К.Ш.Цыденовэй 40 жэлэй зорюулагдаһан газетэнүүдэй материалнуудһаа
Ц. Номтоев, писатель, Герой Социалистического труда
К. Цыденов родился 5 декабря 1937 года в с.Эгита. После окончания средней школы поступил в Бурятский Государственный педагогический институт имени Доржи Банзарова. Успешно завершив учёбу, Ким Шогдопович Цыденов был направлен в Ульдургинскую среднюю школу, где работал сначала преподавателем, затем возглавил учебную часть, а позже был директором школы.
Ещё будучи учеником Сосново-Озёрской средней школы, начал писать стихи и рассказы, которые публиковались на страницах районной и республиканской газет. В дальнейшем мастерство писателя оттачивалось, совершенствовалось. И вот результат: Ким Цыденов написал повесть «Весна возвращается», которая вышла в Бурятском книжном издательстве.
Ким Цыденов был талантливым писателем, мастером пера, активным общественником.
Жизнь талантливого бурятского писателя Кима Шогдоповича Цыденова, к сожалению, оказалась короткой. После его смерти Бурятское книжное издательство выпустило в свет повесть «Лунная ночь».
Вся литературная общественность республики 5 декабря отмечает сороколетие Кима Цыденова.
Улан-Туя, № 143, 01.12.1977 г., в качестве предисловия к рассказу «Одинокий домик» К. Цыденова. (Рассказ «Одинокий домик» был опубликован в журнале «Байкал», № 2, 1965 г., в сборнике рассказов К. Цыденова «Весна возвратится», 1967 г., в сборнике рассказов Бурятского книжного издательства «Сердце моё, Бурятия», 1970 г, в переводе с бурятского В. Е. Штеренберга. Рассказ «Одинокий домик» вошёл в книгу «Ливень в степи» на узбекском языке издательства г. Ташкент, 1976 г., с. 62-81)
Ц.Номтоев.
Ким Цыденов манай аймагай Эгэтэ нютагта 1937 ондо түрэжэ, дунда һургуули дүүргээд, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшын институт дүүргэһэнһээ һүүлдэ олон жэлдэ Үльдэргын дунда һургуулида багшаар, һуралсалай таһагые даагшаар, һүүлдэнь директорээр хүдэлһэн юм. Дунда һургуулида һуража байхаһаа эхилээд шүлэг, рассказуудые бэшэжэ эхилээ һэн. Саашадаа удха түгэлдэр рассказуудаараа, “Бусахал даа хабар” гэжэ повестёороо олондо мэдээжэ болон суурхаа һэн.
Ким Цыденов адли тэгшэ бэлигтэй зохёолшо, зурааша – бэлэдхэл һайнтай, бэлиг ехэтэй хүн бэлэй. Олон уншагшадай анхарал татаһан, саашадаа дээдэ хэмжээнэй зохёолнуудые бэшэхэнь лабтай гэжэ нүхэдөө, уншагшадаа найдуулһан залуу уран зохёолшо Ким Цыденовэй богони наһатай байһаниинь харамтай. Ким Цыденов элүүр энхэ ябаа һаа, мүнөө жэл декабриин 5-да 40 наһаяа гүйсэхэ байгаа.
Бидэ мүнөө бэлигтэ уран зохёолшын бэшэһэн “Жаахан борохон инзаган” гэжэ рассказ уншагшадай анхаралда толилхомнай.
Ярууна, «Улаан-Туяа», 1977 оной декабрь һара.
«Жаахан борохон инзаган», «Улаан-Туяа», 1977; «Байгал», 1965, №6; «Байгал», 2013, №4.
Ц.Номтоев, Социалис Ажалай Герой, уран зохёолшо. “Уран зохёолой үдэшэ.”
Сагһаа урид наһа бараһан бэлигтэ уран зохёолшо Ким Цыденовэй түрэһөөр 40 жэл болоһондо зорюулан уран зохёолой үдэшэ Үльдэргын дунда һургуулида болобо. Энэ үдэшэдэ зорюулжа, Ким Цыденовэй бэшэһэн номуудай, гар бэшэлгын болон , фотовыставкэ эмхидхэгдээ. Үдэшэдэ хабаадахаяа Цыденовэй түрэһэн Эгэтэ нютагһаа, хүдэлһэн нютаг Үльдэргэһээ олон уншагшад байлсаа. Ким Шогдоповичай түрэлхид, нүхэд энэ хэрэгтэ олоороо хабаадалсаа. Энэ һургуулиин түрэлхи хэлэнэй багшанар Долгорма Дондоковна Дондокова, Дулмажаб Цыреновна Доксонова зохёолшын зохёошо ажал тухай дэлгэрэнгы элидхэл хэжэ, олон һурагшад Ким Цыденовэй зохёолнуудые уран гоёор уншажа, байгшадые һонирхуулаа.
