Энэ дэлхэй дээрэ
Эгээл сэнтэйхэн,
Энхэ мүнхэхэн
Эжым гансахан…
Ошоhон жэлнүүд эрьен ерэдэггүй, хорбоо энэ юртэмсэдэ үдэр hүниин hэлгэлдээн, ажал хүдэлмэри-үдэр бүриин хэшээл, бэлдэлгэ, ниитын ажал, ажабайдалай юрьеэн соогуур hанаандаа сүлөөгүйхэн алхалhаар ябатар, саг жэлэй ябаса түргэхэн лэ ябанал даа.
Манай хайрата эжы Жалсанова Цырма Дугдановна арбаад жэлэй сааана энэ алтан дэлхэйтэй хахасажа ябанхай, теэд хэhэн ажалынь, хэлэдэг заабари hургаалынь, hонирхолтой хөөрөөнүүдынь мүнөө болоходо тон элеэр hанагдадаг. Эжымнэй hайхан урихан шарай, дулаахан сэдьхэл үлгэн энэ дэлхэйдэ ошо сасажа, ажабайдалаймнай харгы гэрэлтүүлжэ, ажалаймнай алхам бүхэндэ хүсэ шадал оруулжа, одон сахюусаниинь орой дээрэмнай маанадаа мүнөө болотор хамгаалжа ябанал гээшэл даа.
Саг жэлэй саашаа ошохо бүри, эжытэеэ хамта байhан сагаа тон дүтүүр hанажа ябадагби. Элдэб ушарнууд бологшо hэн. Энээн тушаа эжыгээ дурсан, нэгэ хэдыень хөөрэжэ туршахам.
Нэгэтэ hургуулиhаа ерээд, үдынгөө хоол барижа hуутарни, минии үүри болохо Дашима орожо ерэбэ. Эжымнай хүнэй ерэхэдэ, ехэ баярладаг бэлэй.
— Һуу наашаа, Дашима, энэ шүлэ халбагада, тиигээд hониноо хөөрэ, — гэбэ. Дашиматаяа энэ тэрэ юумэ хөөрэлдэhөөр байтарнай, удааншье болонгүй баhал манай үүри болохо Базаров Цыредоржын нүхэр Таня орожо ерэбэ.
— Ямар гэртээ байхагүй займал хүн гээшэбши? Мүрөөршни мүрдэжэ ерэбэб, – гэжэ оро ороhоор манай айлшаниие зэмэлэн hагад хэлээдхибэ.
— Эндэшни зайhан хүн үгы, бишни үдэр бүхэндэ энэ гэртэ орожо, Долгоройнгоо эжытэй хөөрэлдэдэг ажалтай хүмби, — гэжэ шанга харюу үгэбэ.
— Yглөөдэр концерт табихаяа байнабди гэжэ ойлгоногши? Юугээ үмдөөд тайзан дээрэ гарахаяа байнабши? Наа захань хубсаhа бэдэржэ ябахаа яанабши, — гэжэ байгаад Таня олон таба шашашаба.
— Намайе эндэ миин hууна гэжэ hанаа гүш? Би энэ Долгорhоо плати эрихэеэ ерээд байнаб, — гэжэ Дашима урдаа оруулбагүй. Энэ хоерой иигэжэ байжа тоосолдоходо, манай эжы юушье дуугарангүй, миhэд миhэд гэжэ,- саашаа юун бологшо ааб гэhэншуу, абяагүй hууба. Yнэхөөрөөшье манайда нэгэ ута, яhала зохид хүхэ плати бии агша бэлэй. Тэрээниие гаргажа үгэбэб.
