Энэ дэлхэйдэ хүн боложо түрэлгэн Һайн үйлын үрын дүн гэжэ тоологдодог. ТиимэҺээ, хүн шанараа алдангүй, абажа гараҺан буянгаа арбидхан ябаха уялгатайбди. «Амитанда туҺа хүргэжэ шадахагүй Һаа, тодхор бү тата» гэҺэн заабари хадуужа абабал хэрэгтэй. «Хүн болохо багаҺаа» гээшэ эхынгээ хэбэл соо ҺууҺан үхибүүндэ заяагдаҺан ухаан бодол сэдьхэлҺээ эхитэй. Үхибүүнэй хүгжэлтэ эхын хээлитэй сагҺаа хүмүүжүүлэгдэдэг хадань, эхэ бузартай буртагтай газарта ошохогүй, архи тамхи хэрэглэхэгүй, хэрүүл шууяа гаргахагүй, бэе, хэлэн, сэдьхэлээ арюунаар абажа ябаха уялгатай. Үхибүүн 7 наҺа хүрэтэрөө бурхан ябадаг гэҺэн ойлгосотой хадань, «бурханаа бургааҺаар шэрбэхэгүй» гэҺэн заншал баримталдаг гээшэбди гээд хүгшэн эжы хэлэдэг.
Гурбан хүбүүдые, нэгэ басага түрэжэ, 8 ашанараа хаража, эхэнэр түрэҺэн үүргэеэ дүүргэнхэйб гэжэ Һанадагби гэжэ эжымни хэлэдэг. Хүгшэн эжын аша зээнэртээ захиха юумэн гэхэдэ: «Һайхан хэрэг хэжэ, бурхан шажанай номуудтай танилсажа, уншажа ябабалтнай зүб мүрөөр бэеэ абажа ябаха ябадалдатнай айхабтар ехэ нүлөө үршөөхэл даа. Ши эрэ хүнби, эсэгэ болохоб, гэрэй эзэн байхаб, тиимэҺээ эрэ ёҺоор ябажа, Һайн эрэ болохо ёҺотойб гээд, бэедээ шанга мэдэрэл түрүүлхэ уялгатайш. «Һайн эрэ морёо, муу эрэ Һамгаа магтадаг» гэҺэн оньҺон үгэ хадуужа, шэнжэлэн хаража ябаарай. «Эрэ хүнэй зосоо эмээлтэ хазаарта багтаха» гэлсэдэг. Энэнь хүнэй уужам сэдьхэл, номгон даруу байдал, олон үгэгүй Зан шэнжэ болоно»,- гэдэг.
Ши зүбөөр бодомжолжо, Һайн мууе илгажа таниха болохын түлөө «Мэдээтэй,мэдээгүйе илгагша» гэжэ нэрлэгдэҺэн, олоной дунда «Үльгэрэй далай» гэжэ алдаршаҺан зохёол Һонирхожо, зүрхэ сэдьхэлдээ шэнгээхэ байгааш гээд, уншахыем дурадхадаг юм. Би энэ номой 96-хи хуудаҺа уншаад, иигэжэ ойлгооб. Хэрбээ худалаар хэлэжэ, хүниие мэхэлээ Һаа, хойто наҺандаа хэлэ амагүй, мунхаг боложо түрэхэб. Мэхэ гохо гаргангүй, Һайн зантай ябажа, бусадта туҺа хэжэ шадаа Һаа, өөртөө туҺа хэҺэн болохоб. Мунхаг ухаан хүнэй ажабайдалда Һаалта хэдэг хоронуудай нэгэн. Зүб тээшэнь тэхэрюулхын тула өөрынгөө алдуунуудые мэдэржэ Һураха шухала.
«Улаан бургааҺад» гээд ургажа ябаҺан үхибүүдые нэрлэдэг. Уян нугархай, ямаршье юумэндэ Һураха шадалтай хаҺа. «Ши Һургуулида орожо, олон сасуу үетэнтэеэ харилсалжа, бэеэ мэдэрхэ аяншалгада гаранхайш. Би хэн гээшэбиб гэжэ, өөрыгөө шагнажа, шалгажа, жэшэжэ эхилнэ гүш? Би юу хараха, хэнтэй харилсаха, ямар юумэнҺээ Һалаха, хэн болохобиб гэҺэн бодол зосоош түрэнэ гү?»