Энэ үдэшэдэ хабаадахаа Улаан-Үдэһээ зорюута ерэһэн уран зохёолшод Цырен-Дулма Дондокова, Сергей Цырендоржиев, Гунга Чимитов, Цырен-Дулма Дондогой, Цырен Галанов, Владимир Петонов нүхэр тухайгаа дурдаха зуураа, өөһэдынгөө шүлэгүүдые уншаһан байна.
Хойто үдэрынь дунда һургуулиин һурагшад, багшанартай уран зохёолшод уулзаһан байна.
«Улаан-Туяа», 1977 оной декабрь һара.
Ким Цыденовтэ Гунга Чимитов
Хэды ехэ дэлюун сэдьхэлээ,
Хэмжээлэшэгүй һайн зангаа,
Ямар олон шэдитэ зүүдэеэ,
Ялагас гэһэн уран бэлигээ,
Тэршээ дошхон түлэг
наһаяа,
Тэгшэ үргэн һаруул замаа,
Буряадаймнай хүбүүн,
даншье эртэ
Бусалтагүйгөөр абажа
ябашоош даа…
Хэжэ үрдиһэн мэргэжэлтэ
ажалшни,
Хэлэжэ үрдиһэн һайхан
үгэшни,
Бэшэжэ үрдиһэн
гэрэлтэ зохёолшни,
Түшэжэ ябаһан гэр бүлэшни
Гараар бэшэ,
Ураар бүтээгдэһэн
Галтама,
Гамнама хүшөө болонол.
Хамаг зондоо
дулаанаар дурсуулан,
Ханхинама Буряадтаа
мүнхэ оршонол.
“Улаан-Туяа”, 1977оной декабрь һара
Сергей Цырендоржиев хайрата Ким Цыденов нүхэрэйнгээ мүнхэ дурасхаалда “Баяртай, тохорюун шубууд!” гэһэн рассказ бэшээ.
Баяртай, тохорюун шубууд!
Хайрата нүхэр, уран зохёолшо
Ким Цыденовэй мүнхэ дурасхаалда.
Шара набшын халуунай аятай зохидхон үдэрнүүд ерэшэнхэй. Үдын тэн…
Үүлэгүй сиибэн хүхэ огторгой хүйтөөр ялалзан лүнхынэ. Халуугаа буураһан түхэреэн сайр табагтал наран һүлгүй бүлеэн альгаараа Үдэ голой зөөлэхэн шара эльһэн дээрэ борбойхожо һууһан Удамбраагай гүрдэгэр туранхайхан нюргые үлэ мэдэг жэгнэнэ. Зурагар нимһэл шарайтай, мэлмэн хара нюдэтэй энээхэн хүбүүн хэлэнэйнгээ үзүүрхэниие доодо урал дээгүүрээ удаахан халтируулан, элһэн дээрэ юушьеб зурана.
Тээ саанаханань – арбаад алхамай зайда би энэ эртын намарай хүйтэнэй ами ороһон уһанда шунгажа гараад, дулаанай ольһогүй элһэн дээрэ бээрэжэ, шүдэеэ хабжагануулжа, бүтүүхэн өөрыгөө зэмэлжэ, иимэ ааша гаргаһанаа шаналжа хэбтэнэб. Үнгэрэгшэ хабар мүльһэнэй унамсаар үетэндөө һайрхажа уһанда ороһонойхиие долоон хоногто халууржа зобоо бэлэйб.
Удамбраа, — гэжэ һалганаһан хоолойгоо барижа ядан ооголноб. Нам руу нюргаараа хараад, зураг дээрээ дүлииршоод һууһан үүримни хүдэлбэшьегүй.
— Һөө-е, Удамбра-аа! – гээд, богонихоноор эшхэржэрхибэб.
— Аа? – гээд, нүхэрни нам тээшэ һуумгашаа эрьелдэбэ.
— Уһанда ор–рыш… го…гоё даа…
— Гоё? Һа-һаа. Өөлыгөө халыс, — гэн шалшаран Удамбраа шүдэгүй амаяа амхылган, нам руу шүрдэгэр нариихан хургаараа заан, гасаалһаншуу энеэбэ.
— Нээрээ, ороод үзыш, гоё даа… али айна гүш? Һа, ямар эрэ гээшэбши!
— Үгы-ээ… Эзымни халааха…
Би шүдэнэйнгөө забһараар жэрд байса нёлбожорхёод:
— Эжышни ажалдаа хаям. Харанагүй хаям. Шунгаад гарыш, зүрхэеэ харуулыш, — гэнэб. Тиигэхэ зуураа: “Хорыень малтаад, уһанда оруулжал туршахаб. Юундэ гансаараа даараха болоо хүнбиб?” гэһэншуу жиираггүй хорон бодолдо абтанаб.
— Халана гүс? – гээд, Удамбраа харанхы ама руугаа зааба. – Би нёдондо хүйтэн уһанда олоод, сүдэгүй болосооб.Сы баһа тиихэс.