— Шиимни үмдөөд үзэ, намhаа нарин байнаш, — гээд Дашимаань Танидаа дамжуулба. Тэдэ хоернай саашаа таhаг руу орожо, нэгэ оролго болоод ерэхэдэ, шаг шууяа татаhан юумэнүүд оробо. Дашимаань энеэхэ гээшэнь аргагүй, харин плати үмдэhэн хүниинь балайшье баяртай бэшэ. Ушар юуб гэхэдэ, тэрэ плати багадаад, эгээл бэеынь тэб тэгэндэ байшоод, доошоошье, дээшээшье бэшэ тогтошонхой, угаа энеэдэтэй байба. Манай эжы Дашима хоерой энеэлдэхэшье гээшэнь аргагүй, харин Тани нүхэрнай балайшье хүхюутэй бэшэ, хамhалсажа арай гэжэ тэрэ платииень тайлабабди. Дашимаамнай энеэ энеэhээр газаа гүйжэ гарашаба.
— Намда таараха үгыень мэдэжэ байгаад, зорюута наадалха гэжэ энэ плати намй үмдэ гээш, — гэжэ Таня Дашимаагаа зэмэлбэ.
— Хэн шамайе хүсөөр үмдүүлээ юм бэ? Намда таарахагүй гэжэ би абаhаар мэдээ hэмби, — гэжэ Дашима энеэжэ садаад хэлэбэ. Эдэ хоер нүхэдэйм гараад ошоhон хойно эжымнэй ехэ олзуурханхай:
— Мүнөө үдэрни ехэ hонирхолтойгоор үнгэршэбэл. Энеэжэ садабаб даа, hая наашашье иигэжэ энеэгээ үгыб. Энэ Дашима намда адли ехэ энеэрэн хүн байна. Би залуудаа энеэхэдээ тогтохоо болеод, газаа гарашадаг hэмби. Ямар жэгтэй юм гээшэб даа. Нэгэ үе үүришье байхагүй, сугтаа ажал хэжэ ябаhан нүхэдшье гэжэ хомор. Энэ бурхан намайе юундэ мартажархео гээшэб, — гэхэдэнь:
— Бурхан таниие юу мартахаб даа. Буянтайл хадаа манаа хаража, тулгамнай боложо ябана ха юмта даа, — гэжэ эжынгээ hанаа заhаа бэлэйб.
!990-ээд онуудаар hургуулинуудта «Информатика» гэжэ шэнэ предмет бии болоо hэн. Минии тоо бодолгын багша хада манай hургуулиин дарга Сэсэгма Бадмаевна энэ предмет заахыемни намда дурадхаа бэлэй. Бай байhаар hургуулидамнай шэнэ компьтернууд бии боложо захалаа. Yхбүүдые hургахын тулада hургуули хэрэгтэй болобо. 2002 оной февраль hарада би 2-той хүбүүгээ, эжыгээ абаад, Улаан-Yдэ хото курсада hурахаяа ошобоб. Yдэртөө занятидаа ябахадам, 90 наhатай эжымни хүбүүгээ хараад байха. Арбаад хоногой турша соо hураад, гэртээ бусаха болоходомнай, минии дүү хүбүүн Бадма маанадые Yльдэргэ буулгаха гэжэ Ширап Борисович нүхэртэеэ ерэбэ. Эжымнай шоферой хажууда hуунхай, Бадма, би хүбүүнтэеэ хойнонь hуунхай, Yльдэргэ тээшээ ябабабди. Хүгшэн хүүгэн хоерой баяртай гээшэнь аргагүй. Эжымнай урда hуунхай, элдэб hонирхолтой юумэ хөөрэжэл ябана.
— Анхандаа город ерэхэдээ, аргагүй зайха гэжэ оролдодог hэмби. Балдынов гудамжын 9-хи гэртэ байхабди. Тэрэ гэрэй хажуугаар доошоо бууhан гэшхүүр байха, саашаа ябахада, трактор машинын запчасти худалдадаг магазин бии агша бэлэй, — гэжэ байгаад хөөрэбэ. Удааншье болонгүй тэрэ гэрэйнь хажуугаарынь гарахадамнай, hая хэлээшэ гэшхүүрынь байжа байба.
