хүнэй ухаан мэдэрэлһээ болохо. Хүн гэжэ үгэнь ходол ехэ үзэгөөр бэшэгдэнэ. Энэнь хадаа хүн гээшэ хүн нэрэдээ хүрэхэ, нэрэеэ дээшэнь үргэхэ гэһэн удхатай. Замбуулинай зайдан дайдаар ниидэхэ онгосо зохёоһон хүн түрэлтэн гайхамшаг болоно.
Далбагата онгосоор далайе гаталжа, үльгэрэй баян үзэсхэлэн түбиие нээһэн аяншан Колумб, хүнэй ажал хүнгэдхэхэ хүсэтэ ууралта машина зохёоһон Уайтшье Ким Цыденовэй сэдьхэлдэ омогорхол түрүүлһэн байна ха.
Хүн гээшэ эрдэни. «Эрдэни элэхэ бүри үнгэ ородог, хүн хүгшэрхэ бүри ухаа ородог» гэжэ оньһон үгэ бии. Хүнэй байдал – тэмсэл. Хүн тэмсэхэ бүри хүдэржэдэг, зоригжодог. Зоригтой хүн юундэшье диилдэдэггүй, юунһээшье сухаридаггүй. Хүн түрэлтэн юумэ хуу үзэжэ гараа: дайнай дүлые, хардалга, хаалта шорондошье һуугаа, теэд зоригоо алдаагүйнь одоол гайхалтай.
Хүнэй ухаан оёоргүй океан, хүнэй эрмэлзэл хизааргүй хүсэн. Урданай ажабайдал нүгөө тээшэнь эрьюулһэн революци үшөө нэгэ түүхын шата,алхам,этигэл тэмсэл, хүн зоной тэмсэлдэ бодоһые океан далай һэреэ гэжэ Ким Шогдопович хэлэнэ. «…сэлмэг тэнгэриин сэнтэй туяа тогтоожо сэсэрдэһэниинь субад толоор бадарнал» гэхэдээ, дэлхэйн хүн зон жаргалтай, тэгшэ эрхэтэй байхань болтогой гэжэ агууехэ поэт Ким Цыденовэй найдаһаниинь харагдана гэжэ һананаб.