— Худалаар. Саахар ехээр эдеэд, шүдэншни хорхойдо эдюулээ, вот, — гэжэ нүхэрэйнгөө хорые малтанаб. – Ши уһанда орохоёо айнаш. Ээ-даа, аймхай тугал гээшэш.
— Ээ,сы намайе бү тухила. Би мэдэнэб, намайе сы даалуулхаяа һананас. Өөлөө долоон хоногто үбдөө бэлэйс…
Шэрхэгтэл шэрүүн үһыем бусайдуулан шаагдашаһан нойтон элһэ маажан унагаажа хэбтэһэн би гүйжэ бодоод, нюсэгэн гуяа альгадасагаан, эжэл нүхэрөө тойрон дэбхэншээбэб.
— Урилдаахамнай гү, Удамбраа, халуудатараа урилдаахамнай гү? Давай, урилдаае, аа? – гээд, гарнуудаа үбдэгтөө тулган дээрэнь тонгойбоб.
— Өөлөө гүйгыс. Би дааланагүйб. Халыс, энэ юун бэ? – гээд, Удамбраа урдаа зааба. Элһэн дээрэ хоёр далитай аэроплан һонин гоёор зураатай байба. Тэрэ юумэ уралхадаа – зурахадаашье, дархалхадаашье атаархамаар бэрхэ юм. Элдэб үнгын шэрын карандаштай һаа, тэрэ ямар гоёнууд зураг зураха һэн хаб? “Теэд шэрын карандашһаа байха шүдэеэ шэгшэлхэ шиирашье олохонь бэрхэтэй саг ха юм”, — гэжэ ехэшүүл хэлсэдэг.
— Би ехэ болоходоо лётчик болохоб, Чкалов шэнги лётчик болоод лэ, Үльдэргэ дээгүүрээ хэды эрьелдээд лэ, Обоотынгоо бооридо буушахаб, — гэжэ хүхихэб.
— Би баһа…
— Һэ, ши лётчик боложо шадахагүйш. Лётчик хүн гээшэшни, багжагар бэетэй, харыш, энэ намда адли һайн шүдэтэй, зоригтой, хүсэтэй хүн байха ёһотой, — гээд, би нюдаргаяа бажуугаад, балсанаа монсогойлжо туршабаб…Минии сүдэн улгаха… – гэжэ Удамбраа урма зориггүйхэнөөр хэлээд, уруугаа харашаба.
— Ургаг лэ, теэд зүрхэгүй ха юмши. Харыш, намайе, — гээд, би дахяад лэ сулсагар гэдэһээрээ голой уһа салгидуулан хабтайшабаб. Хүйтэн уһан заригад гэтэрни шабхаад, амииемни алдахуулаад абаба.
— О-о-оо, го…гоё даа…Лётчик болохо һаа, зүрхэеэ харуулыш, Удамбраа! – гэн, би үбдэгсөө уһанай оёор гараараа тулган, хүлнүүдээрээ уһа салгидуулжа мэдэбэб.
Нүхэрни үмдэ, самсаяа дурата дурагүйгөөр, удаахан тайлажа, болгоомжотойхоноор эбхээд, элһэн дээрэ дүмүүхэн табиба. Тиигээд буруу хаража, юундэб даа дороһоо абан һанаа алдаад, гарайнгаа араар нюдэеэ аршаһан хойноо уруугаа хараһан зандаа голой эрье тээшэ хүлнүүдээ холо-холо табин, эсэшэһэн хүн мэтэ залхуурангяар алсаргаба. Торшогор туранхайхан бэеыень, булсагар үбдэгтэй улаан бургааһандли нариихан хүлнүүдыень, арһан доронь гүрдылдэгшэ хабһануудыень харахадаа досоомни хайрлалай мэдэрэл булгилжа, хүл дээрээ һүрэн бодошобоб.
— Удамбраа, боли! Уһан хүйтэн!
— Аа?! – гэжэ тэрэ сошонгироор, гайхангяар абяа гараад, уһанай захада тогтошобо. Хүйтэ татан урдагша гол харахадаа Удамбраагай жэхыдэһэниинь хүрэһэн янзатай гонзогор нариихан нюурынь субхигар хүхэ, матамал хятагар һорьмоһотой соол хара нюдэниинь түхэреэн дээрээ бүри түхэреэн болошобо.
— Уһан хүйтэн гэнэ гус? Намайе зүлхэгүй гэзэ һанана гүс? Хала! – гэжэ эбдүүсэнгеэр һүүхирээд лэ, Удамбраа гараа толгой дээрээ наманшалан, уһа руу һүрэн шунгашаба.