«Һула табиҺан Һур, дэмы табиҺан дээҺэн» гэлсүүлжэ ябангүй, «эрхээр бэшэ бэрхээр Һураха» зорилготойш гээд эжым заадаг. Энэ олон асуудалнуудта хаанаҺаа харюу абахабиб. Арга онолнууд олон даа. Эгээл дүтын, найдамтай жэшээ-сасуулга. Эхэ эсэгэ, аха эгэшэнэрээ хаража ухаа нэмэдэг, ажабайдалай дүй дүршэл олодог гээшэбди. «Шинии түрэҺэн эжы олон үгэгүй, айл зайдаггүй, тамхи татадаггүй, архи уудаггүй, ажалша, малша бэрил даа гэлсүүлдэг.» ТиимэҺээ, эжыдээл адли номгон даруу, эсэгэдээл адли ажалша ябабал, хүн зондоо хүндэтэй, урагшатай ябахаб гээд ойлгоноб.
Хүн наҺанайнгаа харгы, ажабайдал сэдьхэлээрээ зохёодог.ТиимэҺээ сэдьхэл гэҺэн ойлгосо тон шухала. Джампа Тинлэй багшын «К ясному свету» гэҺэн ном соо сэдьхэл гээшэ дүрэгүй гэгээн мэдэсэ. Сэдьхэл уян зөөлэн зүрхэнҺөө эхитэй. Уураг тархитай сэдьхэл холбоогүй. Сэдьхэлэй хүсэн хэмжүүртэй гээд шэнжэлэгшэд хэлэдэг. ТооҺо хирэгүй сэдьхэлтэй үхибүүнэй хэмжүүр 3 герцэ болодог Һаань, бүдүүн хүнэй сэдьхэлэй хүдэлсэ 18 герц болоно. Иимэ сэдьхэл хирэ тооҺондо даруулагданги гэжэ ойлгохоор. 15 жэлдэ маани мэгзэм уншаҺан зоной сэдьхэлэй хүдэлсэ 3 герцэ байдаг гээд эрдэмтэн шэнжэлээ. Гурбан герц хэмжүүртэй сэдьхэлэй байдалда Ухаан бодол номгоржо, аалидажа, Бэлигүүн мэдэсэ хүдэлжэ эхилхэ байна. Энээниие зураг дээрэ харуулбал, иимэ.
Зүн бэлиг-Сэдьхэлэй мэдэсэ. Зүн ородоор «инстинкт» гээд оршуулагдана. үхибүүн түрэхэ гарахаҺаа иимэ мэдэрэлтэй мүндэлнэ. Энэ мэдэрэлэй саашанхи хуби заяан хүнэй ажабайдалҺаа дулдыдана, энэ мэдэрэл хүгжөөжэ болохо. Урда сагҺаа буряад арад зон зүн мэдэрэлэй харюу шагнажа Һуранхай.
Жэшээ болгон найруулбал иимэ:
1.Алин шэхэм ханхинааб,
ХаанаҺаа юун дуулдагшааб.
2.Баруун нюдэнэйм татаса,
Баярайм зүн гэжэ мэдэгшэб.
3.Хамарайм зохолоон эхилхэдэ,
Хара архиншан ушардаг.
4.Хэлэндэм гараҺан эшэргэнээн,
Амтатай эдеэгээр Һүнэдэг.
5.Альганай зохолоон үнэн даа,
Адхаржал ерэдэг мүнгэн.
6.Хүлэйм улын гэжэгэнээн, холо зорихым мэдүүлдэг.
Зүн бэлигэй үшөө нэгэ жэшээ-зүүдэн. Эхэ байгаалитаяа хүйҺөөрөө холбоотой хүн түрэлтэн шаазгайн хэлэ шэнжэн ойлгоҺон байна ха юм. «Хашаа дээгүүр шаханаа шаазгай, хадамтай болохым зүгнөө шаазгай» гээд дуулагша Һэмди гээд эжы хөөрэдэг. Зүн бэлигэй мэдэрэлнүүд элдэб юрэ бусын байдалҺаа хамгаалха гэҺэн үүргэтэй.