— Ямар hонин юм гээшэб. Нээрээ тэрэ гэшхүүртнай байна лэ, — гэжэ Ширап шофернай хэлэбэ.
— Байнгүй яахань hэм, хэн гэшхүүр абажа ябаха hэм. Намай энэ зүнтэг хүгшэн юугээ хэлэнэб даа гэжэ таа хоер hанана еhотойт.- гэжэ эжымнай хэлэбэ.
— Хүлисыт, би тиигэжэ огтошье hанаагүйб. Ямар hайнаар һанана гээшэбта? Аяар 90-ээд наhатай хүн хамагые hанажа ябаха, — гэбэ.
Ябаhаар байтараа Бадма Ширап хоер машина трактор, түмэр түдэгэ тухай хөөрэлдэшэбэ. Эжымнайшье тэдээнээр адли болоод, ана мана хөөрэлдэшэбэ.
— Тэрэ тракторайтнай коленвалынь ямар юм? Эгээл түрөөн тэрээнинь шалгаха хэрэгтэй, — гээдхибэ.
— Yгы, таа хаанаhаа коленвал гэжэ мэдэхэ юмта? – гэжэ Ширап бүри ехээр гайхашаба.
— Мэдэнгүй яаха хүмбиб. Муу hайншье hаа битнай колхозой түрүүшын тракторист эхэнэр ябаhан гээшэб. Эгээл түрүүн 30-аад онуудаар «Фарзон» түхэлтэй трактор бии болоо. Саашаа «СЭСТЗ-эй» түхэлтэй 6 трактор ерээ агша hэн. Эрэшүүл үсөөн байгаа, тиигээд лэ шадалтайшаг эхэнэрнүүдые тракторта hуулгаа бэлэй. Элдэб юумэниинь эбдэрхэ даа, баhал зобогшо hэмди. Механик гэжэ 1-2 эрэшүүл байха. Тэдээндэ трактораа зореон эмдэhэн юумэдэл хараалгахабди. Байн байн дүршөөд, жаа жуу юумыень өөhэдөөшье заhаад ябадаг болоо hэмди, – гэжэ эжымнай хөөрэбэ.
— Таамнай ямар hонин хүн гээшэбта. Одоол «человек-легенда» гэхэдэ алдуу болохогүй. Музейдэ ороходо, эгээл үнэтэй сэнтэй экспонадууд аргагүй наряар хадагалаатай байдаг. Тандал адли иимэ хүн дэлхэй дээрэ үгы шахуу, бишье hаа, тон үсөөн, хомор. Би иимэ үндэр наhатай, сээжэ hонор нагаса эжытэй байhан Бадма үүридээ ехээр hайн hанаагаар атаарханаб. Таниие үшөө удаан жэлдэ энэл зангаараа ябахыетнай хүсэнэб, — гэжэ үреэбэ.
Энэ залуу хүбүүнэй үнэнхэ зүрхэнhөө хэлэhэн үгэнүүдые шагнажа ябахадаа:
— Ямаршье ухаатай, hонор hүбэлгэн эжытэй гээшэбиб даа, -гэжэ сэдьхэжэ, эжыгээрээ омогорхожа hуугаа бэлэйб.
«Ашата эжынгээ ашыень харюулжа шадаа гүб ?» гэhэн асуудалда харюу үгэхэнь хүнгэн бэшэ, hанал бодол соогоо ходол энэл асуудал табижа ябахадаа, хүнэй досоохиие хүлгөөхэ, аргагүй гүнээгы удхатай урданай нэгэ дуунай үгэнүүдые хододоо hанадагби:
Ангирай дальбараа боложо түрөөд,
Аляахан hарада дэгдэдэг юм?
Амитанай үри боложо түрөөд,
Аляахан наhандаа жаргадаг юм?
Доржиева Долгор Сандаковна,
Үльдэргын дунда һургуулиин тоо бодолгын багша