Хоюулан зэргэлжэ хэбтээд, уһа салгидуулжа, бэе бэедээ хаяжа хүхибэбди. Шашхалданабди. Турьянабди. Тиигээд зэргэ бодон, эрье тээшээ харайлдабабди. Тиигээд жэншье үгы һаа, хуурай элһэн дээгүүр эрье зубшан, даараһандаа мүрөө хабшанхай юумэнүүд, харайлдабабди. Эльгэнэйнгээ эгшэтэр, айбалхайнгаа хүндүүлхээ болотор гүйлдэжэ садаад, зэргэлээд хэбтэбэбди. Үргэнүүднай гэрэй дараанса сохиһон аадар мэтээр хабжаганалдана. Уһан соо һураггүй дулаан мэтээр һанагдаха юм.
— Хоюулан ниидэдэг болохобди, а-һаа! – гэн, Удамбраа нам руу найдамтайгаар харана.
— А-һаа, — гээд нүхэрөө хүзүүдэнэб. — Аяар холын Москва хүрэтэр ниидэдэг болохобди.
— Москва холо даа…Хоюулан бүмбэлсэг дэлхэйе тойлохобди, — гэжэ байжа нүхэрни гараа арбагануулан хөөрэнэ. Тиигээд намһаа дутуугүй уһанда орожо, зоригоо харуулһандаа Удамбраа сэдьхэлээ хананги нюдэеэ ялалзуулан хэбтэнэ.
— Геройнууд болохобди, а-һаа? – гэнэб.
— А-һаа, гелойнууд… – гэжэ Удамбраа зүбшөөгөөд, элһэн дээрэ дабхасуулжа табиһан нюдаргануудтаа үргэеэ тулган, холо руу шэртэн, бодолгодо эзэлэгдэшэбэ. Бишье үнгэрэгшэ жэлэй нэгэ мартагдашагүй ушар һанаадхибаб…
…Нёдондо минии эсэгын ехээр үбшэлөөд хэбтэхэдэ хоёр далитай самолёт Обоотын бооридо буугаа бэлэй. Тэрэ самолёдоор Улан-Үдын бэрхэ доктор ерэжэ, абыемни абаараа һэн. Зүгөөр тэрэ доктор бэшэ, харин самолёт, лётчигуудынь лэ бидэ шагшануудые һонирхуулаа, бахархуулаа, һанаа сэдьхэлыемнай үймүүлээ һэн. Елэн хара хубсаһатай, хасабшатай нимгэхэн булгайр малгайтай, малгай дээрээ нюдэнэй шэл ялалзуулһан хоёр лётчик хүбүүд үдэр бүри золгожо дадашаһан нютагаархинһаамнай тад ондоо, тэнгэриһээ буушаһан юрэ бусын хүнүүд мэтээр манда харагдаа бэлэй. Самолёдто дүтэлхэеэ зүрхэсэнгүй, юундэб даа ама хатанхайнууд, ехэдээл һаа, шэбир-һабир нэгэн-хоёр үгэ андалдажа, обооролдожо, хөөрсэгэнэлдэжэ байһан бидэнэр тээшэ задарюун томо бэетэй лётчик дүтэлэн ерэбэ. Бидэ зугадашан алдабабди. Зүгөөр тэрэ хүн хэдэн алхамай зайда тогтоод, баруун гараа үргэн:
— Здравствуйте, пацанята! – гэжэ ирагар сагаан шүдэнүүдээ харуулан миһэлзээд, хашамал хонгёо хоолойгор мэндэшэлбэ. Харин ород хэлэ мэдэхэгүй бидэнэр орооһон дээрэһээ үргөөгдэһэн борбилоонуудтал зада һүрэн, зүг бүхэн тээшэ шардайса харайлдашабабди. Тииһээр гэнтэ мэдээ ороһоншуу боложо, нэгэн доро шахуу тогтошобобди. Эрьежэ харахадамнай, үнөөхил лётчигнай малгайгаараа даллан, маанадые дуудажа байба. Нүгөөдэнь бүхы колхозоороо шахуу сугларһан зоной дунда гараараа самнажа байжа, юушьеб хөөрэнэ янзатай. Иимэ өөдэгүй тулюур, зүдэгэй эшхэбтэр ааша гаргажа, урма зоригоо хухаршаһан бидэнэр һөөргөө аалихан һубарилдабабди.
— Шинии гүйшэхэдэ би хойноһоошни харайшооб, — гэжэ би бэеэ сагааруулха һанаатай Удамбраагай хамсыһаа дүнгөөд абаха зуураа хэлэбэб.
— Худалаал бү хэлэ. Сы түлүүн гүйгөөс… – гэн, нүгөөдэмни нюураа уршагануулна.
Энэ мэтээр гэмэр-гутар гэлдэһээр самолёдто дүтэлбэбди. Ногоон үнгэтэй, дали дороо “СССР” гэжэ бэшээтэй, мантан томо эршэгэнүүртэй самолёт огторгойн уудам руу мэнэ дүүлихээр бэлэн зогсоно янзатай.