Би ямар юумэндэ этигэнэбиб гэҺэн бодол хүнэй наҺанай гол асуудал. Этигэлгүй хүндэ бурханай оронгүй, тэрээндэ нэрэ алдар, арад зон, түрэҺэн хэлэн гэҺэн үндэр ойлгосонууд хооҺон үгэнүүд болодог. Этигэл-ехэ тэсэбэри, хүсэн, найдал болоно.
Буддын шажанай маани мэгзэмүүд Һанаа сэдьхэлдэ гайхалтайгаар нүлөөлдэг гээд этигэнэбди. Энэнь гансал хүндэ бэшэ, харин угайнь зондо нэбтэрэн ородог юм гэжэ ойлгоҺон хүгшэн эжы абанар доншуур маани хүсээхээ оролдодог, хүсээдэгшье байнал. Иимэл эжы абатай зониие угтани үри гээд хэлсэдэг ёҺотойл даа.
2009 ондо хүгшэн эжымни Бархан Уулада болоҺон уулзалгада хабаадаҺанаа иигэжэ тэмдэглэнэ. Эндэ сугларһан олон зоной гол зорилго — сэдьхэлээ сэбэрлэлгэ, нангин Һайхан Бархан УулаҺаа хүсэ шадал гуйха, үри хүүгэдтээ, аша зээнэртээ аза жаргал үреэхэ, арад зондоо амгалан тайбаниие хусэхэ гэҺэн үүргэтэй. 2585 метр үндэртэй, эгсэ хабсагайтай, буртаг ой модотой харгы дабажа, оройдонь гараха хүсэлтэй эрэшүүл ааяма халуун, адхарма бороошье байг, гаргагдаҺан саг, үдэртөөл өөдөө дабшадаг заншалтай. АрҺа мяхаяа, шүрбэҺөө шангадхан, хүлҺөө гаргажа, хүлөө холожо, унажа бодожо, түлхюулжэ татуулжа, дааража норожо, эсэжэ, сэдьхэлынь дараҺан элдэб буртаг бузарҺаа хүнгэржэ, сүлөөржэ, тад ондоо сарюун Һанал бодолдо абтажа, оршолон хэлбэрхэй юртэмсын жама ёҺо ойлгожо эхилдэг гэжэ тухайлмаар. Эрэ хүн зобохо бүреэ ухаа ородог гэҺэн үгын удха шанар эндэл ойлгосотой болонол даа гээд, 2012 оной зунай уулзалгада хабаадалсаҺан минии абганар, абгайнар хэлэдэг болоо.
«Аалин байжа абгай боло, номгон байжа ноен боло» гээд эжыдээ хэлүүлдэг абга эгэшэм намайе шатар наадаар Һоридог, бэшэхэ, уншаха шадабаринуудаараа хубаалдадаг.Эрдэм бэлиг нэмээҺэн номуудаар танилсуулдаг, уран бэлигтэй, урма зориг нэмээҺэн зонуудаар уулзуулдаг.
Һайн тээшээ тэгүүлжэ, бүхы Һайниие дэмжэжэ Һурахаб. ИлгаҺан шинии минии гэҺэн сэдьхэлҺээ Һалажа, бүхы юумэ адляар хараха, тэгшээр хандаха гэжэ оролдохоб.
Бүхы юумэн шалтагаантай гэҺэн ойлгосо мэдэржэ, хүлисэжэ Һурахаб. Хүнэй урин харасаҺаа,
Хүндэмүүшэ зан абариҺаа,
Хүдөө талын зэрэлгээнҺээ,
Хүгжэм дуунай зэдэлээнҺээ
Зосоомной наран гаража,
Зоригжолнай бадаруужан!
Жалсанов Аюши, Эгэтын-Адагай дунда
Һургуулиин 8 ангиин Һурагша.
Эжы –Доржиева Бутидма Цыбикжаповна.
Багша – Цыденова Жаргалма Цыдыповна .