— Хажуудань бү дүтэлэгты, багашуул. Энэ тэрэ юумыень, шүрэб шонхыень бү баригты, бү носогты…аймшагтай, — гэжэ нэгэ бүхэтэрхэн хүгшэн мүнсэн толгойгоо дохилзуулан, тулгуураараа газар тоншон заабарилба. Нээрээшье, бидэ дүтэлхэеэ зүрхэсэнэгүйбди, арбаад алхамай газарта обоорон һуугаад, энэ мантагар “шубууе”, сэбэр сарюун лётчигуудыень атаархал дүүрэн, сабшалаагүй нюдөөрөө залгижархихаһаа наагуур харанабди. Тугаархана “Здравствуйте, пацанята!” гэгшэ хүмнай бидэндэ уриханаар миһэрһээр дүтэлбэ. Бидэ сохюулхаар бэлэн хэбтэһэн хулгайша гүлгэндэл бэгзылдэшоод, юунэй болохые амияа даран хүлеэшоод һуунабди. Тэрэ лётчик бидэнэй урда согсойн һуумсаараа, баруун гараараа ногоо зулгаажа, хамартаа асаран үндэхэ зуураа сэбэр буряад хэлэн дээрэ:
— Яаһан аймхай үхибүүд гээшэбта, би иимэ аймхай зониие түрүүшынхиеэ харабаб, ай-яа-яа, гэжэ хэлэеэ тоншорон хэлэбэ. Бидэ эшэһэндээ һууха байха газараа оложо ядашабабди. Юунэйшье болоһые мэдэнэгүйб, зүгөөр лэ минии досоо ямаршьеб нэгэ ойлгогдошогүй гомдолой мэдэрэл задаран монсогойроод, хоолойдомни тулгаад, нюдөөрни нёлбоһон гүйшэбэ.
— Ши, хүбүүшхэ, юундэ уйлабаш? – гээд, лётчик толгойем хүрзын тухай альгаараа һөөл зөөлэхэнөөр эльбээд абаба. Өөгшөөлгэһэндөө юм гү, али өөрыгөө шоо үзэһэндөө гү, би юундэшьеб шурхирса бархиршабаб.
— Энээхэн хүбүүнэйтнай баабай үбсэлэнхэй. Танай самолёт доктолые асалаа хаям, — гэжэ Удамбраамни намайгаа аршалба. Удамбраамни тиимэл нимгэхэн, тиимэл һайхан сэдьхэлтэй, амитан бүгэдые хайрлажа, туһалхые хүсэжэ ябадаг нүхэрни юм.
— Ойлгосотой…Бараг даа, хүбүүшхэ, абашни һайн болохо, заатагүй һайн болохо, доктор аргалха, — гэжэ тэрэ эльбэһэн мэтэ урихан, сэнхир хүхэ нюдөөрөө миһэрэн, мүрыемни альгадасагаан хэлээд, харманһаа улаан хүхэ үнгэтэй бүмбэгэ гаргажа, намда һарбайба. – Бари, энэ минии бэлэг.
Би үнэншэжэ ядан өөдөө харабаб. Нёлбоһоор дүүрэн нюдэндэм тэрэ хүнэй альган дээрэ монсойгшо эреэхэн бүмбэгэ угаа гоёор һолонготон харагдаба.
— Абыс, — гэжэ Удамбраа тохоногдобо.
Би һалганаһан гараараа тэрэ бэлэгээ абажа, баярлаһандаа хэлэхэ үгэеэ оложо ядашоод һуубаб.
— Хэн гэжэ нэрэтэй бэлэйш? – гэжэ лётчик толгойгоо баруун мүр тээшээ хэлтылгэн асууба.
— Аюур…
— Оо, ёһотойл эрын нэрэ… Зай, ехэ болоходоо хэн болохобши?
— Лётчик.
— Но! Вот молодец!
— Би баһа… – гэжэ Удамбраа аргааханаар хэлээд, амаяа альгаараа бүглэн, уруугаа харашаба.
— Но! Үшөө нэгэ лётчик бии болобо, — гэжэ аха нүхэрнай хүхибэ. – Зай, тиибэл самолёт соо һуужа үзэгты, — гээд, хүл дээрээ бодошобо. Минии досоо баяр омогорхолойшье, айһан һүрдэһэнэйшье мэдэрэл зэргэ бурьялаадхиба. Удамбраамни нам руугаа: “Яахабибди? – гэһэншүү хараса хаяба.
— Зай, геройнууд, бодогты! – гэжэ лётчик уриба.
— Бодыт, бодыт, — гэжэ үхибүүд тухирбад.
Тиигээд лэ манай лётчик бидэ хоёрые хүтэлөөд, самолёт тээшэ алхалба. Бусад ханинарнай мүн лэ дахасалдаба.
— Аюур зүрхэтэй даа, а-һаа? – гэжэ хэнэйб даа арадамни шэбэнэн нүгөөдэдөө хандахыень соносоходоо, бүри һархалзан һагад гэшхэлбэб. Лётчик намайе һуга дороһоомни хүнгэхэнөөр үргөөд дали дээрэ табижархиба. Юундэб даа хүлнүүдни үбдэгөөрөө һалганалдана, зүрхэмни элеэр, түргэ-түргэн шэхэндэмни дуулдаса сохилно. Субхигар сагаан, шэрүүбтэр шарайтай болошоһон, уралаа зуушаһан, хамараа хүлэршэһэн Удамбраа тэрэл зуура хажуудам табигдашаба.
— А-паа татай, ниидэшэхэгүй юм бэзэ, бурха-аан… – гэжэ тугаараймнай хүгшэнэй наманшалан дуугарха холоһоо мэтээр дуулдаба.
— Ниидэхэ даа, ниидэхэ, — гэжэ лётчик булгайр малгайгаа абан, пулаадаараа нюураа аршаха зуураа энеэбхилэн хэлэбэ.
— Буулгыт эдэнээ, бурха-аан… гурбан эрдэни, буулгыт, юрэдөө, хайрлажа…зүрхэнүүдынь тэһэршэхэл, юрэдөө, — гэжэ хүгшэн доро дохихоһоо наагуур гуйба.
— Зогсошоһон эршэгэнүүртэй ерплаан яагаад ниидэхэ юм, зүнэг бү урьял даа, амаа хата саашаа, — гэжэ жабжаараа шара шүлһэ гоожуултараа тамхи жажалжа һууһан ямаан һахалтай бүхэтэрхэн үбгэжөөлынь эрэ доргон хоолойгоор зандараадхиба.
— Һуухатайнь адли эршэгэнүүрынь эрьелдэшэхэгүй юм гү, юрэдөө. Агта мориншье мордохотой адли һуга харайдаг ха юм. Ши үбгэн, иимэ юумэ хараа, үзөө бэшэ аад, үлүүдэ бү мэдээрхэ, бү амхалза сааш, — гэжэ хүгшэн таһа дүүрэбэ. – Аюур, Удамбраа, бэрхэнүүд хүбүүд хаямта, буугты даа, зүү! Эхэ, эсэгэеэ хайрлагты… бурха-аан, бурхан…
Бидэ хоёрой досоохиие хүгшэн хүлгүүлжэрхибэ, хоюулан нюур нюураа харасалдаад, шүүд лэ доошоо дэбхэршэн алдабабди, зүгөөр түрүүлэн дэбхэрхэ зориг хэндэмнайшье үгы байгаа.
— Зай, бүргэдүүд, ерээдүйн пилодууд, урагшаа! – гэжэ ерээд лэ лётчик хоюулайемнай кабина соо табижархиба. Амияа тангалайдаа зогсоожорхиһон бидэ хоёр кабинын бүрэнхы соо жэхылдэшоод, хүл гараашье хүдэлгэхэеэ айшанхай юумэнүүд һуунабди. Уданшьегүй дээрэмнай хүнэй хоолойгоо заһаха дуулдаба. Нэгэн доро өөдөө харабабди. Үнөөхи лётчигнай буржагар шара үһэеэ гэдэргэнь эльбэсэгээн, маһайса энеэн манда эмнижэ байба. Бидэ гансатал зүрхэ ороодхибобди. Бинь түрүүлэн штурвалда аһаадхибаб. Удамбраамни һандайһаа буужа, залгалаа хоёр педаль дараад туршаба. Харин урдамнай нюдэнэй эреэлжэлмэ шэллэһэншье, шэлгүйшье орёо приборнууд, элдэб тобшо, сахаригууд…
Би доодо уралаа зуугаад:
— В-ж- ж, в-ж-ж… – гэн, бухын эбэршүү түхэлтэй штурвал мушхажа, бэе тээшээ татажа, өөрһөө түлхижэ оробоб.
— Үсөө, үсөө тата, дээсээ, улам дээсээ дэгдэе-ээ! – гэжэ Удамбраа һуури дээрээ үндэгэшэн һүхирбэ. Одоошье хүхилдөө бэлэйбди. Аяар дээрэ зэнхыгшэ тэнгэриин уудамаар хүрьһэтэ дэлхэйн ногоон нэмэргэтэ дайдаар һүүдэрээ дахуулан, хөөбэлзэн һамарһан хүбэн сагаан үүлэд дээгүүр самолёднай элин халин шуумайна гэжэ сэдьхээ бэлэйбди…
Үглөөдэрынь хоёр хүхюун лётчигууднай доктороо абаад лэ агаарта дэгдэшоо бэлэй… Самолёдтой хахасахань ямар уйтай байгаа һэм! Удамбраа бидэ хоёрой нюдэд уһатаа. Хэдэн үдэр соо хөөрэлдэхэл юумэмнай – гансал самолёт, сэлмэг хүхэ нюдэтэй, багжагар сэбэр бэетэй лётчигууд… Тэрэ гэһээр жэл үнгэрөө… Абамни ажалдаа гаранхай…
…Тииһээр хэбтэтэрнай бэенүүднай хатажа, Удамбраа бидэ хоёр хубсалбабди.
— Нёдондо самолёдто һууһанаа һанана гүш? – гэжэ асуубаб. Тэрэ мэхэтэйгээр миһэрээд:
— Сы мүнөө энээн тухай бодозо хэбтээ гүс? – гэжэ асууба.
— Тиигээ.
— Би баһа… Самолёт яагаад хүлсэгэнүүлһыень һанана гүс?
— Һанаа юм ааб даа…Эршэгэнүүр баряад байгша манай танил лётчик: “Контакт?!” – гэжэ ооголоо һэн бэзэ? Нүгөөдэнь: “Есть контакт!” – гээдхёо. Тиигээд лэ эршэгэнүүрээ хоёр гараараа барижа ерээд лэ, хүсэтэйгөөр угзаржархёо һэн гүб даа, — гэжэ би гараараа самнажа байжа хөөрэбэб.
— Оо-оо, ямал ехэ һалхин болоо һэм, а-һаа?
— А-һаа, шуурган шэнги… Гоёхон бүмбэгэтэй болоо һэм. Манайда ошожо бүмбэгөөрөө наадахамнай гү?
— Зай, — гэнтэрээ Удамбраа гэнтэ хойто зүг руу шэхэеэ табин, анир хаташаба. Би нүхэр руугаа гайханги хараад абабаб, хойто зүг руу хараадшье үзэбэб. Юуншье үгы…
— Энэ яажа байнаш? – гэжэ һонирхобоб.
Удамбраа хургаа ёдогонуулаад, нам руу хёлогод гэтэр хараад, аргаахан, шэбэнэн шахуу дурадхаба:
— Сагныс…
Шагнаархабаб. Зэнхэгэр хүхэ тэнгэриин уудамһаа ямаршье абяан соностоногүй. Голой хойто эрьеһээ тээ саанахана нүхэнэйнгөө урдахи шорой дээрэ шохойжо һууһан шаргал боро үрхые обёорбоб. Харин удаан хүсэлэн шагнаархаһанһаам юм гү – шэхэн соомни һалхин шууяһандал болоно.
Уданшьегүй аяар тэрэ хойто зүгһөө, огторгойн уудамһаа мүнгэн хонхо удаахан жэнгирүүлһэн мэтэ жэгтэй һайхан “грииг-грюуг”, “грииг-грюуг” гэһэн абяан зүрхэ уяруулан соностоодхибо. Альгаяа шэхэнэйнгээ арада һарабшалуулан табяад, хүдэлэнгүй зогсогшо Удамбраа:
— Тохолюун субууд дулаан нютагаа бусаба, — гэжэ хэлэбэ.
— Дулаан ороноо бусаба даа, — гэжэ би дабтабаб.
Тииһээр аяар дээрэ зэлэ татаһан тохорюунууд харагдаба. Годлидол ута хүзүүнүүдынь урда зүг руу харбанхай, үзүүртээ һалаатаһан мантан томо далинуудынь наранай элшэ доро мүнгэлиг толоор ялалзан, намарай хүжүүн агаарые һэтэ сохин, аалиханаар, даамайгаар дэбинэд.
— Грииг-грюуг, — гэлдэн, эдэ һайхан шубуудые холынь замда үдэшэнэбди, эрьеэр гүйлдэн, гарнуудаараа далланабди.
— Баялтай, һайхан субууд! – гэжэ мохитоһон хоолойгоор Удамбраа һүхирөөд, альгаараа нюдэеэ аршаад-аршаад абана.
— Уулзатараа баяртай, тохорюун шубууд! – гэжэ би дабтанаб.
Тохорюунууд огторгойн хүхэ сээл соо шэнгэшэбэд. Зүгөөр тэдэнэй дали дороо һэбин орхиһон “грииг-грюуг” гэһэн жэгтэй һайхан, һэрюухэн һэбшээндэ мүнгэн хонхын үлгыдүүлэн, хан-хан сохиһондол абяаниинь зүрхэ сэдьхэлыемнай доһолгон, холын замда уряалан, шэхэндэмнай үшөөл удаан соностожол, шэнгэхэнээр сууряатажал байгаа һэн…
Уяржа, хяртагархан нюдэтэй болшоһон Удамбраа дороһоо абан хоолойнгоо хииганатар һанаа алдаад:
— Далитай һаа… – гэжэ уйтайгаар хэлээд, огторгой өөдэ шэртэбэ.
— Далитай болохобди, Удамбраа! – гэжэ би нүхэрөө мүр дээгүүрнь тэбэрин хэлэбэб.
Хоюулан тэбэрилдэһэн зандаа, болдогтой ялхихан зүргөөрөө сэлеэн тээшээ гэшхэлээ һэмди.
…Барууни тэрэ холын газарта шуһата дайн гал дүлөөр соробхилжо байгаа…Агуу Илалтымнай ерэтэр хоёр жэл үлөөд байгаа…Балшар бишыхан хоёр хүбүүдэй һургуулида оротор тэбхэр жэл үлөөд байгаа.
…Хайраншье тэрэ наһамнай даа…хайраншье тэрэ нүхэрни даа.
«Улаан Туяа», 1977 оной декабрь һара; “Буряад Үнэн”, 1977 оной декабриин 1; Сергей Цырендоржиев “Баяртай, тохорюун шубууд!” Повесть, рассказууд.Улаан-Үдэ,1985.
Уран зохёолой булан. Ким Цыденов. Зургаадахи океан.
Сагһаа урид наһа бараһан бэлигтэ буряад уран зохёолшо Ким Цыденовэй түрэһөөр 40 жэл эдэ үдэрнүүдтэ гүйсэхэнь. Тэрэ хадаа түрүүшынгээ “Эхэдээ” гэһэн шүлэгые 1957 ондо “Буряад үнэндэ” толилуулһан байгаа. 1958 ондо “Дондогой һайндэр” гэһэн түрүүшынь рассказ “Байгалай толондо” (“Байгал” журнал түрүүн иимэ нэрэтэй байгаа) хэблэгдэһэн юм.
Ким Цыденов 1960 ондо Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай институт дүүргээд, нютагаа бусажа, Үльдэргын һургуулида багшалжа эхилээ. Багшалжа байхадаа, уран зохёолойнгоо хүдэлмэриие бүри оролдосотойгоор ябуулаа. Тиигэжэ 1961 ондо “Һарата һүнинүүд” гэһэн рассказуудай ном, 1963 ондо “Бусахал даа хабар” гэһэн повесть хэблүүлээ. 1966 ондо В.Штеренбергын оршуулгаар рассказууд болон повестьнь ород хэлэн дээрэ хэблэгдэбэ.
Рассказуудынь болон повестьнь “Һарата һүни” гэһэн нэрэтэйгээр 1976 ондо дахин хэблэгдэжэ гараа һэн.
Мүнөө К.Цыденовэй “Зургаадахи океан” гэжэ хэблэгдээгүй поэмэниинь нэгэ хэһэгые уншагшадай анхаралда дурадханабди.
…Хүндэтэ географ!
Хурга тоолон маргажашье та
болохот:
Хойто мүльһэтэ,
Харилсаа замуудай бэлшэр –
Атлантика,
Халуун бүһэлүүр түшэгтэй
Энэдхэг далай
Хоёр түбиин эрьенүүдые
холодуулһан,
Хамагайнь ехэ –
Номгон далай…
Табадахи океан гэдэгнай –
Түби дээрэхэ замбуулин
һэмнай!
Зургаадахи океан?!
Зугаахин, зохёон һанажа
хэлэбэ хат…
Хэр магад, тэрэ океан гээшые
Хэзээ нэгэтэ олоо, мэдээ һаа,
Хэлыт мүнөө маргангүй:
Хэды юм тэрэнэй гүнзэгынь,
Хилэнь хаагуур гарагшаб?
Дэлхэйн али зүг шэгтэ
Танай энэ
Таабари – океан оршогшоб?
Хүндэтэ географ.
Хүлеэд гэгты нэгэ зааха.
Хэтын юумэ
Хэмнэжэ тамнай һуранхайт.
Хэтын юумэ
Хүлисэгты…
Харин энэ океан хэмжэхэ
Хэмжүүр танда
Байгаа болобол – гайхалтай…
Тэрэ океан
Түби дэлхэйдэ – хаанашьел!
Түрэл Россиһоо
Түмэн хизаараар үерлөө.
Тэрэ океан
Хилэшьегүй, оёоргүйл,
Он жэлэй
Ошохо тума үргэдэнэл!
Тэрэ океан –
тэмсэһэн зоной зол жаргал,
Тэрэ океан –
угсаата хүнэй ухаан,
Тэрэ океан –
түмэн зоной хүсэн,
Тэрэ океан –
түби дэлхэйн
арад зон!
…Хүндэтэ Маркс!
Харадаг һайш даа, энээниие –
Хайшан гэжэ
Шинии агуу хэрэг
Хүрьһэтэ дэлхэйн
Хүдэлмэришэн арадта
Хуби жаргал,
Сүлөө асарааб. Гэрэл.
…Тиигэжэ тэрэ
Тэмсэл соогуур хатуужан
Хүнэй ухаа
хэдэн шатаар нэмээгээ,
Тиигэжэ тэрэ
хүнэй түүхын алхамда
Агууехэ,
Асари алхам
нэмээгээ!
«Буряад үнэн», 1977 оной декабриин 1.